Fréttablaðið - 29.11.2003, Blaðsíða 40

Í Vefaranum er konankeppinautur Guðs. Sagan
er samin af sjónarhóli karls
og lýsir togstreitu í sál hans.
Hvort á hann að velja, efnið
eða andann? Konuna eða
hugsjónina? „Fullkominn
maður giftist ekki öðru en
hugsjón sinni,“ segir Steinn
Elliði. Þetta stef gengur aft-
ur í mörgum bókum Hall-
dórs, fyrr og síðar. Randver
í Barni náttúrunnar vill
verða bóndi, en Hulda getur
ekki hugsað sér það, og leið-
ir þeirra skilja um sinn. Atli
í Undir Helgahnúk semur
við álfa um að verða mikil-
menni, en Áslaug kennir
honum kristilega auðmýkt. Í
Vefaranum vill Steinn Elliði
ganga í klaustur, en Diljá
reynir að fá hann til að elska
sig þess í stað. Steinn Elliði
elskar hana að vísu á móti,
en tekur að lokum klaustur-
lífið fram yfir hana. Ástar-
þríhyrningur bókarinnar er
á ytra borði Steinn Elliði,
Diljá og Örnólfur, maður
Diljáar, en undir niðri er
hann karlinn, konan og hug-
sjónin. Lausnin er, að karl-
inn tekur hugsjónina fram
yfir konuna. Svipað er að
segja um Sölku Völku, þar
sem Arnaldur minnir nokk-
uð á Stein Elliða og Salka
Valka á Diljá, þótt hún sé
sjálfstæðari og eftirminni-
legri einstaklingur. Þau
Salka Valka og Arnaldur
elska hvort annað, en Arn-
aldur elskar hugsjón sína,
þótt óljós sé, enn heitar og
fer burt. Í Sjálfstæðu fólki
fórnar Bjartur konum sín-
um báðum og raunar lífs-
blóminu líka, Ástu Sóllilju,
fyrir köllun til sauðfjár-
ræktar uppi á heiði. Ólafur
Kárason getur ekki bundist
neinni konu sterkum bönd-
um, því að hann hefur gefist
skáldskapnum. Arnas Arnæ-
us vill ekki eiga Snæfríði Ís-
landssól þrátt fyrir gagn-
kvæma ást þeirra, því að
bækur Íslands heilla hann,
og þeirra vegna selur hann
sig efnaðri norn danskri.
Þormóður Kolbrúnarskáld
fer frá konu og dætrum í því
skyni að halda uppi hetju-
hugsjón og hefndarskyldu.
Steinar undir Steinahlíðum
rækir lítt skyldur við fjöl-
skyldu sína, eftir að hann
tekur mormónatrú, og sam-
bandsleysi séra Jóns
Prímusar við Úu tengist
hugsjón hans, hugsjónaleys-
inu, á einhvern dularfullan
hátt.
(Úr 6. kafla)
Guðmundur Finnbogasonhafði kallað Vefarann mikla
frá Kasmír „vélstrokkað til-
berasmjör“, af því að hann
taldi, að Halldór hefði mjólkað
kýr annarra. Vissulega hafði
Halldór víða leitað fanga. Til
dæmis er sú hugmynd, að kon-
an trufli leit karlsins að full-
komnun, einhvers konar sam-
sömun við æðri veruleika,
greinilega sótt í rit Ottos Wein-
ingers. Nokkurs kvenhaturs
gætir í Vefaranum, og hefur
Halldór þar ekki aðeins verið
undir áhrifum frá vini sínum,
Richard Becker, heldur líka
Ágústi Strindberg, sem var að-
dáandi Weiningers. Þegar segir
í Vefaranum, að lítill sem eng-
inn munur sé á eiginkonu og
skækju, er það bergmál frá
Strindberg. Halldór læðir hlut-
skipti sínu raunar inn í saman-
burðinn á eiginkonunni og
skækjunni, þegar hann lætur
Stein Elliða segja: „Önnur er
feit, montin og heimsk einsog
gullbryddaður geniráll eða
erkibiskup, af því hún veit sig í
öruggri stöðu. Hin er fátæk,
lánlaus og lífsreynd einsog ís-
lenskt skáld.“ Strindberg glímir
í einni bók sinni, Infernó, við
sumar sömu gáturnar og Hall-
dór í Vefaranum. Það, sem
Steinn Elliði segir um hjóna-
bandið, á einhverjar rætur í
leikriti Georges Bernards
Shaws hins írska, Man and
Superman (Menn og ofur-
menni), sem í er raunar vitnað í
Vefaranum. Verk Halldórs ber
þess líka merki, að hann hafði í
klaustrinu í Clervaux 1923
kynnst vel ritum Giovannis Pap-
inis. Halldór gerir eins og hinn
ítalski höfundur upp við hefð-
bundnar hugmyndir nítjándu
aldar af fossandi mælsku. Hann
er jafnandvígur auðhyggju og
viðskiptum og Papini. Báðir
hugsa í andstæðum: Maðurinn er
engill og djöfull í senn, Caliban
og Ariel. Sú þroskasaga, sem
Halldór segir í Vefaranum,
minnir óneitanlega á skáldsögu
Konrads Simonsens um Hálfdan
greifa. Lýsingar Halldórs á kyn-
ferðilegu hópsvalli í Vefaranum
má rekja beint til bókar Anquet-
ils, Satan conduit le bal, frá 1925,
sem þegar hefur verið nefnd.
Þar segir frá úrkynjun borgara-
legrar menningar í París og ann-
ars staðar í Norðurálfunni, þar
sem allsnaktir og tröllvaxnir blá-
menn þjóna í samkvæmum, fólk
gerist víxlgengt á mörkum kynj-
anna, kvalalosta er fullnægt fyr-
ir framan fjölda áhorfenda, kyn-
sjúkdómar breiðast ört út og
margir neyta eiturlyfja á borð
við kókaín. Þegar Steinn Elliði
kemur fram eins og kaldlyndur
maður, reiknivél fremur en
mannssál, er hann líkur aðal-
söguhetjunni í Le disciple eftir
Paul Bourget. Ekki má heldur
gleyma súrrealisma Andrés
Bretons og félaga hans, en sumt
í Vefaranum er greinilega samið
undir áhrifum frá þeim.
(Úr 6. kafla)
42 29. nóvember 2003 LAUGARDAGUR
HALLDÓR KILJAN LAXNESS
Fyrsta bindið fjallar meðal annars um ár Laxness í Menntaskólanum í Reykjavík.
Honum var ekki endilega spáð frama á skáldabrautinni.
Fyrsta bindið af ævisögu Halldórs Laxness eftir Hannes Hólmstein Gissurarson er komið út.
Fréttablaðið birtir nú með góðfúslegu leyfi höfundar nokkur kaflabrot úr sögunni, sem ber einfaldlega heitið Halldór.
Halldór í meðförum Hannesar
Erlendar fyrirmyndir í Vefaranum mikla Ástarþríhyrningurinn
í verkum Halldórs
HANNES HÓLMSTEINN GISSURARSON
Fyrsta bindið af ævisögu sem hann hefur skrifað um Halldór Laxness er komið út. Það ber einfaldlega nafnið „Halldór“.