Morgunblaðið - 06.11.2005, Blaðsíða 16

16 SUNNUDAGUR 6. NÓVEMBER 2005 MORGUNBLAÐIÐ
Sumarið 1925 dvaldi Kjartan heilan
mánuð á Hótel Valhöll á Þingvöll-
um á meðan unnið var að end-
urbótum á Safnahúsinu. Þar var þá
mikið mannval og mátti ekki milli
sjá hver var skrautlegastur í hópn-
um. Fremstur meðal jafningja var
Jóhannes Sveinsson Kjarval, en
staðarhaldarinn, Jón á Þingvöllum,
var ekki síður magnaður persónu-
leiki.
Almannagjá seld
Þegar litið er á þau málverksem Kjarval framleiddi ásinni starfsævi ber Þing-velli hæst af öllum stöðum
þar sem hann málaði. Tvennt bar
til, dásemdir Þingvallasveitar og
fjallageimurinn þar í kring og ann-
að, að Kjarval átti þar vini að mæta
sem flestum fremur verður að telj-
ast velgerðarmaður listamannsins,
Jóni Guðmundssyni bónda á Brúsa-
stöðum í Þingvallasveit, sem jafn-
framt var eigandi gistihússins Val-
hallar á Þingvöllum. Þarna átti
Kjarval athvarf í allri sinni fátækt.
Þarna gat hann lifað áhyggjulausu
lífi, haft aðhlynningu, gott fæði og
húsnæði. Eitt og aðeins eitt amaði
að á Þingvöllum, ásókn ókurteisra
manna. Þetta hef ég beint frá Kjar-
val, milliliðalaust. Hann sagðist oft
vera að mála, í prýðilegu vinnu-
skapi, þegar drifi að hvers kyns
skríl, rápandi, glápandi og mas-
andi: „Mikið hef ég oft óskað mér
þess að ég hefði skammbyssu að
knalla þennan lýð niður. Á eftir tek
ég saman dótið mitt og hætti, dag-
urinn er eyðilagður.“ Um skeið bjó
Kjarval um sig úti í lítilli eyju út af
Öxará og hafði þar tjald og átti sér
klofstígvél til þess að vaða milli
lands og eyjar, þangað gat lýðurinn
ekki komist.
Jón veitingamaður á Þingvöllum
var bóndi í húð og hár, kominn af
blönduðu kyni, út af einni af átta
dætrum Jóns bónda á Kópsvatni.
Hún var gefin (til fjár) 17 ára,
sauðríkum en lífsmæddum bónda,
Bjarna í Tungufelli.
Jón á Þingvöllum, eins og hann
var oftast nefndur, var afar lágur
vexti, en að sama skapi þrekvaxinn
og breiðleitur, en svipurinn sér-
staklega góðlegur og glaðlegur.
Engrar menntunar hafði Jón notið,
en hann var vel greindur og ákaf-
lega gestrisinn. Hann nærri dans-
aði af ánægju með vindlakassa um
allan sal þegar margir gestir komu.
Hann var hagsýnn en laus við auð-
hyggju. Hann hafði lengi danskan
þjón í Valhöll sem hét Bruun. Þetta
var ágætur þjónn en sá ljóður var á
að hann var drykkfelldur. Jón
kvartaði um það við mig hvað það
væri „andans ári óþægilegt“ hvað
honum Bruun hætti við að deyja
um helgar. „Ég vildi miklu heldur
að hann dæi um miðja viku þegar
minna er að gera.“ Þegar útlendir
gestir spurðu þjónana hver þessi
maður væri, og áttu við Jón, var
svarið jafnan það að þetta væri
hestamaðurinn.
Eitt vinarbragð gerði Kjarval
Jóni Brúsa, eins og hann var
stundum nefndur. Hann málaði
stórt málverk af húshjallinum Val-
höll með Lögberg og Almannagjá í
baksýn. Jóni þótti forkunnarvænt
um myndina og dáðist mikið að
henni við mig, sérstaklega hvað
Valhöll var rétt máluð. „Það skeik-
ar ekki rúðu.“ Jón sagði mér að sér
hefðu boðist 2000 krónur í mynd-
ina. „Ég bara sel hana ekki!“
Jón heimsótti mig í Þjóðskjala-
safnið og bað mig að finna fyrir sig
landamerki Brúsastaða. Við athug-
un á þessu máli fann ég mér til
skelfingar að þetta kindakot ætti
meginið af helgi Þingvalla um
Kárastaðastíg. Á hvaða verði hefði
helgi Þingvalla verið metin til
kaups og sölu, ef Hæstiréttur hefði
útnefnt menn í gerðardóm? En
málið leystist blessunarlega með
sátt og hamingju á báða bóga.
