Tíminn - 25.03.1977, Blaðsíða 10

10
Föstudagur 25. marz 1977
Silja Aöalsteinsdóttir:
ÞJÓÐFÉLAGSMYND 1S-
LENZKRA BARNABÓKA At-
hugun á barnabókum is-
ienskra höfunda á árunum
1960-70. (Studia Isiandica 35)
Rannsóknastofnun i bók-
menntafræði við Háskóla ís-
lands. Bókaútgáfa Menning-
arsjóðs Reykjavik 1976 139 bls.
A slðustu árum hefur barna-
bókum verið gefinn meiri
gaumur en áður. Tengist það
þeim félagsmálaáhuga sem set-
ur svo mikinn svip á alla um-
ræðu I samtiö vorri. Menn hafa
gert sér ljósara en áður hve
mikil félagsleg mótunaráhrif
það efni hefur sem börnum er
sérstaklega ætlað. Hér kemur
það til að afstaða til barnabóka
hlýtur að vera meö nokkuð öðr-
um hætti en til bóka handa full-
orönum. Siöferðileg uppeldis-
sjónarmiö eins og þau eru
hverju sinni, ráða miklu , enda
hafa flestir barnabókahöfundar
starfað að kennslu og uppeldis-
málum. Og þessi sjónarmiö eru
einnig rikjandi meðal þeirra
sem leggja mat á bækurnar.
Hvað sem llður vangaveltum
um þessi mál er það fagnaðar-
efni að barnabókum sé gefinn
gaumur og höfundum og útgef-
endum veitt aöhald. Dagblöðin
geta hér gegnt mikilsverðu hlut-
verki og sum hafa sinnt þessari
bókmenntagrein nokkuö. (Tim-
inn hefur þvi miöur af litlu að
státa i þeim efnum). Og nú er
komin fyrsta fræðilega ritgerðin
um fslenzkar barnabækur, at-
hugun Silju Aðalsteinsdóttur á
„þjóðfélagsmynd” bóka frá ein-
um áratug. Annars staðar hefur
barnabókum verið mun meira
sinnt af fræðimönnum. Má geta
þess að fyrir fáum dögum var
við Uppsalaháskóla i Sviþjóð
varin fyrsta doktorsritgerð þar I
landi um barnabækur, fjallar
hún raunar um gagnrýni barna-
bóka.
Ritgerð Silju Aðalsteinsdóttur
er einskonar „kortlagning”, yf
irlit um nokkur efnisatriði I
frumsömdum bókum á ofan-
greindu timabili, 159 talsins. I
formála segir höfundur það ætl-
un sina að „skoða myndina sem
þær gefa af Islenzku þjóðfélagi
og þeim sem þar búa, reyna að
komast að þvi hvaða samfélags-
reglur þær setja lesendum sin-
um og hvaða siðfræði rikir i
þeim.” Ritgerðin skiptist I
marga kafla, þar sem hugað er
að umhverfi I bókunum
Silja Aðalsteinsdóttir.
yfir, en þær voru 28. Er vandséð
hvers vegna timatalinu er rugl-
að þannig Þaö er til að mynda
kynlegt að sjá bækur séra Jóns
Sveinssonar dregnar I þennan
dilk. Þær eru sprottnar úr allt
öörum jarðvegi en aðrar barna-
bækur Islenzkra höfunda og
raunar alls ekki samdar handa
Islenzkum börnum (Misprent-
azt hefur fæðingarár Jóns
Sveinssonar á bls 120: hann var
fæddur 1857.)
Það skal tekið fram að ég hei
ekki lesið nema fáar þeirra
bóka sem hér er fjallaö um, en
enginn ástæða er til að draga I
efa þær upplýsingar sem fram
koma I ritgeröinni. Og þær eru
vægast sagt ekki uppörvandi.
Meginþorri sagnanna virðist
öldungis marflatur og hug-
myndasnauður samsetningur,
þar sem hvorki er til aö dreifa
metnaði né kunnáttu. Þær eru
frumstæðar að samsetningu:
tæp sjötiu prósent raunar engar
sögur, heldur sjálfstæðir kaflar
sem auk heldur gætu einatt
„verið I annarri röð en þeir eru
haföir I bókinni”. Persónurnar
iðulega staölaðar manngeröir
sneyddar einstaklingseinkenn-
um. Raunsæis skyn höfunda oft-
ast sljótt: þeir halda glans-
en aðrir rithöfundar. En ein-
kennilegt má heita að skussar
skuli, að þvi er viröist telja sér
hægari heimatök á þessum vett-
vangi ritmennsku en öðrum. Að
visu veröur ekki til þess mælzt
að barnabækur upp og ofan séu
gæddar svonefndu „bók-
menntagildi”. Góðar afþreying-
arsögur eða reyfarar handa
börnum ber engan veginn að
lasta, og munu margir minnast
meö ánægju slfkra bóka úr
bernsku sinni. En gerö spenn-
andi reyfara heimtar lika kunn-
áttu og leikni af höfundum, og
raunar eru fáeinir islenzkir höf-
undar allvel verki farnir og
þjálfaðir i þeim efnum.
