Tíminn - 31.12.1974, Blaðsíða 15

14
TÍMINN
Þriðjudagur 31. desember 1974.
Þriðjudagur 31. desember 1974.
TÍMINN
JL5

• I

f 'Æ :

1 §Sgf "mS i '• £ ■* 8 •:
; : -

.. V > ty ' ' ^ .
.
Mwmwmm
BmHbBhBBHI

.

,:’m i
■ .'
.

m-

mm

** >v - 'r-T , - >. , ~ v « V<f
ENN eru komin áramót — stund
reikningsskila og fyrirheita.
Vetrarsólhvörf og svartasta
skammdegið að baki og horft er
til hækkandi sólar og lengri daga.
Gamalt ór er kvatt og nýju
heilsað. Þau timamót eru gjarnan
notuð sem eins konar sjónarhæð,
þar sem staidrað er við og gáð til
timans tveggja átta — litið um öxl
og horft fram á veginn.
tslenzka þjóðin á margs að
minnast frá liðnu ári, bæði sól-
rikra sumardaga og skamm-
degisskugga. Það hefur verið
viðburðarikt ár á marga lund.
Þeir innlendir atburðir, sem
vafalitið munu geymast lengst i
minningum og annálum, eru
tengdir ellefu alda búsetuaf-
mælinu. Þeirra timamóta var
minnzt m,eð margvislegum og
myndarlegum hætti, m.a. með
hátiðahöldum viðs vegar um land
og þjóðhátið á Þingvöllum.
Alþingi var háð að Lögbergi og
gerði samþykkt um sérstaka
landgræðsluáætlun næstu árin.
Þá samþykktmá skoða sem tákn-
ræna viðurkenningu á þeirri
skuld sem þjóðin stendur i við
landiö. Þá skuld ber henni að
gjalda i næstu framtið. Þess er
ánægjulegt að minnast, að öll
hátiðahöld, bæði i héraði og á
Þingvöllum, fóru fram með þeim
hætti, að vart er hægt að segja, að
þar hafi nokkurn skugga borið á,
og voru öllum þeim til sóma, er
fyrir stóðu.
Margt var það og annað, sem
gert var til að minnast land-
námsins, þó að það verði hér eigi
tiundað. En flest stefndi það að
þvi marki að efla samhug
þjóðarinnar og vekja heilbrigöan
þjóðarmetnað. Þess háttar hug-
læg áhrif verða að visu hvorki
mæld né vegin, en eigi þarf að
efa, að þeirra hafi eitthvað gætt.
Og hvort sem slik áhrif hafa ver-
ið meiri eða minni og hvort sem
þau hafa verið bundin við
stundina eða reynast varanlegri,
geta þau aldrei orðið nema til
góös. Þjóðhátiðarárið ætti að hafa
aukið skilning þjóðarinnar á gildi
landssögunnar, og sögu sinni
mega Islendingar sizt af öllu
gleyma. Hún hefur löngum verið
sá orkugjafi, sem styrkti
þjóöarsálina bezt og svo veröur
vonandi einnig á ókomnum árum.
Það verða margar, bjartar
myndir tengdar landnámsaf-
mælinu, sem geymast, þó að á
ýmsu hafi annars oltið I þjóðmál
um, og þar hafi eigi allt verið sem
skyldi.
Atburðirnir
í fyrravor
Á stjórnmálasviðinu urðu
miklar sviptingar og örlagarikar,
svo sem alkunna er. Þingrof,
alþingiskosningar og myndun
nýrrar rikisstjórnar. Má ætla, að
þau tiðindi öll og aðdragandi
þeirra séu mönnum enn i svo
fersku minni, að óþarft sé að
rekja þau ýtarlega. Hér skulu þvi
aöeins nefnd örfá atriði, sem sizt
mega gleymast.
A það skal fyrst minnt, að fyrr-
verandi ríkisstjórn myndi
væntanlega enn vera við völd og
engar alþingiskosningar hefðu átt
sér stað, ef meirihluti eins
stjórnarflokksins — Samtaka
frjálslyndra og vinstri manna —
hefði ekki skorizt úr leik og
gengið til liðs við þáverandi
stjórnarandstöðu. Gat engum
dulizt, hvað fyrir þeim félögum
vaktiþá,og hvert þeir ætluðu, þvi
aö kosningar vildu þeir ekki.
I annan stað skal á það minnzt,
að gripið var til þingrofs vegna
þess, að meirihluti Alþingis
fékkst ekki til að f jalla um frum-
