Tíminn - 24.04.1977, Blaðsíða 14

14
Sunnudagur 24. april 1977
Eysteinn Jónsson:
Iðnþróun — Náttúru-
vernd — Orkustefna
Ég hef veriö beðinn um aB
vekja hér máls á náttúruvernd og
iönvæ&ingu. Mun ég leitast viö aö
benda á nokkur grundvallaratr-
iði, sem varða þetta mikla efni,
en ég kemst ekki lengra en að
vekja athygli á þeim, þvi að ég
hefi ekki tök á að gera þeim önnur
skil nú.
Rétt þykir mér aö geta þess, að
þær skoðanir sem fram koma, eru
mlnar persönulegu skoðanir,
nema þar sem vitnað er til ann-
arra, t.d.ályktana Náttúruvernd-
arþings.
Stundum er hent gaman að því,
þegar menn vitna I sjálfa sig. Ég
ætla samt að láta mig hafa þaö aö
vitna I þingræöu eftir mig frá þvl I
marzmánuöi 1971, og var þá verið
aö ræöa um nauðsyn mengunar-
varna I álverinu I Straumsvlk. I
upphafi máls mlns þá reyndi ég
með svofelldum oröum að gera
grein fyrir náttúruverndarviö-
horfum, og ég sé tæpast fram á að
ég bæti þetta, þótt ég færi aö oröa
það eitthvað dálítið ööruvisi:
Hættuleg
úrgaxigsefni
„Stórfelld iðnvæðing nútímans,
þéttbýliö I borgunum og öll hin
gífurlega mergð úrgangsefna,
sem flæða frá þeim tiltölulega
litla hluta mannkynsins, sem lifir
i allsnægtum, hefur skapað glfur-
lega hættu, sem ógnar heilbrigöu
llfi á jöröinni.
betta gengur svo langt að skoða
verður mörg grundvallaratriði I
nýju ljósi, og til þess að átta sig á
þeim nýju viðfangsefnum, sem
viö eigum fyrir höndum aö gllma
viö, er nauðsynlegt að festa sér I
minni nokkur höfuðatriði þessara
nýju viöhorfa.
Þýðingarmest af öllu er aö gera
sér grein fyrir þvl, aö það verða
sifellt eftirsóttari lifsgæði að eiga
heima 1 ómenguöu, eðlilegu um-
hverfi og hafa auðveldan og
frjálsan aðgang að útivist I ó-
spilltu, fjölbreytilegu landi. Eftir
þvl sem mengun og önnur vand-
kvæöi þéttbýlislandanna þrengja
meira aö, verður þaö þýöingar-
meiri þáttur I viðhorfi manna I
hvaöa umhverfi sem þeir eiga
kost á að lifa.
Þetta þýðir, að þau lönd, sem
vel eru sett I þessu tilliti, hafa að
öðru jöfnu betri lífskjör að bjóöa
en önnur. Llfskjör mótast sem sé
ekki einungis af fæði, klæði og
húsnæði, og þátttöku I þvl, sem
menn oft eiga viö þegar þeir tala
um menningarllf, heldur einnig
þvl, hvort menn eiga kost á þvl
eöa ekki, að lifa I eölilegu og viö-
kunnanlegu umhverfi.
Hér er þvl um landkosti aö ræða
á borö við aöra þýðingarmestu
þætti. Þetta er í fyllsta máta hag-
nýtt sjónarmið, samhliða þvl
menningarlega, sem I þvl felst aö
leggja rækt við land sitt og ná-
grenni.
Menn veröa þvl aö gera sér
grein fyrir þvf, aö hreinlegt, ó-
spillt og aölaðandi umhverfi sem
almenningur hefur aögang að,
eru landkostir eins og gott bú-
land, góö fiskimið, fallvötn, jarð-
hiti og önnur náttúrugæði. En
þessi skilningur veröur að koma
til og setja sitt mót á þjóöarbú-
skapinn, áður en það er of seint.
Séum við sammála um, aö það
sé raunverulega mikils virði aö
lifa í ómenguðu, viðkunnanlegu
umhverfi, þá verðum við aö vera
reiðubúin að láta gera þær ráð-
stafanir, sem til þess þarf aö svo
megi verða, og kosta þvl til, sem
nauðsyn krefur.
