Morgunblaðið - 06.11.2005, Qupperneq 11

MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 6. NÓVEMBER 2005 A 11
sprungu á sínum tíma. Þá eru ótaldir allir hin-
ir sem hafa slasast. Þriðjungur sprengnanna
sem sleppt var úr lofti sprakk ekki. Þeim var
ekki hent úr nógu mikilli hæð. Við lendingu
grófust margar þeirra niður og færðust jafn-
vel úr stað við monsúnrigningar á regntíma-
bilinu. Þegar bændur plægja land sitt dúkka
þær síðan upp. Skóflan eða hakinn rekst í
sprengjuna og voðinn er vís.
„Flestir sem lenda í þessu eru bara venju-
legt fólk eins og ég og þú. Það kemst í snert-
ingu við sprengjur eða sprengjubrot þegar
það ræktar landið eða leitar til dæmis að eldi-
viði. Stór hluti fórnarlamba er líka börn sem
vita ekki að sprengjurnar eru hættulegar,“
segir starfsmaður hjá Uxo Lao, vinalegur
karlmaður á miðjum aldri.
Ógnvekjandi tölfræði
Tölfræðin í Laos er ógnvekjandi. Í 10 af 18
héruðum landsins er mikill fjöldi sprengna.
Könnun sem gerð var fyrir nokkrum árum
leiddi í ljós að í 25% af byggðarlögum landsins
væri enn fjöldi ósprunginna sprengna.
„Búið var að samþykkja að ekki yrði barist
í Laos. Stríðið hérna fór fram í laumi því
heimurinn mátti ekki vita af því að verið væri
að brjóta samningana. Þetta var hins vegar
ekkert laumuspil fyrir fólkið á svæðinu sem
missti ættingja, já og útlimi – og gerir enn,“
hvíslar heimamaður að mér eftir heimsóknina til
Uxo Lao.
Þróunaráætlun Sameinuðu þjóðanna, UNDP,
styrkir starfsemina og ég ákveð að heilsa einnig
upp á fólk þar á bæ. Ungur karlmaður bendir á
að vandamálin vegna sprengnanna séu óteljandi.
„Laos er bláfátækt land og margir hafa varla í
sig og á. Fólk sveltur við hliðina á svæðum sem
hægt væri að nota til hrísgrjónaræktunar,“ segir
hann og fórnar höndum. Ég kinka kolli. Það er
ekkert grín að sprengjur liggi eins og hráviði í
landi þar sem 80% íbúa vinna við akuryrkju.
Laos er eitt af fátækari ríkjum heims. Mér er
bent á að mikil þörf sé á skólum, sjúkrahúsum og
öðru en slíkt sitji á hakanum vegna fjármagns-
skorts. Fjármagnið fari heldur í að sprengju-
hreinsa – enda sé það grundvallaratriði.
Sprengjur úr löngu liðnum átökum hindri þann-
ig alla framþróun og komi í veg fyrir bætt lífs-
kjör.
Málmur úr sprengjum leið til að lifa af
Héraðið Xiang Khouang fékk yfir sig einna
mest af sprengjum á sínum tíma. Þangað held ég
með rútu og virði bergnumin fyrir mér lands-
lagið. Á stórkostlegum bæjarstæðum standa
stráhús á stultum. Fjallgarðar mynda tignar-
lega umgjörð um græna skóga og fallegar hæðir.
Laos er afar hæðótt land.
Þegar nær dregur áfangastað verða sviðnir
blettir í landslaginu áberandi. Þetta eru blettir
eftir sprengjur sem hafa sprungið. Þarna vex
ekki neitt. Víða má sjá sprengjuhylki og hvers
kyns málm úr sprengjunum notaða á alla
mögulega vegu.
„Blessuð vertu, þegar ég var lítill strákur og
flugvélarnar sveimuðu hérna yfir, fórum við
vinirnir í þann leik að giska á hvaða flugvél
henti sínum farmi fyrst niður. Sá sem gat rétt
vann,“ segir heimamaður á áfangastað og tek-
ur bakföll af hlátri. „Maður varð náttúrlega að
reyna að hafa húmor fyrir þessu.“
Ég dvel nokkra daga í héraðinu og verð allt-
af jafnhissa þegar ég rek augun í sviðinn blett.
Þetta eru óhugnanleg minnismerki. Það er
kaldhæðnislegt að það sem hent var yfir
heimamenn til að valda skaða, skapi fyrir þá
allra fátækustu leið til að skrapa saman fáein-
um aurum. Þeir safna sprengjuhlutunum sam-
an og selja málminn. Þetta er hættulegt verk
og margir láta við það lífið. Aðrir springa í loft
upp þegar þeir hætta sér út á hrísgrjónakur
sem ekki hefur verið hreinsaður. Eitthvað
verður fólk að borða og eitthvert land verður
það að rækta. Hversu lengi er hægt að bíða eft-
ir sprengjuhreinsun?