varp rikisstjórnærinnar um efna-
hagsaðgerðir með venjulegum og
þinglegum hætti, þ.e. visa þvi til
annarrar umræðu og nefndar til
athugunar. t stað þess ætlaði
hann að fella frumvarpið við
fyrstu umræðu, sem er nær
dæmalaust á siðari árum, og
óverjandi, eins og á stóð, þegar
vissar ráðstafanir voru óhjá-
kvæmilegar. En á röksemdir og
varnaðarorð var ekki hlustað, en
þess eins krafizt, að st jórnin segði
af sér. Það var sett öllu ofar og
ekkert hirt um þjóöarhag.
Aður en ég lagði frumvarpið
fram, hafði ég reynt að skapa um
það viðtæka samstöðu, jafnvel
gert tillögu um myndun stjórnar
allra flokka, en öllu slfku var
visað á bug. Og ekki lagði ég
frumvarpið fram sem neina úr-
slitakosti. Ég marg tók það fram I
framsöguræðu, að ég væri fús til'
að athuga hvers konar breytingar
á þvi, enda næðist megintilgang-
ur þess eftir sem áður, en allt
kom fyrir ekki, og þá var eðlilegt
og sjálfsagt að leggja málið i
þjóðardóm með þingrofi og
kosningum.
Úrslit
kosninga
og stjórnar-
myndun
Orslit kosninganna urðu
svo þau, að stjórnarmenn og
stjórnarandstæðingar reyndust
jafnmargir. Rikisstjórnin varð
þvi að segja af sér. Eftir alllang-
ar, árangurslausar stjórnar-
myndunartilraunir, þar sem m.a.
var þrautkannað, að fyrri stjórn
varð ekki endurreist með
stuðningi Alþýðuflokksins, m.a.
vegna ágreinings um varnarmál
og efnahagsmál var núverandi
samstjórn Framsóknarflokksins
og Sjálfstæðisflokksins mynduð. í
rauninni var ekki um annan kost
að ræða, ef mynda átti starfhæfa
þingræðisstjórn, en það er
auðvitað ein af frumskyldum
þjóðfulltrúanna á Alþingi. Þessi
rikisstjórn hefur beitt sér fyrir
ráðstöfunum, sem til þessa hafa
tryggt landsmönnum fulla at-
vinnu og komið I veg fyrir stöðvun
atvinnurekstrar.
Ég tel þessi minnisatriði nægja
varöandi stórnmálaviðburði
liðins árs. Þar verður hvort sem
er engu um breytt, úr þvi sem
komið er. En hinu verður ekki
neitað, að erfiðleikarnir nú væru
auöveldari viðfangs, ef við þeim
hefði verið snúizt á réttan hátt og
I tæka tið. Ástand væri annað nú
en raun ber vitni og horfurnar
aðrar, ef sl. vor hefði náðst sam-
komulag um svipaðar efnahags-
ráðstafanir og þær, er fólust I
frumlögðu efnahagsmála-
frumvarpi fyrri rikisstjórnar.
Efnahags-
legir
erfiðleikar
framundan
— En hverjar eru horfurnar á
komandi ári? Sú spurning mun
flestum þykja áhugaverðari en
upprifjun liðinna og umdeildra
atburða. En við þeirri spurn
ingu verður seint gefið óyggjandi
svar. Þrátt fyrir allar visindaleg-
ar framfarir og tölvutækni eru
menn I reyndinni litlu nær en áður
um það, hvað framtlðin ber i
skauti sér. Þó reyna menn að spá
i eyðurnar og geta farið nærri um
liklega, almenna þróun á vissum
sviðum, t.d. i efnahagsmálum, á
næstunni, en þó geta óvæntir at-
burðir alltaf sett þar strik I
reikninginn. Jafnvel morgundag-
urinn getur valdið óvæntum
straumhvörfum i lifi einstaklinga
og heilla þjóða. Það verður þvi
alltaf byggt á ágizkunum og spá-
dómum, hver framtið
þjóðarinnar verði á þvi ári.sem
nú fer I hönd.
Ég er enginn spámaður og ætla
þvi ekki að hætta mér út á þá hálu
braut að gizka á, hver verða muni
framvindan á komandi ári. Ég vii
aðeins segja það, að fram undan
eru áreiðanlega efnahagslegir
erfiðleikar. Þeim valda að lang-