Barnareyfararnir verða þá
hvimleiðastir þegar bögubósar
taka til að stæla og staðfæra er-
lenda glæpareyfara: láta þá til
að mynda Islenzk börn eltast við
glæpalýð á fjöllum uppi. Þetta
má sjá af bókaheitum eins og
Dularfulli njósnarinn, Njósnir á
næturþeli og Gunnar og Hjördis
I höndum eiturlyfjasala. Siöast-
talda bókin er reyndar samin af
rosknum presti, og hann er ann-
ar tveggja höfunda sem sagt er
að „velti sérupp úr lýsingum” á
grimmd og ofbeldi!
1 lok ritgerðarinnar nefnir
Þegar búið er aö draga frá þá
höfunda sem látnir eru eða ein-
göngu taldir vegna endurprent-
ana, eru eftir þrir sem ritgerö-
arhöfundur telur ástæðu til að
mæla með: Magnea frá Kleif-
um, Oddur Björnsson og Stefán
Júliusson. Tveir þeir siðartöldu
gáfu aðeins út eina nýja barna-
bók hvor um sig.
Þetta gefur þvi miöur ekki á-
stæðu til bjartsýni um batnandi
uppskeru á akri barnabóka. Þó
er þess skylt að geta að eftir
1970 hefur komið fram að
minnsta kosti einn höfundur
sem tekur hina ungu lesendur
sina alvarlega, Guðrún Helga-
dóttir. Og bækur hennar hafa
fallið I ágætan jarðveg.
Ef svipast er eftir höfundum
sem af verulegum listrænum
metnaði hafa lagt rækt við ritun
barnabóka ber Stefán Jónsson
langhæst. Næst honum telur
Silja Ragnheiði Jónsdóttur og
mun það réttmætt, en bókum
hennar er ég ekki nógu kunnug-
ur til að mega um það dæma til
fullnustu. Um Stefán er þaö að
segja, að bækur hans voru ekki
metnar að verðleikum fyrr en
að honum látnum. Fordómarnir
voru svo magnaðir þegar Stefán
hóf að rita sögur sinar handa
í ÓSKAVERÖLD
bókmenntir

(þéttbýli eða strjálbýli) stétt
sögufólks, heimilisaðstæðum,
skólagöngu, sambandi barna og
fulloröinna, kynjahlutverkum,
störfum barna, afstöðu til ýmiss
konar félagslegra vandamála
sem i sögunum felst og loks
þeirri siðferðistilhneigingu sem
þar birtist.
Nú liggur I augum uppi að
engri bókmenntatúlkun sem þvi
nafni getur nefnzt verður við
komið i ritgerð sem þessari.
Ritgerð Silju er ekki annað ætl-
að en draga upp útlinur sem sið-
ari rannsóknir á einstökum bók-
um myndu fylla og skýra. Og
ekki verður annað sagt en rit-
gerðarhöfundi hafi tekizt það
sem til var stofnaö. Samning
ritgerðarinnar hefur kostað
mikla fyrirhöfn, en hún er
skipulega samin og læsileg.
Eina veigamikla aðfinnslu
verður að bera fram um þaö
hvernig efnið er fyrir lagt. Þaö
er að minum dómi fráleitt að
taka með áratugagamlar bækur
sem endurprentaöar voru á
timabilinu sem könnunin nær
myndum að lesendum sinum.
Málfar og framsetning er ekki
tekið til athugunar hér, en svo
er að sjá sem það sé einatt álika
lágkúrulegt og annað. Niður-
staöa Silju er þessi: „Veröld
barnabókanna er stöðnuð óska-
veröld og börn hennar, óska-
börnin, eru draumar fremur en
verur af holdi og blóði. Höfund-
ar bókanna forðast flestir raun-
veruleikann, hlaupa frá nútim-
anum, neita að skilja hann og
fyrirgefa honum og börnum
hans, og geta þvi hvorugu lýst á
sannferðugan hátt. Þeir hafa
fordóma gagnvart sinum tima
og sérkennum hans.”
