Tíminn - 24.04.1977, Blaðsíða 17

16
Sunnudagur 24. apríl 1977
Wiwmm
Hætt við
*
Arna Waag
um dýr lofts,
láðs og lagar
— og sitthvað
o
fleira
Arni Waage.
Timamynd GE.
Lífið er
allt ein
órofa
heild
MAÐUR er nefndur Árni Waag.
Hann er borinn og barnfæddur i
Færeyjum, en hefur átt heima á
Isiandi siðan hann var fimm ára
gamall. Arni er íslenzkum út-
varpshlustendum að góðu kunn-
ur, þvi að á árunum 1960 til 1968
flutti hann fjölmarga útvarps-
þætti um náttúrufræði — þeir
munu hafa orðið um fjörutiu. —
bessir þættir nutu mikilla vin-
sælda, og margir hlustendur
minnast þeirra áreiðanlega enn
þann dag i dag.
Arni Waag er nú hingað kom-
inn. Hann var beðinn að spjalla
við lesendur Timans i dag, og
hann varð góðfúslega viö þeim
tilmælum. Og þá er þaö fyrsta
spurningin, Arni:
Reyndi að ala
upp járnsmiði
— Hvenær öölaðist þú fyrst
hinn mikla áhuga þinn á náttúru-
fræði?
— Ég hygg, að sá áhugi hafi
verið til staðar frá þvi ég man
fyrst eftir mér. Ég ólst upp i
bingholtunum i Reykjavik frá
fimm ára aldri. baðan var stutt
að fara niður að Tjörn, enda átti
ég marga ferðina þangað til þess
að leita að hornsilum og safna
pöddum, sem ég bar heim og at-
hugaði þar gaumgæfilega.
— Gaztu geymt þetta heima og
rannsakað það eitthvað að ráöi?
— Já, mikil ósköp! Ég reyndi
meira að segja að ala upp járn-
smiði og brunnklukkur, en ekki
vil ég nú segja að það hafi ævin-
lega tekizt eins og ég ætlaöist til.
bó man ég til dæmis eftir einum
jámsmið, sem mér tókst að halda
i vetrarlangt. En ég varð að afla
honum fæöis, og þetta kostaði mig
endalausar flugnaveiðar, ég var
alltaf að eltast við smáflugur, en
jámsmiðir geta lifaö á þeim, þótt
þeir nærist reyndar mest á smá-
ormum og lirfum, þegarþeir ráða
fæðuvali sinu sjálfir.
— bú sagðist hafa reynt að
,,ala upp”. Gaztu fylgzt með þeg-
ar þessi smádýr voru að eignast
afkvæmi og annast þau?
— Nei, þetta tókst mér aldrei.
Ég hef meira að segja ekki enn
orðiö svo frægur að sjá lífið fæð-
ast hjá þessum skepnum.
Þar var sannkallað
ævintýraland
— Hver eru svo næstu áfanga-
skil, ef ég má komast svo að orði,
frá þessum barnaleikum þinum
til annarra og meiri kynna af
náttúrunni?
— bau kaflaskipti urðu, þegar
ég var sendur i sveit, sex til sjö
ára gamall. Ég fór þá vestur á
Snæfellsnes, og var bæöi i Kol-
beinsstaðahreppi og Miklaholts-
hreppi. Ég var i Syðra-Skógar-
nesi og Stórahrauni. betta er við
sjávarslðuna, þar er gifurlega
mikiö af alls konar lifi, og tilval-
inn staður fyrir ungan pilt, sem
var fullurlöngunarað skoða þetta
allt meö eigin augum og eyrum.
barna eru Löngufjörur, sem
eru mesta útfiri á Islandi. Á vorin
komu farfuglar og umferðafar-
fuglar, á leið sinni til varpstöðv-
anna i Grænlandi. 1 maimánuöi
eru þarna tugir þúsunda vað-
fugla, til dæmis rauðbrystingar,
sem verpa ekki hér, heldur i
Grænlandi, og hvila sig hér fyrir
siðasta áfanga langs ferðalags.
Um þetta leyti eru f jörurnar eins
og allar á iði. Ég hef séð rauð-
brystinga i einum hóp, þar sem ég
gizkaði á að væru um fimmtán
þúsund einstaklingar, — alls ekki
færri, en liklega þó nokkru fleiri.