mestu leyti versnandi viðskipta-
kjör og innflutt verðbólga, sem
ekki er á færi neinna stjórnvalda
aö ráða við. £n viðbrögð og
viðhorf hér á landi og landlægur
verðbólguhugsunarháttur hafa
magnað vandann, í stað þess að
úr honum hefði þurft að draga
með skynsamlegum mótað-
gerðum stjórnvalda og þjóðarinn-
ar allrar. En i öllum gagnað-
gerðum verður að forðast
einstefnuakstur. Það verður að
gæta þess, að úrræði á einu sviði
valdi ekki meiri skaða á öðrum.
öll eru mál þessi flókin. En aðal-
atriðið er, að viljann vantar. Hver
og einn miðar við sinn imyndaða
stundarhag og lokar augunum
fyrir þeim staðreyndum, sem við
blasa, þar á meðal þvi sem er að
gerast i kringum okkur I nálæg-
um löndum. Það hefur óhjá-
kvæmilega sinar afleiðingar hér.
En það er sannarlega engin
ástæða til að láta hugfallast, þó að
um sinn syrti i álinn. Við ís-
lendingar höfum oft séð það
svartara. Aldrei áður höfum við
verið betur undir það búnir að
mæta nokkrum mótbyr einsog
nú. Og vissulega er engin vá fyrir
dyrum, þó að velmegun geti ekki
aukizt með sama hraða og allra
siðustu árin, eða jafnvel þó að
eitthvað þyrfti að draga saman
seglin. Við skulum þvi þrátt fyrir
allt lita með hæfilegri bjartsýni til
komandi árs. Tilvera, framfarir
og sjálfstæði okkar íslendinga
hafa byggzt á bjartsýni — jafnvel
stundum þvert gegn fræði-
setningum — og svo verður enn að
Landhelgin
°g
orkumólin
Akveðið er, að á árinu 1975
verði nýtt og stórt skref stigið i
landhelgismálinu. Með þeirri
stórfelldu stækkun landhelginnar
ættu stoðir atvinnulifsins að
styrkjast. Þegar er hafinn
nokkur undirbúningur út-
færslunnar, en honum þarf að
sinna meir á næstu mánuðum.
Engin. mál hafa verið meir á
dagskrá iheiminum á liðnu ári en
oliuverð og orkumál. Það er eðli-
legt þvi að hækkun oliu hefur
skipt sköpum i vel flestum
iðnaðarrikjum. Þá er farið að
leita að öðrum orkugjöfum.
Ónotaðar orkulindir verða þvi æ
dýrmætari. Oliuverðsprengingin
hafði gagnger áhrif á efnahags-
mál okkar —- miklu meiri ‘ en
menn almennt hafa gert sér
grein fyrir. Þrátt fyrir virkjanir
og hitaveitur erum við enn svo
háðir oliunni. En við eigum
miklar, ónotabar orkulindir. A
komandi ári og á næstu árum
verða orkumálin ein stærstu
viðfangsefnin. Við verðum að
leggja stóraukna áherzlu á
beizlun hinna ónotuðu orkulinda,
svo að spara megi sem mest
innflutning orkugjafa — oliu og
bensins — þó að eftir sem áður
verðum við alltaf háðir notkun
oliuvara. Það er þvi ekkert vafa-
mál, að orkumálin verða mál
málanna hjá okkur _ á næstunni
og munu krefjast mikilla átaka af
stjórnvalda hálfu. Umfram allt
þarf náttúrlega að gera
ráöstafanir til að koma i veg fyrir
það neyðarástand i rafmangs-
málum, sem átt hefur sér stað
vetur eftir vetur á vissum
stöðum.
Bptur mó,
ef duga
skal
Núverandi rikisstjórn hefur að
ýmsu leyti góð skilyrði til að veita
landinu forsjá. Hún hefur mikinn
þingstyrk og hún á stuðning hjá
stórum meirihluta þjóðarinnar.
Hún ætti þvi að hafa góðar for-
sendur til að beita sér fyrir skyn-
samlegri lausn þeirra vanda-
mála, sem við er að fást. En til
þess þarf einbeittan vilja og sam-
stilltan stuðning þess þingliðs, er
hún styðst við.
Sgarfsaldur stjórnarinnar er
enn of stuttur til þess, að dómur
verði felldur um störf hennar. Við