Nokkrum vikum síðar hittumst við
Jón að máli. Hann var himinlifandi.
Hann hafði skipt við Þingvalla-
nefnd á öllum þessum sögulega
helgidómi fyrir móamýri fyrir neð-
an Brúsastaði sem ríkið hafði átt.
„Þetta er asskotans ári gott engj-
astykki,“ sagði Jón. Hvers virði var
Almannagjá eða jafnvel þetta Lög-
berg, þar sem varla var sauðkropp?
Beljukjötið í Valhöll
Sumargestirnir í Valhöll voru
fjölmennir því veðrið var gott.
Gestirnir gæddu sér á buffi með
steiktum eggjum í kvöldverð og
hugðust njóta lífsins eins og best
yrði á kosið. En hér sannaðist sem
Hallgrímur segir: „Ein nótt er ei til
enda trygg.“ Nautakjötið fór svo
herfilega í maga að það var vöku-
nótt í Valhöll og biðröð á hótelinu á
óæðri stöðum. Um morguninn kom
Jón veitingamaður frá sínum
Brúsastöðum, átti sér einskis ills
von en fékk heldur óblíðar við-
tökur. En þar sem Jón frétti þá að
enginn hefði drepist tók hann þess-
ari frétt með sinni alkunnu sálarró.
Ekki eru þó í minnum höfð orða-
skipti hans við aðra en tvo gest-
anna. Annar var Helgi Bergs, for-
maður Sláturfélags Reykjavíkur.
Við hann sagði Jón þetta eitt:
„Ég kaupi aldrei annað en
stimplað kjöt frá Sláturfélagi
Reykjavíkur.“
Hinn gesturinn var vinur minn
Stefán Jóhann Stefánsson sem um
þetta leyti var ráðherra fyrir Al-
þýðuflokkinn. En Stefán afgreiddi
Jón með þessum orðum:
„Já, ég veit það, ég hef einu sinni
orðið fyrir þessu sjálfur. Maður má
vara sig að borða yfir sig þegar
maður kemst í góðan mat!“
En hvað var bak við þetta allt
saman, það hef ég frá fyrstu hendi.
Á Gjábakka í Þingvallasveit bjó
Snæbjörn bóndi sem nú á Syðri-
Brú í Grímsnesi og býr þar. En á
Gjábakka drapst belja hjá honum
um þetta leyti. Snæbjörn vildi fá úr
því skorið úr hverju kýrin hefði
drepist. Hann fláði því kúna og
sendi Jóni á Þingvöllum skrokkinn,
að hann kæmi honum til Reykja-
víkur til rannsóknar.
Á Þingvöllum var ekkert íshús
svo kjöt var geymt niðri í gjá fyrir
sunnan Valhöll og þangað lét Jón
flytja beljuskrokkinn til bráða-
birgða. En þarna var geymdur
annar nautsskrokkur og svo illa
vildi til að einn kokkurinn í Valhöll
tók feil þegar hann sótti kjöt í
kvöldverðinn.
Kjarval og fornmennirnir
Sumarið 1925 fékk ég að dvelja á
Þingvöllum allan ágústmánuð í
dýrlegu veðri. Ég hafði haustið áð-
ur ráðist í þjónustu Þjóðskjala-
safnsins og nú átti að leggja marm-
ara á anddyri og allan stiga
Safnahússins svo söfnunum var
lokað í mánuð og allar innihurðir
voru teknar af hjörum. Þá varð vini
mínum Árna Pálssyni að orði: „Op-
ið hurðarlaust helvíti!“
Ég hitti vin min, Jón Jónsson
listmálara og húsamálara, bróður
Ásgríms, en hjá honum hafði ég
unnið einn sumartíma. Jón tók til
máls: „Værir þú ekki orðinn emb-
ættismaður skyldi ég taka þig með
mér austur á Þingvöll til að mála
Valhöll upp á fullt kaup og allt
frítt.“
Ég svaraði aðeins: „Ég á frí í
mánuð og ég er altilbúinn.“
Um nónbilið lögðum við á stað í
leigubíl. Spánaröldin var runnin
upp og við útbjuggum okkur með
margar flöskur í nestið. Það var
fagurt að líta austuryfir. „Það roð-
ar á Þingvallafjöllin fríð.“ Það var
logn og sólskin og vatnið var eins
og skyggður spegill. Bílstjórafjand-
inn gat varla drattast áfram fyrr
en við Jón tókum það ráð að hella
svolítið í hann. Eftir það fannst
honum vegurinn miklu betri.
