Tíminn - 15.10.1975, Blaðsíða 11

Miðvikudagur 15. október 1975.
TÍMINN
11
KJARVAL
90 ár frá fæðingu meistarans
Hann Kjarval hefði
orðið níræður ef hann
hefði lifað þennan dag,
þegarlandhelgin er færð
út í 200 mílur. Aldrei hef-
ur (sland stækkað svona
mikið á einum degi fyrr,
nema ef vera skyldi dag-
inn sem hann Kjarval
fæddist, en nóg um það.
Jóhannes Kjarval var fæddur
15. október árið 1885 að Efri-Ey
austur i Meðallandi en frá
fjögurra ára aldri ólst hann upp
hjá móðurbróður sinum,
Jóhannesi Jónssyni i Geitavik i
Borgarfirði eystra, en Geitavfk
er undir Njarðvikurskriðum,
rétt norðan við kauptúnið.
Stendur bærinn við samnefnda
vik.
Jóhannes Kjarval varð
sjómaður og útróðramaður og
fór á skútum. Munu elztu
myndir hans vera málaðar i
lúkarnum á einhverjum
fiskikútterum. Kjarval stundaði
sjómennsku til ársins 1911 er
hann hélt utan til myndlistar-
náms. Dvaldi hann fyrst i
London, en siðan i Kaupmanna-
höfn, þar sem hann lauk prófum
við konunglega listaskólann
árið 1918.
Ýmsir frægir rithöfundar
hafa skrifað um Kjarval, þar á
meðal Halldór Laxness,
Matthis Jóhannessen, og Thor
Vilhjálmsson. Það er þó sam-
merkt með öllum þessum
skrifum, að þau fjalla aðeins um
vissa þætti i lifi hans. Kjarval
kemst ekki fyrir i einni bók,
hversu indæl sem hún er.
Fyrstur til þess að skrifa um
Kjarval og tala fyrir snilligáfu
hans við þjóðina var Guðbrand-
ur Magnússon, sem siðar varð
forstjóri Áfengisverzlunar
rikisins. Guðbrandur var rit-
stjóri og blaðam. og leiðtogi i
ungmennafélagshreyfingunni,
einskonar ,,rauður varðliði”, og
þeir létu sér annt um listir og
framfarir á íslandi.
Ritaði Guðbrandur fræga
grein um Kjarval i Austra 1908.
Kjarval var ekki ein-
vörðungu. málari, heldur var
hannlika frumlegur rithöfundur
og skáld. Hann skrifaði stuttar
greinar, sem sögðu mikið og
einkennilega um það efni sem
honum var hugleikið. Hann gaf
lika út bækur og eru þessar
helztar:
1930 Grjót
1937 Meira grjót.
1938 Fornmannasaga. Enn
grj ót.
1938 Einn þáttur. Leikur.
1956 Ljóðagrjót.
1956 Hvalasagan frá átján
hundruð niutiu og sjö.
1957 II. útgáfa (o. fl.)
Ennfremur ritaði Kjarval
myndlistargagnrýni um skeið.
Kjarval var kvæntur dönsk-
um rithöfundi, Tove, dóttur
Mads Christian Merild hljóm-
sveitarstjóra i stórskotaliðinu
danska. Þau skildu. Sonur
þeirra er Sveinn Kjarval, sem
er kunnur munaarkitekt, og er
frægur fyrir teikningar sinar af
húsgögnum og innréttingum.
Dóttur eignuðust þau Kjarval
og Tove. Hún heitir Ása og er
gift kona i Danmörku.
II
Ef til vill var Jóhannes
Kjarval auðskildasti maðurinn
á þessu landi. Hann tók ofan
fyrir börnum og var jafningi
ráðherra. Allir þekktu Kjarval
oghann þekkti alla, og þeir, sem
séð höfðu milda glóðina i augum
hans og heyrt djúpa röddina,
höfðu eitthvað milli handanna,
sem tók af öll tvimæli um að
Kjarval var gæddur snilligáfu.
Hann var duglegur, hefði lik-
lega náð langt i útgerðinni og at-
vinnulifinu eins og i listinni
Að gera grein fyrir honum i
rituðu máli er annað, þvi að
viðurkenndar aðferðir brestur.
