Tíminn - 07.11.1976, Síða 7

Sunnudagur 7. nóvember 1976
TÍMINN
7
Guðmundur G. Þórarinsson:
P UTOIS
ÞAÐ er undarlegt hvernig sögur
geta oröið til. Hversdagslegir
atburðir, mismæli eða misskiln-
ingur, að maður tali nú ekki um
illmælgi geta orðið að ævintýra-
legum sögusögnum. Óg sögu-
sagnirnar geta heltekiö húga
manna og haft ráðandi áhrif á
líf manna og athafnir, jafnvel
oröið raunverulegri en veruleik-
inn sjálfur.
Ovenjulega glöggt dæmi um
tilurö og þróun sögusagna er
saga Anatole France um Putois
(framb. Pýtoa). Mér hefur allt-
af þótt mikið til um þessa frá-
sögn, og oft í huga mér borið
hana saman viö hiö gamla is-
lenzka spakmæli „sjaldan lýgur
almannarómur”.
Guðmundur Finnbogason hef
ur gert útdrátt úr þessari sögu i
bók sinni Hugsanir, og er hér
stuðzt við hann.
Putois kemur til
skjalanna
Hjón nokkur, sem bjuggu i
friði og ánægju i smábæ einum,
urðu fyrir þvi óláni, að gömul
frænka þar i grenndinni hefði
upp á þeim.
Eftir það höföu þau ekki
stundlegan frið fyrir sunnu-
dagsheimboðum kerlingar. Af
þessu voru hjónin oröin dauöleiö
og það svo, að þau ósjálfrátt lof-
uðu guð einu sinni þegar dóttir
þeirra veiktist, svo að þau voru
löglega afsökuð.
En það stóð. ekki lengi, og
þegarfrænka nú kom næst til að
bjóða þeim til sunnudagsins,
datt frúnni það snjallræði I hug
að búa til þá afsökun, að þau
gætu ekki komið, þvi aö þau
ættu von á garðyrkjumannin-
um. „Getur hann ekki komið
eftir helgina?” spurði kerling.
„Nei, hann á annrikt virku dag-
ana”, svaraði frúin. „Nú, hvað
heitir hann þessi garðyrkju-
maður?” Leiftursnöggt svaraði
frúin: „Hann heitir Putois”, og
nafnið kom alveg án umhugsun-
ar.
Þar með var nafnið komið upp
og frá því var Putois til.
Hvers konar maður
er Putois?
Frænka tautaði fyrir munni
sér um leið og hún fór:
„Putois! Mér finnst eins og ég
kannist við hann? Putois?
Putois! Vist þekki ég hann. En
ég get bara ekkki munaö......
Hvar býr hann?”
Og frúin svaraði: „Hann er
daglaunamaöur. Þegar hans er
þörf eru gerð orð eftir honum
þangað, sem hann þá er stadd-
ur”.
„Mig grunaði það”, sagði
kerling. „Þetta er náttúrlega
einhver flakkarinn og letiblóðið,
einhver herjans mannleysa.
Varið yður á honum, barniö
gott”.
Þar með hafði Putois fengiö
sina lyndiseinkunn. Og frá þess
um degi tók hann að smámagn-
ast.
Frænka gamla var ekki i
rónni. Hún ætlaði aö fá hánn i
vinnu, hugsaði að hann væri
varla svo kauphár, og baö frúna
að koma orðum til hans.
En hann fannst þá ekki þegar
til kom.
Frænka grunaði frúna um að
vilja ekki unna sér að hafa
hann, og fór nú sjálf á stúfana.
Hún spurði heimilisfólk sitt,
ættingja, vini, nágranna og viö-
skiptamenn, hvort þeir þekktu
ekki Putois. Einir tveir þóttust
aldrei hafa heyrt hans getiö.
Hinum fannst þeir kannast ó-
sköp vel við hann. En hver hann
eiginlega væri — það gátu þeir
ekki sagt.
Loks þóttist gamla konan hafa
haft upp á honum sjálf á göt-
unni. Hann var um fimmtugt,
magur, lotinn i herðum, flæk-
ingslegur i óhreinum vinnu-
stakki. Hann gekk hratt. Hún
kallaði á hann með nafni. Hann
leit við og hvarf svo sina leið.
Putois tekur til starfs
Svo fór að versna. Það var
stolið þremur melónum úr garð-
inum hjá frænku og siðar þrem
silfurskéiðum úr borðskápnum
hennar. Lögreglan fann ekki
þjófinn, en var sammála frænku
um það að hann væri enginn
annar en Putois.