Hótel Valhöll stóð á sínum upp-
haflega grunni á hraunbreiðunni
handan vegar í suðaustur frá Öx-
arárfossi og auk þess fylgdi sér-
stakur svefnskáli eða kálfur. Þarna
var sannarlega gott að vera og
ógleymanlegur félagsskapur. Þarna
var dr. Wedepohl, hinn kunni þýski
mannamyndamálari, virðulegur og
elskulegur gráskeggur sem ég
hafði áður kynnst í Reykjavík.
Þarna var Karl Küchler prófessor
sem þýtt hafði Gest Pálsson á
þýsku, hann var tjúguskeggur
margfróður um fyrri tíma hér á
landi, enda oft komið til Íslands.
Síst má gleyma vini okkar Jóns,
Jóni Pálssyni skáldi og tónskáldi
frá Hlíð undir Eyjafjöllum. Hann
var í þjónustu Jóns Brúsa, allra
gagn og almenningur á hótelinu, og
auk þess reri hann á skektu út um
allt Þingvallavatn og lagði silunga-
lóðir og aflaði fyrir gistihúsið.
Hann sýndi mér kort af Þingvalla-
vatni þar sem hann hafði skráð öll
bestu mið í vatninu. Nú er það
löngu glatað. Og þarna var sjálfur
Kjarval, fertugur að aldri, fullur af
lífskrafti og starfsorku og á hátindi
sinnar listar.
Þegar allri vinnu var lokið og
ágústhúmið lagðist yfir Þingvalla-
sveitina var oft sannarlega glatt í
híbýlum okkar Jóns málara þegar
allir þessir góðu menn voru þar
saman komnir og Ólafur yfirþjónn í
Valhöll var jafnan greiðugur að
skjóta að okkur einum og einum
Spánar-hnalli.
Kjarval vann eins og berserkur
og þessa daga hafði hann aðsetur í
sinni eyju. Eitt kvöld kom hann til
okkar eftir heiðan og fagran dag,
bæði þreyttur og glaður. Hann
sagði: „Ég var kominn til vinnu kl.
5 í morgun út í hraun og ég málaði
stórt málverk af austurfjöllunum
og ég málaði þarna í dag fimm mál-
verk af sama mótívinu, öll stór og
öll góð.“ Þetta var í eina skiptið
sem ég heyrði Kjarval hrósa eigin
verkum. Þessi fimm málverk hafa
að sjálfsögðu verið ólík hvert öðru
því á hverjum þrem tímum hefur
birtan verið búin að taka breyt-
ingum.
Ég sat um kvöld einn með Kjar-
val. Hann sagði mér frá viðburði
sem hann kvaðst aldrei gleyma.
„Ég hafði málað um daginn suður
með vatni, suður undir Hestagjá.
Ég tók saman dótið mitt og settist
í brekkuna fyrir ofan vatnið. Ég
ætlaði að hvíla mig þarna um stund
áður en ég færi heim. Allt í einu sá
ég hóp ríðandi manna koma sunnan
með vatninu í áttina til mín. Þetta
voru tíu menn, allir í litklæðum.