En auk slikra stórflota eru svo
smáhóparútum allt,— Nærri má
geta, að fyrir mig, sem var alltaf
að hugsa um slika hluti, var þetta
hreinasta ævintýraland.
— Hafa þessir fuglar samt ekki
skamma viðdvöl hér?
— Ekki svo mjög. Umferöafar-
fuglar, eins og rauðbrystingur,
sanderla og margæs, koma upp
úr mánaðamótum april/ mai, og
eru farnir i byrjun júni. bað eru
með öðrum orðum þrjár vikur til
mánuður, sem þeir stanza hér til
þess að hvila sig og éta fylli sina,
— safna i sarpinn, i bókstaflegri
merkingu.
— Koma þeir svo aftur á haust-
in?
— Já, þeir hafa sama háttinn á
þá, hvila sig hér, áður en þeir
leggja i langferðina yfir Atlants-
hafið, en þá eru þeir ekki i nærri
eins stórum hópum og á vorin,
heldur miklu dreiföari. bá eru
ungarnir að sjálfsögðu með, þvi
að þá eru þeir orðnir fleygir, en
þó er ekki hægt að þekkja þá frá
fullorönu fuglunum. bá hafa lika
allir fuglarnir klæðzt vetrarbún-
ingi sinum, sem litur öðru visi út
en sumarskrúðinn.
Ómetanlegur skóli
— En fleira mun hafa borið
fyrir augu en farfugla?
— Já, rétt er það. Sendiferðir
eftir kúm og hestum voru kær-
komin tilbreyting, þá var ekki
hægt að komast hjá því að veita
umhverfinu athygli. Fyrst og
fremst voru það hinar algengustu
fuglategundir, sem athygli vöktu,
svo sem spói, heiðlóa, hrossa-
gaukur, þúfutittlingur, óöinshani
og kjói. Allir þessir fuglar eru
mjög algengir viðast hvar á Is-
landi, og hljóta að draga að sér
athygli hvers manns, sem á leið
um landið. Auk þess voru grösin
mér mjög kær strax i barnæsku,
eins og þau eru enn þann dag i
dag.Mér þótti ákaflega gaman að
sjá.hvaða plönturkoma fyrst upp
á vorin, og fylgjast síðan með
vexti þeirra.
Ég fræddist lika mikið af fólki á
bæjunum, þvi að flestir bændur
þekktu algengustu tegundir
plantna og fugla, og kynni min af
þessum bændum urðu mér ómet-
anlegur skóli.
— Varstu mörg sumur i sveit?
— Ég var þar frá sex ára aldri,
þangað til ég var fimmtán eða
sextán ára. Um leið og skóli var
úti, var ég sendur i sveitina.
Fyrst fór ég meö Suðurlandi eða
Laxfossi gamla upp i Borgarnes,
og siðan með áætlunarbil Helga
Péturssonar vestur sveitir. bað
var sannkölluö hátið aö yfirgefa
bæjarysinn, byrja á löngu og til-
breytingarriku ferðalagi og eiga
svo i vændum þá dýrðaránægju
að vera i námunda við húsdýrin,
gróðurinn og meira að segja fugla
loftsins sumarlangt. Og á þeim
árum var sem betur fer enn sá
siðuri landi, að sumardvalarbörn
þurftu ekki að yfirgefa sveitirnar
fyrren eftir réttir. — Ég er sann-
færður um, að ferðalag mitt með
skipi og bil vestur á land, og dvöl-
in þar, var ekki minni atburður i
lifi minu á þessum árum en sólar-
landaferðirnar, sem fólk fer nú á
dögum.
Teista. Hún er einn þeirra fugla, sem hafa orðið fyrir veiðigleði minksins.
Langreyður dregin á land i Hvalfirði.
Óðinshanar á sundi.
Sunnudagur 24. aprfl 1977'
17
Tengjum þau
uppruna sinum
— Og svo er það nú áframhald-
ið. bú hefur auðvitaö fariö að
læra náttúrufræði strax og þú
hafðir aldur til?