En sé hik á okkur aö viöur-
kenna þessi grundvallaratriöi, þá
mætti reyna að mála þetta sterk-
ari litum og spyrja: Hvers viröi
eru langar og breiöar stofur, mik-
ilfengleg húsgögn og dýrir bllar,
ef loftiö er mengaö, umhverfiö
löörandi I óþverra, gróðurlaust og
dautt, og vatn og sjór blandað
eitri og óhreinindum? Þegar svo
er komiö yröi fánýtt aö vaða I
peningum.
Þetta veröa menn að horfast I
augu við öfga- og æörulaust.
Menn verða að gera sér grein fyr-
ir þessum nýstárlegu viöhorfum
og takast á við hin nýju viðfangs-
efni skynsamlega og meö festu.”
Nýtt
verðmætaxnat
Þau sjónarmið, sem voru þann-
ig sett fram 1971, eru nú oröiö
talsvert almennt viðurkennd og
Herðubreiðarlindir
það er a.m.k. tæpast umdeilt, að
tillit veröur að taka til þeirra, og
ég held aö segja megi að nýtt
verðmætamat hafi veriö aö fara
fram og sé að fara fram hér á
landi, þar sem þau góðu heilli eru
tekin verulega til greina.
Auövitað greinir menn á um
matið, þegar til framkvæmdanna
kemur — þegar á hólminn kemur,
en eftirtektarvert er, að þaö úir
og grúir af yfirlýsingum um að
mengunariönað. verði Islending-
ar aö forðast umfram allt. Von-
andi er það góðs viti að svo marg-
ir beri sér þetta I munn.
Ég tel það eiga að vera grund-
vallarþátt I iðnaðarstefnu tslend-
inga að koma upp þeim iðnaði
einum, þar sem hægt er aö koma
við fullnægjandi mengunarvörn-
um innanhúss og utan, og sem
koma má á fót án óviöunandi
röskunar á umhverfi.
Eftir aö við höfum nú fært land-
helgina út I 200 mllur og sitjum
bráöum ein áö fiskimiöunum, er-
um viö ekki I neinni þeirri neyö
stödd með bjargræðisvegi, að við
þurfum að koma upp iðnfyrir-
tækjum, sem menga umhverfiö
eöa valda óbærilegum umhverfis-
spjöllum. Verðum við þá að nýta
fiskimiöin skynsamlega.
Margs konar iðnaöi veröum viö
að koma á fót, bæði úr okkar eigin
og innfluttum hráefnum og meö
hjálp þeirrar orku sem við eigum
ráö á, og þetta getum viö sjálf, ef
viö búum eölilega I haginn fyrir
iðnaðinn með fullu tilliti til þeirr-
ar samkeppni sem hann verður
aö heyja heima og erlendis viö
iðnaö annarra þjóöa — en það
veröum við llka aö gera án tafar.
Mikil sókn I iðnaöarmálum
landsmanna verður og hlýtur aö
vera framundan. Þýðingarmikið
er þvl og brennandi, einmitt um
þessar mundir, að stefnan I
iðnaðarmálum verði einnig mót-
uö meö nægilegu tilliti til almennt
viöurkenndra sjónarmiða I um-
hverfismálum.
Kemur þar til val iönaðarverk-
efna, staösetning iönaöarfyrir-
tækja og varnir gegn mengun.
Framkvæmdir, til þess aö fyr-
irbyggja mengun svo viöunandi
sé, veröa hiklaust að teljast með
sjálfsögöum stofnkostnaði og
reksturskostnaði iönfyrirtækja og
verða að takast með I áætlanir I
upphafi þegar metið er, hvort þau
eiga rétt á sér eða ekki. Menn
verða einnig aö gera sér grein
fyrir þvl aö tryggja veröur fyrir-
fram, áöur en ákvarðanir eru
teknar um stofnun nýrra fyrir-
tækja, aö þessar ráöstafanir veröi
gerðar þegar I upphafi. Reynslan
sýnir okkur glöggt og átakanlega
hversu erfitt er aö bæta úr eftir á
— ef ekki er tryggilega gengiö frá
öllu I öndverðu. Höfum við skýr
dæmi um þetta fleiri en eitt, og er
öll upptalning í því efni óþörf hér.