Blöðin komu með nákvæma
lýsíngu á peyjanum og Putois
var nú á hvers manns vörum i
. bænum.
Gamla konan lét setja slag-
brand fyrir svefnherbergis-
dyrnar, en gat þó ekki sofið.
Putois náðist ekki, og þó
gerðu allir sér far um að hafa
upp á honum. Margir þóttust
hafa séð hann, sinn á hverjum
stað, samtimis og nú fékk hann
orð á sig fyrir að vera alls stað-
ar nálægur.
Þvihræddari varð gamla kon-
an við hann.
Putois gerist
kvennamaður
Svo bættist þaö ofan á, að
eldabuska frænkunnar fór að
þykkna undir belti. Þegar
gamla konan gekk á hana um
faðernið, varöist hún allra
frétta og vildi engan tilnefna.
„Það skyldi þó ekki vera
Putois?” sagði gamla konan 1
angist sinni. Þá fór stúlkan að
gráta en svaraði engu. Og nú
þurfti ekki lengur vitnanna við.
Nú fékk Putois orö á sig fyrir að
vera mesti kvennabósi, sem
engin stúlka væri óhult fyrir.
Honum voru eignuð 5-6 önnur
börn, sem fæddust það áriö I
reiðuleysi.
„Svinið að tarna”, sögöu kerl-
ingarnar.
Var Putois ekki
alltaf til?
Sagan endar á þvi, að ný
vinnukona frúarinnar, sem upp-
haflega hafði skapað Putois I
vandræðum sínum, kemur inn
og segir, að maöur i vinnufötum
geri orð eftir frúnni og vilji tala
við hana. „Hvað heitir hann?”
„Putois”
Frúin bað stúlkuna að spyrja
hvað hann vildi, en þegar hún
kom aftur var hann allur á bak
og burt.
Frá þeim tima fór frúin lika
Guðmundur G. Þórarinsson
að hugsa að óvlst væri nema
Putois væri til, og að hún hafi
ekki logiö honum upp.
„Svo andann gruni
ennþá fleira en
augað sér”
Þannig geta sögur orðiö til á
saklausan hátt. Einföld björgun
i vandræöum getur vakiö upp
draug, sem enginn getur kveðið
niður aftur.
Söguburður hefur aö undan-
förnu verið með eindæmum hér
á landi. Þó eru fáir svo kaldrifj-
aðir,aðþeir beinlinis búi til full-
mótaðar sögur um illt innræti
náungans, en flestir sem þessa
iðju stunda láta sér nægja að
dylgja og kveða hálfkveðnar
visur.
„Hálfsannleikur oftast er ó-
hrekjandi lýgi”, segir Stephan
G., en hugarflug manna er vak-
ið. Hin mögu ef og kannski
verða að staðreyndum I einu
vettfangi, og sögurnar taka
jafnvel að gera sig sjálfar.
Mörg dæmi eru þess hvernig
óljós orð eða atvik geta orðið að
fullþroskuðum raunveruleika.
Margir kannast viö rúnirnar á
Rúnamó. Þessi Rúnamór var
flatur blettur austUr I Bleking I
Sviþjóð. A honum voru ein-
kennilegar rispur og gömul sögn
var, að þessar rispur væru rún-
ir, og helzt um Harald hilditönn
og Brávallabardaga.
Fræðimaðurinn Finnur
Magnússon réðloks þessar rún-
ir af mikilli þekkingu og hugviti.
Rispurnar reyndust vera
þessi visa eftir athugun fræði-
mannsins:
HILTEKINN RIKI NAM
GARÐR INN HJO
ULI EIT GAF
VIGI OPIN RUNAR
HRINGR FAI
FALL A MOLD
ALFAR ASTAGOÐ
OLA FJAI
OPIN OK FRI
OK ASA KUN
FARI FARI
FJANDUM VARUM
UNNI HARALDI
ÖRIN SIGR
Siðar sannaðist að þessar
rispur voru jökulrispur af nátt-
úrunnar höndúm.
Ef rispur á bletti geta oröið aö
kvæöi I huga skýrandans, hvað
geta þá óljósu orðin?
„Að gæta eldsins
við'yzta haf”
1 fornum sögum tslendinga
er jafnan mikil áherzla lögð á
drengskap og virðingu fyrir
sannleikanum.