— Ég gekk ekki i menntaskóla,
þótt ýmsum kynni að detta það i
hug. Eftir að ég hafði lokið gagn-
fræðaprófi, fór ég i bændaskólann
á Hvanneyri. bað gerði ég mest
vegna þess, að mig langaði til
þess að vera nálægt náttúrunni,
og mér fannst vera i bændaskóla
þjóna bezt þeim tilgangi. Mér
datt meira að segja i hug að ger-
ast bóndi, en þegar fram i sótti,
fann ég að það átti ekki við mig að
hafa búskap að aðalatvinnu.
Ég lauk búnaðarnáminu á
striðsárunum. bá voru aðstæður i
landinu á margan hátt gerólikar
þvi sem þær hafa nokkru sinni
verið, áður né siðar, og það sem
ég tók mérnæst fyrir hendur, var
að afla mér tekna með hinni svo-
kölluðu „Bretavinnu”, eða setu-
liðsvinnu.
Eftir þetta var ég óráðinn um
tima og hugsaöi mig um, hvað
gera skyldi, en fór svo til Noregs,
lærði þar mjólkurfræöi og var i
Noregi i fjögur ár. begar ég kom
heim til Islands aftur, vann ég
sem mjólkurfræðingur og heil-
brigðisfulltrúi þangað til ég gerð-
ist kennari við Vighólaskólann i
Kópavogi árið 1966, og hef siðan
kennt þar liffræði.
— Og þaö þarf vist ekki að
spyrja að þvi, hvoí t þú teljir þetta
nauðsynlega grein, sem þú kenn-
ir?
— Já, ég er alveg sannfærður
um að liffræðin er bráönauðsyn-
leg. Ekki sizt fyrir unglinga þétt-
býlísins, sem eru I sivaxandi
mæli að fjarlægjast náttúruna.
Skólarnir verða að leggja rika á-
herzlu á áð tengja börn og ung-
linga við uppruna sinn, og þess
vegna hlýtur liffræðin að eiga
mikilvægu hlutverki að gegna nú
og i framtiðinni.
— Taka unglingarnir vel við
þessari þekkingu?
— bað erákaflega misjafnt, en
margir sýna lofsverðan áhuga.
Hins er ekki aö dyljast, að hér á
höfuðborgarsvæðinu er miklum
örðugleikum bundiö að gera
kennsluna lifandi, vegna þess
hversu óhægt er um vik að fara
með börnin út á sjálfan vettvang-
inn, sem námsefnið fjallar um.
En vitaskuld væri æskilegast að
geta sýnt þeim svart á hvitu, hvað
við erum að tala um i kennslu-
stundunum.
Mengun á f jörum
— Hefur þú reynt að fara með
krakkana út undir bert loft?
— Já, það hef ég reynt, en þvi
miðurer þaðnú svo, að fjörurnar
hér i Kópavogi, — bæði meðfram
Fossvogi og sjálfum Kópavogin-
um, — eru orðnar mjög mengað-
ar, einkum vegna frárennslis.
betta er þeim mun sorglegra sem
það er staðreynd, að þessar fjörur
eru mjög auðugar að lifi. Satt að
segja er mjög ókræsilegt að fara
með börn á þessa staði, og ég bið i
ofvæni eftir þvi að frárennstísmál
byggðanna i kringum þessar fjör-
ur verði leyst á viðunandi hátt.
Fjöruganga er einhver skemmti-
legasta og „lifrænasta” útivist
sem völ er á, og ekki þarf að frá-
fælast erfiðið eða brattann, en þá
þarf lika þrifnaðurinn á fjörunum
að vera slíkur, að mönnum sé
bjóðandi þangað að koma.
Ég fyrir mitt leyti er sannfærð-
ur um, að hin svokölluðu frá-
rennslismál eru einhver stærsti
vandinn, sem við eigum við að
glima hér á höfuðborgarsvæðinu.
Við hljótum að stefna að þvi i
framtiðinni, annað hvort að eyða
úrganginum gersamlega eöa þá
að leiða hann langt út i sjó. Hvort
tveggja er ákaflega dýrt og erfitt,
en til lengdar getum við ekki unað
þvi að láta þetta allt hrúgast upp
á fjörunum, aðeins steinsnar frá
hibýlum okkar.