Verðmætamat Bandaríkjanna og Frakklands
Á 21. öld í Laos hefta meira en 30 ára gamlar
sprengjur daglegt líf. Eftir því sem ég hugsa
meira um málið og tala við fleiri, verð ég reið-
ari. Hvað á það að þýða af Bandaríkjaher að
dreifa hálfu tonni af sprengjum yfir hvern
heimamann í landi sem heita átti hlutlaust?
Hvað áttu Norður-Víetnamar með að vera hér
með sitt lið? Frakkar voru heldur ekki
barnanna bestir þegar þeir reyndu að vinna
Laos aftur eftir seinni heimsstyrjöldina og
grófu fjölda jarðsprengna í jörðu. Þar sem ég
þramma um stræti höfuðborgarinnar og sé fyr-
ir mér sviðna bletti í landslagi verð ég foxill. Í
höfði mér glymja orð hjálparstarfsmanns sem
ég ræddi við daginn áður.
„Frakkar og Bandaríkin gefa fé til sprengju-
hreinsunarinnar og það er gott og vel. Þeir láta
hins vegar ekki nándar nærri nóg. Voru það
ekki þeir sem komu þessu fyrir hérna?“ sagði
viðmælandi minn, skýr og ákveðin kona. Hún
bætti við: „Veistu, Bandaríkjamenn eyða sex
sinnum meira í að grafast fyrir um örlög
týndra hermanna úr átökunum í Víetnam en í
sprengjuhreinsun í Laos. Maður horfir á þetta
og getur ekki annað en hugsað hvort sé mik-
ilvægara, að leita að dánum bandarískum her-
mönnum eða að koma í veg fyrir að fólk í Laos í
dag láti lífið?“
Ég spurði konuna hvort Bandaríkjastjórn
hefði að minnsta kosti ekki lýst einhverri
ábyrgð á hendur sér í málinu. Hún hristi höf-
uðið.
„Ó, nei. Það litla sem hún gerir lítur hún á
sem góðgerðarstarfsemi, en ekki nokkuð sem
henni beri nein skylda að gera. Ég spyr nú
bara: Á maður ekki að hreinsa upp eftir sig,
eða hvað?“
Höfum við lært af mistökunum?
Þar sem ég þramma inn í búddahof hugsa ég
um orð konunnar. Meira en helmingur lands-
manna í Laos er búddatrúar. Í djúpum þönk-
um um þjóðir heims, hernaðarútgjöld og víg-
búnað virði ég fyrir mér fallegt búddalíkneski.
Höfum við lært af atburðunum í Laos? Ja,
klasasprengjur eru enn notaðar. Þær virka
nefnilega svo vel. Þær ná að valda svo ansi
miklum skaða. Og jarðsprengjur? Á hverju ári
er um tveimur milljónum nýrra jarðsprengna
komið fyrir um víða veröld. Það getur kostað
ekki nema nokkra tíkalla að koma slíkri
sprengju fyrir en tugi þúsunda að taka hana
upp.
„Og á hverjum bitnar þetta síðan allt saman?
Jú, óbreyttum borgurum, börnum að leik –
fólki eins og í Laos,“ muldra ég og lít fast í
augu Búdda.
Gott ef hann blikkar mig ekki og virðist vera
hjartanlega sammála.
Morgunblaðið/Sigríður Víðis
valda enn skaða
„Maður horfir á þetta og
getur ekki annað en hugs-
að hvort sé mikilvægara,
að leita að dánum banda-
rískum hermönnum eða
að koma í veg fyrir að fólk
í Laos í dag láti lífið?“
Það magn sprengna sem
dreift var yfir Laos sam-
svarar fullum flugvélar-
farmi sem losaður er á
átta mínútna fresti, allan
sólarhringinn – í níu ár.
Niðurstaðan er hálft tonn
af sprengjum á hvern
heimamann.
Gripahús gert úr sprengjuhylkjum. Málmurinn í sprengjunum er verðmætur og nýttur til allra
mögulegra hluta.
sigridurv@mbl.is
 Pathet Lao-hreyfingin í Laos var stofnuð árið
1950 með stuðningi kommúnísku hreyfing-
arinnar Viet Minh í Víetnam. Bandaríkjastjórn
horfði með skelfingu á uppgang kommúnista í
Víetnam og var hrædd um að kommúnistar
næðu álíka áhrifum í Laos. Hún studdi konungs-
stjórnina í Laos gegn kommúnistum í landinu.
Árið 1960 var norður- og austurhluti Laos þó
kominn undir stjórn Pathet Lao.
 Í Víetnam hófust átök á milli Bandaríkja-
manna og kommúnista í Norður-Víetnam. Í sam-
komulagi sem skrifað var undir árið 1962 í Genf í
Sviss var því lýst yfir að Laos skyldi vera hlut-
laust í átökunum og að þar skyldi ekki barist.