skulum biða þess, að af henni
fáist meiri reynsla. En þaö er min
skoðun, að hún þurfi að taka betur
á en hingað til, ef duga skal.
Andleg
fátækt og
mannrækt
Þegar litið er til næsta árs, eru
horfur um efnahagslega afkomu
mörgum, og þá ekki hvað sizt
stjórnmálamönnum, efst i huga.
Það er eigi óeðlilegt. En vissulega
má það ekki gleymast, að við lif-
um ekki af brauði einu saman.
Það þarf lika að leiða hugann að
hinum andlegu afkomuhorfum, ef
svo má segja. öll ytri skilyrði
sýnast vera fyrir hendi til and-
legrar grósku i þjóðlifinu. Og
vafalaust má benda á ýmsar
framfarir á þvi sviði. Ýmiss
konar menningarstarfsemi
stendur i blóma. Eigi að siður
virðistástæða tilaðvera á verði i
þeim efnum, ekki síður en á vett-
vangi efnahagsmála og athafna-
lifs. Það er sums staðar vottur að
fátækt á andlega sviðinu. Og ég
held, að sumt af þvi, sem miður
fer i þjóðlifinu, megi rekja til
þeirrar innri, andlegu fátæktar.
Ég nefni aðeins ýmiss konar
óreglusemi og rótleysi, að
ógleymdri ofbeldishneigð og
hryðjuverkum. Og ætli hin
taumlausa vinnautn og óreglu-
semi eigi ekki stundum rót að
ólafur Jóhannesson.
HHHH
rekja til eirðarleysis og einhvers
konar leiðinda — lífsflótta? Ætli
þetta sé ekki I sumum tilfellum
sprottið af skorti á innri full-
nægingu — af vöntun á llfs-
fyllingu?
Þessi hlið mannlífsins má ekki
gleymast. Hún er ekki aöeins
verkefni fyrir uppalendur —
heimili, skóla og kennimenn —
heldur fyrir okkur öll — þjóðina
alla. Og þó að tal okkar snúist oft
mest um efnahagsmálin, eru
vandamálin, e.t.v. þegar alls er
gætt, ekki siður hugarfarslegs
eðlis og orsakir efnahagsvanda
eiga kannske að einhverju leyti
upptök sln á huglægu sviði ef
grafið er fyrir ræturnar, má rekja
þær til breyttra viðhorfa og
annars gildismats en áður rikti.
Þessum viðfangsefnum I sin-
um margvislegu myndum þarf að
gefa gaum á komandi ári. Það
þarf að muna eftir mannræktinni
ekkert siður en efnalegu af-
komunni. Með þeim ásetningi
skulum við heilsa nýju ári.
Ný
stjórnarskrá
Það ár, sem er aö kveðja I
kvöld, var ekki aðeins byggðar-
afmælisár. Þaö var einnig
stjórnarskrárafmælisár. Fyrir
eitt hundrað árum — 1874 — fékk
Island sina fyrstu stjórnarskrá.
Hún nefndist „stjórnarskrá um
hin sérstaklegu málefni Islands”
og var sett af konungi án atbeina
Alþingis og byggðist á mála-
greiningu „stöðulaganna”. En
með þessari stjórnarskrá fékk
Alþingi með konungi löggjafar-
vald I sérmálum landsins, og var
eigi íengur aðeins ráðgefandi.
Þetta var þvi merkur áfangi á
leiðinni til sjálfstjórnar og vel
þess virði, að hans sé minnzt.
Þessari stjórnarskrá var svo
breytt með stjórnskipunarlög-
unum frá 1903 um heimastjórn, en
með þeim varð gerbreyting á
stöðu landsins. Þó að við búum nú
við lýðveldisstjórnarskrána frá
1944, ásamt siðari breytingum, þá
er stofn hennar ennþá að mörgu
leyti stjórnarskráin frá 1874. Hér
var þvi um merkisafmæli aö
ræöa.
En á þetta er sérstaklega minnt
hér vegna þess, að i málefna-
samningi stjórnarflokkanna er
svo fyrir mælt, að stjórnarskráin
skuli endurskoðuð á kjörtima-
bilinu. Starfandi er nefnd til
endurskoðunar á stjórnar-
skránni. Hún hefur gefið mönnum
sérstakt færi á að koma fram með
tillögur um stjórnarskrár-
breytingar. Er liklegt, að menn