Maður getur ekki sótt til fanga i
bækur, sem um hann hafa
verið ritaðar af þeim rit-
höfundum sem þekktu hann
bezt, þvi þær segja svo fátt.
Prestar útskýra ekki guð betur
en börnin. Sem félagsleg
staðreynd minnir Kjarval einna
mest á verðbólguna, að þeim
mun meira sem fræðimennirnir
útskýra, þeim niun minna skilur
maður. Kjarval er þvi
óskilgreindur enn fyrir næstu
kynslóðir, eins og verðbólgan og
guð almáttugur.
Ef til vill eru Kjarvalsstaðir
átakanlegasta dæmið um það
hvernig Kjarval gengur okkur
úr greipum. Árið 1966 var hafizt
handa um að reisa Kjarvals-
staði á Klambratúni. Þar var
Eystri salurinn einvörðungu
ætlaður Kjarval, en afgangur-
inn af húsinu var handa öðrum.
Þar hafa siðan verið stöðugar
sýningar á verkum Kjarvals og
nú stendur yfir þriðja sýningin á
verkum hans. Fáeinar my.ndir
höfðu bætzt við, myndir sem
fomvinir höfðu gefið safninu.
Kjarvalssýningin er mjög
glæsileg sýning, þvi' að . Reykja-
vikurborg á margar góðar
myndir eftir Kjarval, en samt
verða mistökin okkar einmitt
þar. Þar er einfaldlega gengið
út frá þvi, að Kjarval hafi verið
mikill málari, en það gleymist
að hann var margt annað, sem
ekki þarf siður varðveizlu við.
Hann var lika skáld, rit-
höfundur, þjóðsaga og mikill
persónuleiki. Það sópaði af
meistaranum, þegar hann
skálmaði um götur borgar-
innar. Hann var glæsilegur á
velli, karlmenni, en lika barn.
Þessir eiginleikar eru ekki
minna virði til varðveizlu en
myndirnarsem hann málaði, og
það er hrein söguföslunað halda
þvi að nýjum kynslóðum
að Kjarval hafi einvörðungu
verið málari. Það segir.ekkert
um hann.
Vissulega standa myndir hans
samt fyrir sfnu, en það er ekki
minna virði fyrir skoðarann að
vita, að myndirnar eru eftir
mann sem neitaði staðfast að
borða kartöflur úr kálgörðunum
fyrir neðan kirkjugarðinn i
F'ossvogi. ef.tir mann, er flutti
tillögu um það á fundi i Félagi
Isl. myndlistarmanna, að
fundarmenn slitu fundi og færu
útaðleita aðketti.sem auglýst
hafði verið eftir i dagblaðinu
Visi þá um daginn. Þá var mjög
kalt.
Kjarvai var meira en málari.
Hann var lika eins konar sér-
stofnun I samfélaginu. Þeir,
sem voru honum samtiða, skilja
að þeir sem lifa, fæðast og deyja
i samfélagi, þar sem er enginn
Kjarval, hafa i rauninni farið
mikils á mis. Þeir lifa ekki i
sams konar mannfélagi og við
hin. Þetta á ekki einvörðungu
við þá. sem þekktu Kjarval,
heldur lika hina, serh fannst
þeir þekkja hann betur en aðra
menn, þótt þeir hefðu kannski
aðeins hitt hann á götu og mætt
augum hans brot úr andartaki.
III
Kiarval var sæmdur
meistaratign mjög snemma.
Meistaranafnbótin verður ekki
til gegnum skólakerfið, banka-
kerfið, ekki einu sinni gegnum
sjálft kerfið, þvi það kemur allt
frá yfirvöldunum . Meistara-
nafnbótin kemur frá fólkinu eins
og sólskin. Þetta er i rauninni
merkilegt. Ýmsir merkir menn,
sem þá áttu hug fólksins urðu
ekki meistarar. Nægiraðnefna
doktor Pál, Halldór Laxness og
Þorstein frá Vatnsleysu. Þessir
menn hafa verið handgengnir
þjóðinni, en án nafnbóta.
Það er þvi öðruvisi.