Ráðendur þéttbýlissvæöa verða
að leggja áherzlu á að vernda til-
tekin svæði handa Ibúunum, bæöi
þeim sem nú lifa og hinum sem
eftir okkur koma. Hugsaðu þér
vogana héma, Fossvog og Kópa-
vog. Og hugsaðu þér allt það lif
sem þrifst á fjörunum umhverfis
þessa fagurmynduöu voga! Hvi-
lik fegurð og hvilik auðlegð lifs!
Hvi ekki að halda þessu hreinu
handa okkur og afkomendum
okkar? Er mönnum virkilega
ekki ljóst hagnýtt gildi slikrar
friðunar, jafnvel þótt þeir láti sér
á sama standa um fegurðina, —
sem flestir munu þó láta sig
nokkru skipta.
Kennsla i
Skógræktarstöðinni
— Svo ég haldi áfram að tala
um skóiann: Ferð þú með nem-
endur þina út fyrir bæinn, þegar
tekur að vora og grös að lifna?
—- bvi miður er litið um slikt.
bó hef ég farið með þau i Skóg-
ræktarstöðina i Fossvogi. Sá timi,
sem við höfum til kennslunnar er
takmarkaður, og honum er raðað
niður i kennslustundir. Við erum
bundnir af stundaskrá, eins og
aðrar menntastofnanir. Og auk
þess komumst við ekki neitt sem
heitið getur út i náttúruna nema
verða okkur úti um talsverðan
bilakost. betta er erfiðara og
þyngra i vöfum en flestir hyggja.
Hitt vil ég taka fram, að ég hef
mætt sérstökum velvilja forráða-
manna Skógræktarstöövarinnar,
og ég geri mér vonir um að geta
notað Skógræktarstöðina á skipu-
legan hátt til kennslu á komandi
árum. Til þess er gott að hugsa,
þvl aö liffræðikennslan veröur aö
ná því marki aö vera tengiliður
hinnar uppvaxandi kynslóöar
þéttbýlisins og þess lifs, — þeirr-
ar náttúru — sem viö erum öll
hluti af. Við veröum aö láta
bæjarbörnunum eitthvaö I té i
staöinn fyrir þaö sem þau fara á
mis við.
Stærsta skepna jarðar
lifir á smádýrum
— Ef við vikjum beint að sjálf-
um þér: A hvaða grein náttúru-
visinda hefur þú haft mestar
mætur?
— bessu er ákaflega vandsvar-
að, þvi að allt er þetta tengt hvað
öðru. En ef ég ætti að svara
spurningunni af fyllstu hlutlægni
held ég að ég myndi fyrst taka
mér i munn orðið vistfræði. bar á
ég við umhverfi okkar i viðustu
merkingu. bað hefur átt hug
minn mörg hin siðari ár og þetta
spannar flestar eða allar greinar
liffræðinnar, allt frá örlitlum
svifþörungum til stærstu lifveru
jarðarinnar, steypireyðarinnar.
Allt er þetta ein samfelld keðja,
og glöggt dæmi um þá samteng-
ingu er einmitt þetta tvennt, sem
ég var að minnast á, svifþörung-
arnir og steypireyðurin. bessi fer
lega skepna, steypireyðurin, lifir
nær eingöngu á átu, örlitlum
krabbadýrum i sjónum. betta
dýr, sem getur orðið yfir þrjátiu
metrar á lengd, og hundrað og
fimmtiu tonn á þyngd, hún telur
það ekki „fyrir neðan virðingu
sina” að nærast á hinum smæstu
dýrum sjávarins. I aldanna og ár-
þúsundanna rás hefur steypi-
reyðurin aðlagazt þvi að lifa á
krabbadýrum, sem eru nokkurs
konargrasætur hafsins, þau lifa á
svifþörfungum. Segi menn svo, að
náttúran kunni ekki að tengja
saman hið stóra og hið smáa!
bótt ég segði áðan, að ég hefði
mestar mætur á vistfræöi, þá er
ekki heldur hinu að neita, að ýms-
ir dýrahópar eru mér hugstæðari
en aðrir. bá verða fuglarnir lik-
lega efstir á blaði, og þar næst,
eða samhliða fuglunum, lagar-
eða sæspendýr.
— bú hefur sérhæft þig i þess-
um greinum?