Þeir riðu fet fyrir fet, nálguðust
mig og riðu framhjá, án þess að
veita mér nokkra athygli. Ég horfði
forundrandi á þessa glæsilegu fylk-
ingu, svo hvarf hún norður með
vatninu inn í kvöldhúmið. Þetta
voru fornmenn.“
„Kjarval,“ spurði ég, „varst þú
ekki orðinn lúinn eftir vinnu dags-
ins? Getur ekki verið að þér hafi
liðið í brjóst og þetta hafi verið
glæsilegur draumur?“
„Nei,“ svaraði Kjarval með
áherslu, „ég var glaðvakandi.“
Ég geri tæplega ráð fyrir að
Kjarval hafi vitað að einmitt þarna
meðfram vatnsbakkanum lá öldum
saman þjóðbrautin úr suðursveit-
um norður til Þingvalla. En hitt
veit ég, af bréfi sóknarprestsins á
Þingvöllum til stiftamtmanns, að
þarna og víðar í kring varð jarð-
vegsbylting í jarðskjálftunum
miklu árið 1785, þar sem botn
vatnsins ýmist lækkaði eða hækk-
aði um þrjú fet eða meir. Þetta
bréf liggur í Þjóðskjalasafni. Auk
þess varð geysimikið grjóthrun úr
Almannagjá. Við áðurnefnt jarð-
rask hefur hinn forni reiðvegur
færst í kaf.
Ingimundur fiðla
Um eina helgi í þessum mánuði
bar gest að garði á Þingvöllum.
Það var Ingimundur Sveinsson
fiðluleikari, bróðir Kjarvals. Ingi-
mundur var svo ég heyrði spurður
þessarar spurningar: „Ertu ein-
hleypur?“ „Nei,“ svaraði Ingimund-
ur, „ég er tvíhleypur.“ Hann var
nefnilega með Sigríði fylgikonu
sína og grip sem hann aldrei skildi
við sig, fiðluna. Ingimundur var að
mörgu leyti glæsilegur maður,
jafnhár og Kjarval en fríðari. Ingi-
mundur spilaði þarna allan sunnu-
daginn fyrir allan þann lýð sem
þarna var saman kominn og nokkr-
ir létu aura af hendi rakna. Þarna
heyrði ég mörg lög eftir listamann-
inn, m.a. „Kona í barnsnauð“ sem
var mikið og ámátlegt tónverk,
ennfremur spilaði hann symfóníuna
„Ferðasaga kringum jökul“ á fiðlu.
Útskýrði hann efnið jafnóðum, m.a.
fuglasönginn. Þannig leið dagur að
kvöldi.
Er leið að nótt kulaði nokkuð á
austan með svölum vindi. Ég var
um það bil að sofna í herbergi
mínu, klukkan langt gengin 12. Ég
heyrði fiðlutóna og læddist út að
glugganum; undir honum sat Ingi-
mundur og nú spilaði hann fyrir
sjálfan sig og nú spilaði hann vel.
Ég sagði Kjarval síðar frá þessu
atviki og hann varð hugsi. Kjarval
sagði:
„Þegar ég var í Kaupmannahöfn
skrifaði ég Munda bróður hvað eft-
ir annað og ég sagði í bréfunum:
Komdu og lærðu. En Mundi fór
aldrei.“
Ég er sannfærður um að Ingi-
mundur hafði mikla hæfileika. Milli
listar og vitleysu er oft ekki nema
hársbreidd. Músík Ingimundar og
málverk Kjarvals.
Bókarkafli Kjartan Sveinsson var skjalavörður við Þjóðskjalasafn Íslands í fimm áratugi. Á efri árum samdi hann sagnaþætti um þá fjölmörgu sem hann
þekkti: menntamenn, skáld, listamenn og skrautlega fýra sem settu svip á bæjarlífið í Reykjavík á fyrstu áratugum síðustu aldar. Kjartan lét svo um
mælt þegar hann lést árið 1977 að ekki mætti birta þessar frásagnir á prenti fyrr en eftir aldamótaárið 2000. Guðmundur Andri Thorsson hefur nú bú-
ið þættina til prentunar og koma þeir út á næstu dögum undir heitinu Afbrigði og útúrdúrar.
Dauða kýrin á Þingvöllum
Morgunblaðið/Ólafur K. Magnússon
Jóhannes S. Kjarval teiknar í bíl. Mynd líklega tekin einhvern tímann um 1960.
Guðmundur Andri Thorsson bjó
Afbrigði og útúrdúra eftir Kjartan
Sveinsson til prentunar. Bókin kemur
út hjá Máli og menningu og er 301 bls.