Auðvitað er þess ekki að
vænta að barnabókahöfundar
séu yfirleitt skáldlegar vaxnir
Silja Aðalsteinsdóttir tiu höf-
unda sem hún telur aö helzt
„taki börn og unglinga alvar-
lega sem lesendur” á þeim ár-
um sem könnunin nær yfir. Sá
listi er ihugunarverður. Tveir
fremstu höfundarnir eru látnir
og einn að auki sem raunar átti
aðeins endurútgefnar bækur.
Auk þess eru hér nefndir fjórir
höfundar, sem ekki gáfu út
neinar nýjar bækur á timabil-
inu. (Meðal endurútgáfna er
Glerbrotið eftir Ólaf Jóhann
Sigurðsson: sú saga birtist I
Æskunni 1936 þótt þess sé ekki
getið I útgáfunni 1970. Ævintýriö
Spói eftir sama höfund, 1962,
fellur utan við könnunina sam-
kvæmt sjónarmiðum sem Silja
skýrir I inngangi).
börnum, að áhrifamikill og ann-
ars glöggskyggn gagnrýnandi
lét I ljós þá skoðun að Stefán
væri glataður sem alvarlega
sinnaður rithöfundur ef hann
leggði út á þessa braut! Annars
held ég að bækur Stefáns séu
miklu fremur við hæfi fullorö-
inna, þroskaðra lesenda en
barna. Ég efast um, og styðst
þar við eigin reynslu, að börnin
sjálf taki bækur hans mjög svo
fram yfir aörar Islenzkar
barnabækur sem okkur á full-
orðinsaldri þykir þær verð-
skuida. Þroskasögur af þvi tagi
sem Stefán skrifar gera miklar
kröfur til skilnings og næmleiki
lesandans.
Margt mætti enn ræða út frá
bók Silju Aðalsteinsdóttur þótt
hér verði staöar numiö að sinni.
Bókin er gagnleg, fyrst og
fremst af þvi að hún örvar til
umræðna um Islenzkar barna-
bækur og frekari athugana á
þeim. Nú hafa menn eitthvað á-
þreifanlegt við að styðjast, og
megi fleira á eftir fylgja.
Gunnar Stefánsson
Síðasta
sýning
á
Makbeð
SIÐUSTU sýningar Leikfélags
Reykjavikur á Makbeð eftir
William Shakespeare verða á
föstudagskvöld.
Leikurinn var frum-
sýndur á 80 ára afmæli Leikfé-
lagsins 11. janúar. Þetta kynngi-
magnaða verk hefur að inntaki
margt það sem hvað mest er á-
berandi i tiðindamennsku nú-
timans: Valdagirnd, glæp og
afleiöingar glæps. Verkiö erenn
i dag einn áhrifamesti skáld-
skapur um þessi efni, sem skrif-
aöur hefur veriö. Það er auk
þess magnað seiöi forneskju og
galdurs, sem einkum er
bruggaður af nornunum þrem,
sem gegna veigamiklu hlut-
verki I leiknum. — Leikstjóri
þessarar sýningar er Þorsteinn
Gunnarsson en meö höfuöhlut-
verkin fara Pétur Einarsson og
Edda Þórarinsdóttir.
Pétur Einarsson (Makbeð) og Harald G. Haraldsson i einu af siöustu atriðum leiksins.
Hálsbólga
og
kvefsótt
hrjá
Reykvikinga
Frá skrifstofu borgar-
læknis:
Farsóttir i Reykjavik vikuna 6,-
12. marz 1977, samkvæmt
skýrslum 11 (12) lækna.
Iörakvef............... 17 (30)
Kighósti ............... 4 (4)
Skarlatssótt............ 5 (2)
Heimakoma ......... 1 (1) '
Hlaupabóla ............. 3 (9)
Ristill.................. 1 (1)
Rauðir hundar.......... 2(0)
Hvotsótt................ 2 (1)
Kláði .................. 1 (1)
Gigtsótt................ 1 (0)
Hálsbólga.............. 24 (84)
Kvefsótt..............167 (187)
Lungnakvef............. 25 (24)
Influenza ........ -7(8)
Kveflungnabólga........ 6 (4)
Dilaroði................ 1 (1)
Blöðrusóttungbarna .... 2 (0)
Vírus.................. 16 (3)