— Ég veit ekki, hversu mikinn
sérfræðing ég á að telja mig, en
hitt er rétt, aö ég á mjög mikið af
bókum um þessi efni, sérstaklega
um hvali. bessar bækur eru á
ýmsum málum, og ég hef yfirleitt
reynt að afla mér þekkingarinnar
hvar sem hennar hefur verið að
leita. Hvað hvalina snertir er þó
sá hængur á, að til þess að verða
verulega fróöur um þá, þurfa
menn helzt að vera mikið úti á
sjó, en sjómaður hef ég aldrei
veriö. bó hef ég fariö slikar sjó-
feröirinokkurskipti, og eingöngu
til þess að hyggja að hvölum. Ein
eftirminnilegasta ferðin var, þeg-
ar ég fór á hvalbáti til þess að
merkja hvali i visindalegum til-
gangi. Litlu hylki, sem bæði var
með sérstöku númeri og auk þess
merkt Hafrannsóknastofnuninni,
var skotið að hvölunum. bað var
ákaflega sérstæð og lærdómsrik
iðja.
Fyrir utan þetta hef ég svo
reynt að hafa augu og eyru opin,
þegar ég fer á sjó. Sannleikurinn
ersá, að við vitum ekki ýkjamikið
um hvali hér við land. Menn vita
að visu nokkuð um svokallaða
nytjahvali, það er að segja lang-
reyði.sandreyði og svo búrhvelin,
en þegar komiö er að höfrungum
og öðrum smærri tegundum
hvala, er þekking okkar svo að
segja engin. Við vitum ekki einu
sinni hvaða tegundir hvala lifa
hér við land. Hugsanlegur fjöldi
tegundanna hér gæti verið svona
tiu til fimmtán. En hvaða tegund-
ir? Um það vitum við næstum
ekki neitt. Vitum með öruggri
vissu um tvær tegundir, en það er
ekki nema litill hluti.
Hljóðbylgjur
i stað sjónar
— bctta á við hvalategundir
hér við island. En vita menn ekki
um allar hvalategundir sem til
eru i heiminum, eða er hugsan-
legtað sjórinn leyni enn einhverri
óþekktri tegund, sem enginn
maður hefur augum litiö?
— bað var gott, að þú skyldir
einmitt bera fram þessa spurn-
ingu. Eins og allir vita er sjórinn
mjög stórt svæöi, hann þekur
hvorki meira né minna en tvo
þriðju hluta jarðarinnar. „Margt
býr i þokunni”, stendur einhvers
staðar. Margt býr lika i sjónum,
sem enginn maður hefur augum
litið, en hvort þar leynist óþekkt
tegund hvala, veit hvorki ég né
nokkur annar maður. Hitt er vit-
að, að af allmörgum tegundum
hefur aðeins fundizt einn einstak-
lingur, og hvers vegna skyldi þá
ekki vera til tegund eða jafnvel
tegundir, þar sem enginn einstak-
lingurhefur enn komið fyrir sjón-
ir manna?
— Hvers vegna hefur áhugi
þinn beinzt svo mjög að hvölum,
scm raun ber vitni?
— Til þess liggja ýmsar ástæð-
ur. Forfeöur hvala voru ferfætt
landspendýr fyrir milljónum ára.
En nú hefur þessi dýrategund að-
lagazt svo hinum votu heimkynn-
um sinum, að hún er algerlega ó-
háö þurrlendinu. Og sú aðlögun er
svo dásamleg, að ekki er annað
hægt en að undrast. Litum til
dæmis á hiö háþroskaða heyrnar-
skyn hvala. bað er alveg hægt að
taka svo til orða, að höfrungar
„sjái” með eyrunum. beir hafa
margoft verið blindaðir með þvi
að setja sérstakar lokur fyrir
augu þeirra, sem öruggt er að
þeir sjá hvorki i gegnum, né
heldur meðfram þeim. En þetta
Framhald á bls 31

Geirfuglinum var útrýmthér við land, svo sem frægt er orðiö. Sá
atburður mætti gjarna verða okkur viti til varnaöar.
„bið komið hér korn mitt að tlna”.
Þarna haldast nytsemd og fegurð Ihendur, og mikil ánægja (auk
gagnsins) hlýtur það að vera hverjum bónda að eiga æöarvarp I
landareign sinni.