Nauösyn ber til að lögfesta
ýtarlegri og traustari ákvæði en
gildandi lög geyma, til þess aö
fyrirbyggja, að fariö sé af staö
með mengunariönað án fullnægj-
andi varna. Er mér kunnugt um
aö nefnd sú, sem unniö hefur að
þvl aö semja frumvarp að lögum
um umhverfismál, gerir tillögu til
úrbóta I þessu efni, sem brýnt er
að nái fram að ganga.
Við tslendingar eigum svo mik-
ið undir þvl komið að geta komizt
hjá mengun og óbærilegri röskun
landsins, að við veröum að hafna
þelm iðnrekstri, sem þess háttar
vandkvæði fylgja.
Okkur skortir áreiðanlega ekki
verkefni sem samrýmast þvl að
bæta landiö og halda hreinleika
lofts og lagar, en einmitt þeir
þættir eru dýrmæt þjóðareign,
sem ekki má spilla.
Það þarf á hinn bóginn, eins og
ég hefi drepið á, aö ganga mun
betur frá þvl en ennþá hefur tek-
izt, að I tæka tlö sé tryggt að þær
iðnaðarframkvæmdir, sem I er
ráðizt, uppfylli þau skilyrði sem
eðlilegt er aö setja frá umhverfis-
sjónarmiöi.
Iðnrekstur
íslendinga í
höndum
þeirra sjálfra
Mln skoðun er sú, að iðnrekstur
Islendinga eigi að vera I höndum
þeirra sjálfra og að við eigum að
hafna stóriöju útlendinga. Kemur
þar margt til frá mínu sjónarmiöi
séð, sem ég hefi oft rakiö á öörum
vettvangi og rek ekki hér að ráöi.
Nefni hér hættuna á of miklum
erlendum áhrifum, sem erlend-
um stórrekstri fylgir og skerö-
ingu atvinnulegs sjálfstæðis. Er-
lendur stórrekstur byggist á alls
konarfvilnunum sem aörir t.d. Is-
lenzkir atvinnurekendur, njóta
ekki, og gerir þvl ekki i blóðið sitt
i þjóðarbúinu samanboriö við
rekstur okkar sjálfra. Ofan á bæt-
ist, að hagnaöurinn og afskrifta-
féð kemur alls ekki inn I landiö.
Þessi rekstur er ótraustur þvl
honum er hagaö eftir þvl, sem er-
lendir eigendur telja sér henta.
Erlend stóriöja knýr til þess aö
gengið veröi nær landinu til orku-
öflunar en góðu hófi gegnir, og
þess háttar stórrekstri fylgir
háskaleg félagsleg og atvinnuleg
röskun I þjóöarbúinu m.a. vegna
þess að rekstrareiningar eru
mjög stórar.
Þegar til lengdar lætur veröur
þaöhelzta tryggingin fyrir þvl, að
eðlilegra umhverfissjónarmiöa
sé gætt, að atvinnureksturinn sé á
vegum landsmanna sjálfra, þar
sem okkur sjálfum mun þrátt fyr-
irallt helzt renna blóöið til skyld-
unnar viö landiö og landsmenn.
Ég er vantrúaöur á, aö Islend-
ingar hafi I reynd vald á þvl að
ráða við erlend risafyrirtæki,
sem umhverfisröskun og meng-
unarhætta fylgir, jafnvel hversu
vel sem frá öllu sýnist gengið I
byrjun.
Ég tel aö smærri rekstursein-
ingar og meöalstórar henti okkur
betur en tröllvaxin stóriöja. Kem-
ur þar til umhverfissjónarmiö og
ekki siöur sú brýna nauðsyn, sem
okkur er á þvl aö foröast stór-
fellda félagslega og atvinnulega
röskun.
Þetta er held ég að skýrast fyrir
okkur þessi misserin, það vona ég
a.m.k.
Náttúruverndarþingiö 1975
gerði svofellda ályktun um iðn-
rekstur, sem nauðsynlegt er aö
rifja hér upp:
„Náttúruverndarþing 1975 telur
rétt að fram fari athugun á þvl,
hvaöa svæðum sé sérstök ástæða
til aö hllfa við raski og ágangi,
sem meiriháttar iönrekstri fylgir,
og hvaða staðir á landinu henti til
meiriháttar iðnrekstrar.