Kjarval fer peningalaus út i
heim til að mála. Mönnum er
það ekki ljóst hvers vegna mál-
verkið leggst eins og yfir-
þyrming á einhverm mann út á
sjó.
— Hafði hann séð málverk, mér
er spurn? Auðvitað voru þeir
fyrstu komnir heim þá, t.d. As-
grímur Jónsson.
Það liggur lika fyrir að Kjar-
val var byrjaður að teikna,
þegar hann lærði að draga til
stafs og teiknaði þá skip i aðra
hverja linu. Þannig verður
það lika óskýrt framvegis hvað
kom Kjarval til þess að fara að
mála og hvers vegna almættið
setti gullhendur á dreng sem bjó
undir Njarðvikurskriðum.
Það er freistandi að fjalla
ofurlitið um stöðu Kjarvals eftir
að myndirnar einar verða að
standa fyrir áliti hans.
Myndir hans eru i mjög háu
verði, þrátt fyrir þau kynstur
sem hann kom i verk, en það
segir þó litið. Sú staðreynd
segir ekki allt um listgildi
þeirra. Ásókn eftir myndunum
gæti allt eins verið tilraun til
þess að fylla upp i tómið, sem
varð eftir að hann var horfinn
sjálfur úr samtiðinni. Eitt get-
um-við þó sagt að sé óbreytt,
nafnhans er enn trygging fyrir
þvi að mynd sé góð ef hún er
eftir Kjarval. Það er að minnsta
kosti haft fyrir satt á íslandi.
Þegar listgæðin eru skoðuð og
maður leyfir sér, eða ætlar sér
að flokka myndir hans i góðar
og vondar myndir, þá kemst
maður i svolitinn vanda.
Auðvitað eru mvndir hans mis-
góðar. um það geta allir verið
sammála. en mér er hreinlega
til efs, að hann hafi nokkurn
tima málað vondar mvndir um
ævina. Svo virðist sumsé að i
öllum myndum sé einhver
guðsneisti, sem verður ekki frá
þeim tekin. Þær eru allar ..kjar-
valskar” og fara ekki dult með
það hver gerði þær.
Hvað mig sjálfan varðar
skynja ég dálitla brevtingu.
Stóru, glæsilegu myndirnar
standa óbreyttar, en smám
saman hefur mér opnazt nýr
heimur. Þessar myndir eru
dregnar i augnabliksþörf og þá
málaðar á hvað sem fyrir varð,
u m búðapappir , pappa,
teiknipappir, vatnslitappir,
jafnvel á pappir utan af brauði
og slátri. Það er guð i þessum
myndum, flestum. og neisti i
þeim öllum.
Það nægir að vitna i hausana
hans Kjarvals þessu til
stuðnings.
Við þekkjum öll þessa kalla.
en mununi bara ekki i svipinn
hvar eða hvenær það var, sem
vi hittum þá fyrst.
IV
Kjarval var örlátastur allra
málara. Auðvitað hefur hann
verið keyptur og gefinn i söfn.út*
gerðarmenn.sildarspekúlantar.
striðsgróðamenn og banka-
stjórar kepptust við að kaupa
myndirnar hans til að hafa þær
uppi á vegg i' forretningum sin-
um og peningahólfum. Mest
hefur hann þó liklega gefið af
myndunum. Gengu miklar
sögur úm það. Sumt gáfu lika
aðrir fyrir hann, en meistarinn
undraðist höfðinglundina. eins
og þegar vinur hans Kai Millner
tók sig til og útbýtti verkum
hans, ókeypis meðal manna að
meistaranum forspurðum.
Kjarval gaf myndir sinar út
um allt. Sagan segir að einhver
kona hafi komið og gefið honum
sæng. Halldór Laxness man
þessa sögu. og segir konuna
liafa komið með ..sængurfiðu i
poka að gefa listamánninum i
heiðursskyni, af þvi honum
hljóti að vera kalt á nóttunni. Þá
var nú meistarinn ekki seinn á
sér að taka monumentalt
máverk ofanaf vegg og ta
konunni, hengdi siðan sængina á
nagiann."
Framhald á bls. 19
BiBBII
iJtiti.iiK