Það má segja að orð Ara fróða
i formála Islendingabókar „En
hvatki es missagt es I fræðum
þessum, þá es skylt at hafa það
heldur, es sannara reynisk”
hafi orðið að lögmáli islenzku
sagnaritaranna.
i öllum þeim söguburði sem
nú riður yfir ættu menn að hafa i
huga að allt frá grárri forneskju
hefur hér á landi þeirra hlutur
jafnan þótt minnstur sem fara
með rógi og illmælgi.
Illa þykir mér komið ef núlif-
andi kynslóö snýr þessu við.
Eldur sannleiksástar og dreng-
skapar hefur i mörg erfið ár
ornað mönnum hér norður við
Dumbshaf. Sá eldur má ekki
deyja út. Sigurður Nordal segir
einhvers staðar: „Ef við tökum
þann kostinn, að lúta lægra en
forfeöur okkar i stað þess að líta
hærra, vitum við ekkert fyrr en
okkurferaöbregöa lengra I ætt-
ir fram og erum komnir á fjóra
fætur”.
Vaka eða víma
Er ekki skylt að
nota útvarpið?
Blööin hafa verið að birta
greinar fólki til áminningar svo
aö börn yrðu siður fyrir slysum.
Þetta er allrar virðingar vert.
Ein fyrirsögnin var á þá leiö að
við skyldum ekki láta eitriö
liggja fyrir börnunum.
Það eitur sem flestum verður
að tjóni hér á landi er tóbak og
áfengi. Ekki var það sérstak-
lega nefnt i þessari umræddu
grein en engu siður er áminn-
ingin timabær og virðingarverð.
Auðvitað á hún hvergi fremur
við en þar sem hættulegasta
eitrið er.
1 fyrravetur var hafin sókn
gegn reykingavenjum. Sú sókn
vakti öldu viða um land. Talið er
að auglýsingar gegn reykingum
hafi átt nokkurn þátt i þvi. En sú
saga er bak við þá auglýsinga-
herferð, að lögfest var fyrir fá-
um árum að tveir af þúsundi af
andvirði tóbaks, sem seldist i
landinu, skuli ganga til þess að
segja satt um áhrif tóbaks-
nautnar i aövörunarskyni.
Þannig hafa þessar auglýsingar
i blöðum og útvarpi verið fjár-
magnaðar eins og það er orðað.
Nú sakna ýmsir þess, að langt
er umliðið siðan þessar aug-
lýsingar hafa sézt. Þessar tekj-
ur frá tóbakssölunni endast ekki
nema i eina nokkuð myndarlega
hrotu á ári.
Ætli það væri nú nokkur
menningarleg niðurlæging fyrir
sjónvarpið okkar, þó að það
verði svo sem fimm minútunj
i viku til slikrar aðvörunar? Þá
mættu lika fylgja með nokkur
sannleiksorð um áfengi og önn-
ur eiturlyf. Og skyldi útvarpið —
hljóðvarpið — ekki standast við
þvi að taka eina og eina minútu i
þessu skyni úr sinni 17 klukku-
stunda dagskrá?
Hér er um einfalt mál að
ræða. Það er ekkert annað en
sljóleiki og kæruleysi að nota
ekki þessi áhrifatæki til áminn-
ingar um heilbrigðar og skyn-
samlegar lifsvenjur þar sem
þörfin er mest. Þetta er hægt.
Þetta þarf ekki mikið að kosta.
Og þetta gæti orðið einhverjum
til blessunar.
Hvers vegna er það þá ekki
gert?
Við skulum vona að verðir
menningarinnar taki við sér og
skammt sé að biða fram-
kvæmda.
H. Kr.
Laugarnessókn
Stuðningsmenn sr. Jóns Dalbú
Hróbjartssonar hafa opnað
skrifstofu að Lækjarveri,
Laugalæk 6 simar: 84014 —
84031.
Opið kl. 5-10 virka daga og kl. 2-6
um helgar.
Upplýsingar um kjörskrá o.fl.
Þeir sem vilja stuðla að kosn-
ingu, sr. Jóns Dalbú eru beðnir
að hafa samband við skrifstof-
una.
Stuðningsmenn.
Þjónusturegla Guðspekifélagsins hefur
kaffisölu
I Templarahöllinni I dag. Húsiö opnað kl. 15.
Dagskrá: 1. Avarpsorð deildarforseta. 2. Einsöngur:
Ragnheiður Guömundsdóttir, undirleikari Málfrföur Kon-
ráösdóttir. 3. Einieikur á pianó: Skúli Halldórsson tón-
skáld.
Kynnir: Helgi P. Briem sendiherra.
Vinir og velunnarar, mætið. — Guðspekifélagið.