Bandaríkjamenn hófu í framhaldinu að draga sig
út úr Laos en Norður-Víetnamar, sem hreiðrað
höfðu um sig á kommúnískum svæðum í Laos,
fóru hvergi.
 Árið 1964 kom bandaríski herinn sér fyrir í
Taílandi og bandarískir flugmenn hófu að fljúga
yfir Laos á leið sinni til og frá Norður-Víetnam.
Dæmi voru um að þeir tæmdu úr flaugum sínum
yfir Laos til að koma aftur frá Víetnam án farms.
Auk þess að varpa sprengjum yfir Laos bjuggu
Bandaríkjamenn til og studdu her sem sam-
anstóð að mestu leyti af Hmong-þjóðflokknum í
Laos og barðist beint gegn Pathet Lao.
 Vegna samninganna, sem fallist hafði verið á í
Genf og sögðu til um að í Laos skyldu ut-
anaðkomandi hermenn ekki vera, varð stríðið að
fara leynt. Það komst því ekki í heimsfréttirnar
og margir töldu að einungis væri barist í Víet-
nam. Stríðið í Laos fékk raunar seinna meir
nafnið Laumustríðið (The Secret War). Norður-
Víetnamar hirtu lítið um samningana frá Genf en
Bandaríkjamönnum var í mun að líta ekki illa út
gagnvart alþjóðasamfélaginu. Til að komast
framhjá samningunum breytti bandaríski herinn
flughermönnum tímabundið í svokallaða „borg-
aralega flugmenn“. Þar sem þeir máttu ekki líta
út eins og hermenn flugu þeir inn á stríðssvæðið
í stuttermabolum og með kúrekahatta og sól-
gleraugu. Þeir höfðu dulnefnið Hrafnarnir. Mann-
fall hjá Hröfnunum var gríðarlegt, allt upp í 50%.
Stríðið var svo mikið laumuspil að það var aldrei
nefnt opinberlega í neinum talstöðvasam-
skiptum. Menn vísuðu einfaldlega til aðgerðanna
í Laos sem Hinna vígstöðvanna (The Other
Theater).
 Staðurinn Long Tien varð aðalbækistöðvar
Hmong-hersins sem Bandaríkjastjórn studdi.
Long Tien varð önnur stærsta borgin í Laos og
þar var á tímabili einn af mest notuðu flugvöllum
í heimi. Borgin kom hins vegar hvergi fram á korti
og var aldrei nefnd öðruvísi en með dulnefnum.
Aðrir staðir í Laos sem höfðu herflugvelli voru
sömuleiðis nefndir dulnefnum. Um tíma voru þeir
400 talsins.
 Norður-Víetnamar höfðu á tímabili 70.000
manns í landinu, þrátt fyrir að það væri ólöglegt
samkvæmt samningunum frá 1962. Þeir notuðu
sömuleiðis austurhluta landsins til flutninga frá
Norður-Víetnam til Suður-Víetnam. Sú leið fékk
yfir sig gríðarlegt magn sprengja frá Bandaríkja-
her. Þar var auk þess dreift eitri sem enn í dag
finnst í vatni á svæðinu.
 Þegar Saigon í Víetnam féll árið 1975 náðu
kommúnistar endanlega völdum bæði í Víetnam
og í Laos og þar ríkja þeir enn. Í stjórnarskránni í
Laos er reyndar hvergi vísað til kommúnisma og
í landinu finnst hvorki stytta af Marx né Lenín.
Kommúníska byltingin í Laos er sögð hafa grund-
vallast á þjóðernishyggju frekar en kommún-
ískum hugsjónum. Bent hefur verið á að vegna
þess að Norður-Víetnamar voru þeir einu sem
voru tilbúnir að hjálpa fólki í Laos í baráttu þess
fyrir frelsi frá Frökkum, hafi hugmyndir þeirra
hlotið stuðning.
Laumustríðið sem bannað var að heyja
Íbúar Laos kalla landið sjálfir Lao. Það
voru Frakkar sem bættu s-inu aftan
við. Laos var frönsk nýlenda. Þegar
landamæri landsins voru dregin voru
það Bretar, Kínverjar og Síamveldið
(Taíland), sem gerðu samning sín á
milli, án samráðs við fólk í Laos.
Við veru Frakka í landinu lærðu
margir heimamenn frönsku og þar má
í dag fá baguette-brauð og finna fólk
þar talar frönsku.
Í seinni heimsstyrjöldinni tóku Jap-
anir Laos og neyddu konung landsins
til að lýsa yfir sjálfstæði frá Frökkum.
Við það réðust Frakkar á Laos og
lýstu landið aftur franska nýlendu.
Nokkru síðar varð til hreyfingin Pat-
het Lao, sem hafði það að markmiði
að frelsa Laos frá Frökkum. Pathet
Lao þýðir „Land Lao-fólksins“. Landið
fékk loks sjálfstæði frá Frökkum árið
1953.
Lao eða Laos?