noti þetta tækifæri og komi fram
með ýmsar hugmyndir, en það
verður svo hlutverk nefndarinnar
að meta þær.
Þó að stjórnarskráin hafi i
meginatriðum reynzt vel, er
endurskoðun hennar tlmabær. En
þar má ekki hrapa að neinu, þvi
að helzt hafa þær stjórnarskrár-
breytingar, sem gerðar hafa
verið I fljótræði reynzt misjafn-
lega. Stjórnarnefndin hlýtur að
taka mörg atriði til skoðunar, svo
sem hvort halda eigi i deilda-
skiptinguna, forsetavaldið,
hvernig velja á rlkisstjórn,
ákvæði um stjórnmálaflokka,
skipun uppbótarþingsæta,
kjördæmaskipun og kosninga-
fyrirkomulag, dómaskipan og
mannréttindaákvæði, svo að
nokkur dæmi séu nefnd. Hér
verða ekki settar fram neinar
ákveðnar tillögur um þessi efni,
enda er æskilegt, að menn beri
saman bækur sinar um þau, áöur
en þeir binda sig við ákveðna
lausn.
Annað
landnáms-
afmæli
næsta ár
Þegar talað er um afmæli, má
ekki gleyma þvi, að á næsta ári er
merkilegt afmæli. Þá verður
haldið hátiðlegt eitt hundrað ára
afmæli landnáms Islendinga I
Vesturheimi. Haustið 1875 stigu
fyrstu islenzku landnemarnir á
land við Winnipegvatn i Kanada.
Saga Islendinga I Ameriku er
merkileg. Þaö er aðdáunarvert,
hve vel þeir hafa varöveitt
Islenzka tungu og þjóðernis-
kennd. Tryggð þeirra og ræktar-
semi við ættarlandiö, sem þeir
hafa sýnt við mörg tækifæri,
veröur seint fullþökkuð. Ég held,
aö viö stöndum I þakkarskuld við
þá. Ég held, að við höfum ekki
stutt þá og sýnt þeim þann
skilning sem skyldi. Úr þvi
þurfum við að bæta. Vafalaust
leggja margir Islendingar leið
sina vestur á næsta ári og endur-
gjalda þannig heimsókn
Isiendinga vestan hafs hingað i
sumar sem leið.
Atburðirnir í
Neskaupstað
Enn höfum við verið á það
minnt, nú skömmu fyrir
áramótin, að Island er land
mikilla ná ttúruha mfara .
Snjóflóðið i Neskaupstað er
hörmulegt áfall, sem hrærir
hjarta hvers einasta Islendings.
Þar er ekki aðeins um að ræða
tjdn fyrir byggðarlagið sjálft,
heldur þjóðina alla. Mannslíf
verða aldrei bætt, þó að hægt sé
að rétta hjálparhönd og sýna
samúð, en eignatjónið á að reyna
að bæta og endurreisa atvinnu-
lifiö svo skjótt sem auöið er.
Þjóðin öll verður þar að vera i
samábyrgð.
Það er vist, að landsmenn allir
senda þeim i Neskaupstað
samúðarkveðjur. En öll orð eru
fátækleg við slik tækifæri. Hitt
skiptir mestu að láta verkin tala.
Hófsemi
í orðum og
athöfnum
Við fögnum nýju ári, bindum
við það vonir og biöjum þess, að
óskir okkar rætist. Eins vildi ég
sérstaklega óska Islenzku þjóð-
inni —þ.e. að hún temdi sér meiri
hófsemi á komandi ári en hingað
til, og nota ég þá hófsemi I
viðtækum skilningi. Þá myndi
draga úr hinni taumlausu gjald-
eyriseyðslu, óhóflega innflutningi
og kaupæði. Þá myndi draga úr
hinni skefjalausu eyðslu og
llfsþægindakapphlaupi. Þá
myndu menn fara gætilegar I
framkvæmdum en nú. Þá myndu
menn ekki lifa um efni fram. Þá
væri kröfum I ýmsum efnum stillt
meir i hóf en tiðkazt hefur að
undanförnu. Þá myndu menn
verða gætnari I orðum, i stað þess
að gera góð og gild nafnorð og
lýsingarorð innihaldslaus vegna
ofnotkunar. Aukin hófsemi i
oröum og athöfnum mundi horfa
til heilla fyrir þjóöina, þvi að
hófsemi er dyggð, sem mjög
hefur verið vanmetin að undan-
förnu. Þess væri óskandi, að
hugarfarsbreyting i þá átt ætti
sér stað á komandi ári.
Ég vil svo ljúka þessum
áramótahugleiðingum með þvi að
þakka Framsóknarmönnum fyrir
samstarfið á liðnu ári og óska
þeim farsældar á nýju ári. Ég
þakka þeim fórnfúst og
óeigingjarnt starf. Ég þakka
þeim margar vinsamlegar,
persónulegar kveðjur. Við
skulum ekki slaka á starfinu á
komandi ári.
Landsmönnum öllum óska ég
árs og friðar.