Þingið leggur áherzlu á, að
teknir séu upp þeir starfshættir,
að áður en teknar eru ákvaröanir
um stofnun iðjuvers eða iðnrekst-
urs á ákveðnum stað fari fram
allar þær rannsóknir sem rétt er
að gera kröfur til, og veröi haft
samráð við þá aðila og stofnanir
sem hlut eiga að máli. Er brýnt
að slíkum undirbúningi sé lokið,
áöur en yfirvöld taka ákvörðun
um að heimila rekstur á tiltekn-
um stað eöa leggja sllk mál fyrir
Alþingi.
Þá telur þingið rétt að fylgt sé
þeirri reglu aö á Islandi sé ein-
ungis leyfður iðnrekstur sem hef-
ur fullnægjandi tök á mengunar-
vörnum vegna umhverfisins og
heilbrigði þeirra er við hann
vinna.
Felur þingið Náttúruverndar-.
ráöi aö beita sér fyrir aögerðum I
þessa átt I samvinnu við stjórn
iðnaöar- og heilbrigðismála.”
Náttúruverndarráð og iðnaðar-
ráðuneyti, sem einnig hefur orku-
mál, hafa nú I nokkur ár haft
samstarfsnefnd um orkumál.
sem að minu viti hefur reynzt
þýðingarmikið spor I rétta átt,
ekki sizt til að tryggja það, að
samráð séu höfð nógu snemma
um þær hugmyndir að fram-
kvæmdum, sem koma fram.
Náttúruverndarráð fól full-
tnium sinum i nefndinni að vinna
að þvi að hún tæki einnig fyrir þau
verkefni, sem ályktun þessi legg-
ur áherslu á varðandi iðnaðar-
uppbyggingu og umhverfissjón-
armið. Erum við i Náttúruvernd-
arráöi aö vonast eftir þvi aö upp
úr þessu spretti vaxandi samstarf
þessara aðila um iðnaöar- og
orkumál, sem svo mjög fléttast
saman, og náttúruvernd.
Orkustefna
Við áætlanir og ákvarðanir um
uppbyggingu iðnaðarins koma
orkumálin inn I myndina og þá
fyrst og fremst að mlnu áliti frá
þvi sjónarmiði, hvort viö höfum
orkulindir til þess að koma á hag-
kvæman hátt upp þeim iðnaði,
sem við teljum okkur henta og við
höfum að öðru leyti skilyrði til að
lifa af.
Að sjálfsögðu leiðir þetta til
þess, að virkjunarstefna hlýtur að
eiga,að mótast af þvi hve mikilli
orku landsmenn telja sig þurfa á
að halda, þ.á.m. til þess iðnaðar,
sem menn vilja koma i fram-
kvæmd. Orkustefnan hlýtur þvi,
ef rétterað farið, að mótast veru-
lega af iðnaðarstefnunni en ekki
öfugt. Orkan er þjónninn en ekki
húsbóndinn — en á þvi hefur vilj-
að bóla hjá okkur, virðist mér, að
þetta snerist við I framkvæmd-
inni. Þessieöa hin iðngreinin yrði
að koma tilorkunnar vegna — t.d.
orkufrekur iðnaður, sem lands-
menn réðu þó ekki við og yröu aö
láta útlendinga reka. Hann yröi
samt að koma til, því að nýta
þurfi orkuna. Ég álit þaö alger-
lega á misskilningi byggt, að Is-
lendingar þurfi að taka á sig
hættuleg vandkvæði svo sem eins
og þau að láta útlendinga taka við
atvinnuuppbyggingunni eða setja
upp mengunariðnaö — vegna
þess, aö þjóðin eigi orkulindir,
sem ekki eru nýttar ennþá.
Heilbrigt sjónarmið hlýtur að
vera það að virkja þessar orku-
lindir jafnóðum og landsmenn
þurfa á að halda m.a. til þess að
koma á fót þeim iðnaöi, sem talið
er hentugast að hafa meö höndum
og lifa á.
Auðvitað getur orðið ágreining-
ur um það hvaöa iðnrekstur henti
bezt. Þann ágreining verður að
gera upp jafnóðum og koma þá
mörg sjónarmiö til greina að
sjálfsögðu, m.a. tillit til mengun-
Framhald á bls. 25
Erindi flutt á njioknum fundi Sambands náttúruvemdarsamtaka íslands