Tíminn - 25.06.1978, Síða 18

18
Sunnudagur 25. júni 1978
gróður og garðar
Ingólfur Davíðsson:
Belgjurtir
og bakteríur
Flestir þekkja smára og hafa
etiB ertur og baunir. Ætt þess-
ara jurta — ertublómaætt eöa
beigjurtir — er merkileg fyrir
margra hluta sakir. Blóm
þeirra eru svo óregluleg aö
hverju krónublaöi er gefiö sér-
stakt nafn. Aftasta (efsta)
blaöiö er stærst og nefnist fáni
hliöarblööin tvö heita vængir en
tvö hin fremstu eöa neöstu eru
vaxin saman i eitt bátlaga blaö
— kjölinn. Ekki hafa ævinlega
öll þessi krónublöö sama lit.
Aldiniö er fræmargur belgur
sem rifnar aö endilöngu þegar
fræin eru oröin þroskuö. Stund-
um opnast hann skyndUega og
fræin þeytast út. Hægt er aö
rækta venjulegar matbaunir úti
eöa inni og fylgjast meö þroska
þeirra. Hafa t.d. mörg börn
mjög gaman af þvi enda er
vöxturinn ör, breyting svo aö
segja dag frá degi. Þegar
baunagras stækkar þarf þaö
tein tU aö styöja sig viö — og
vefur þá gripþráöum sinum ut-
an um hana — og klifrar hærra
og hærra. EUa veltur jurtin
brátt um koll. Sumir rækta
sykurertur úti i garöi og eta
græna fræbelgina sem eru bezti
matur. Ertur og baunir eru
mjög eggjahviturikar — og
sojabaunir allramest enda
koma þær aö miklu leyti I kjöts
staö i Suövestur-Asiu. Fariö er
og aö framleiöa „sojabuff” og
setja á markaö.
En hvers vegna eru ertur,
baunir o.fl belgjurtir sérlega
auöugar af eggjahvítuefnum?
Þvivalda gagnlegar bakterfur.
Þær lifa á rótum jurta og tr jáa
ertublómaættar, mynda þar
smáhnúöa og vinna köfnunar-
efni úr loftinu og bera þannig á
bæöi fyrir sig og nábúajurtirnar
— og veröa eggjahviturikar.
Bakteriúrnar fá a.m.k. framan
af næringu frá belgjurtunum,
svoþarna er um gagnkvæm viö-
skipti aö ræöa! Vegna þessa
einkennilega samlífs eru belg-
jurtir færar um aö vaxa I
köfnunarefnissnauöum jarö-
vegi. Viöa erlendis eru stór-
vaxnar belgjurtír t.d. lúpinur
ræktaöar sem áburöarjurtir
Þær eru plægöar niöur I moldina
þegar þær hafa náö góöum
vexti.Ef menn vilja rækta jurtir
milli trjáa og runna er tilvaliö
aö rækta þar belgjurtir sem
bæta jaröveginn. Þegar rækta
skal smára o.fl. belgjurtir á
stööum þar sem þær hafa ekki
vaxiö áöur er gott aö „smita”
moldina meö þessum köfnunar-
efnisvinnandi bakterlum. Fæst
til þess bakteriumold i dósum.
Þiö getiö skoöaö bakteriuhnúöa
á rótum smára en þeir eru'
stærri og auöveldara aö athuga
þá á rótum úlfabauna (lúpina)
sem viöa eru ræktaöar. Ef tek-
inn er upp hnaus meö belgjurt
og gróöursettur fylgja
bakteríurnar meö bæöi á rótun-
um og i moldinni.
Vikjum aö úlfabaunum.
Visindanafniö er lupinus, enda
eru þær oft nefndar lúplnur.
Garöalúplnur hafa lengi veriö
ræktaöar hér 1 göröum til
skrauts. Þetta eru vöxtulegar
jurtír, oft um 1 metri á hæö 1
Smári 20/71977
Bakterhihnúöar á rót lúpinu
Russelslúpinur
blómi. Blööin eru margfingruö
og æöi sérkennileg. Þeim má
lfkja viö kerruhjól án umgeröar.
Blómin eru skrautleg mörg
saman i löngum axleitum klasa
á stönglunum. Aöaltegundin
hefur blá blóm (eöa purpuralit
meö bláa vængi). Til eru ýmis
afbrigöi og kynblendingar meö
hvit eöa rauö blóm eöa blá og
hvit. Þykir bláa aöaltegundin
harögeröust, en afbrigöin þrif-
ast og allvel. Stuöning þurfa
þessar jurtir þar sem storma-
samt er.
Regnbogalúpinur er blanda
meö marga blómaliti. Sérlega
fagrar þykja Russelslúpinur
margkynbætt afbrigöi ensk aö
uppruna. Blómklasar þeirraeru
óvenju langir og þéttblóma (sjá
mynd). Litir og litbrigöi bæöi
skrautleg og margvisleg, en
viökvæmar eru þær. Venjulega
er sáö tíl úlfabauna. Fræiö er
hart og oft mjög lengi aö spira.
Er hentugt aö rispa þaö t.d. meö
sandi áöur en þvi er sáö. Líka er
hægt aö fjölga úlfabaunum meö
græölingum á vorin. Þá er
tryggt aö allir erföaeiginleikar
gangi aö erföum. Getur þetta
veriö hentugt ef um afbrigöi er
aöræöa sem menn vilja halda i.
Bezt er aö hafa græölingana i
smápottum fyrst, inni eöa I sól-
reit.
Ég nefndi Russelslúpínuna.
Blómalitir þeirra ná yfir vítt
sviö. Þetta geta veriö mörg
rauð litbrigöi, gult, blátt og
brúnt. Sum afbrigöi hafa tvi-
eöa þrilitblóm og á einstaka af-
brigöi breytast litir meöan á
blómgun stendur. Þurfa sól og
skjól. „Úlfabaunir ótal litum
auöga marga sveit. Þær eru aö
sigra Þveráraura, þekja Gunn-
ars reit”. Rætur úlfabauna vaxa
djúpt niður. Fé bitur þær a.m.k.
ef skortur er á góöu beitilandi.
I seinni tiö hefur sérstök vill t
tegund, Alaskalúpinur komiö til
sögunnar. Skógræktarmenn
fluttu þær inn frá Alaska en þar
vex mikiö af þeim — og raunar
einnig á ishafseyjum og norö-
lægum ströndum N-Ameriku.
Þetta er harögerö tegund sem
þrifst hér prýöilega, ber blóm
fyrr en aörar lúpinur og sáir sér ’
á hverju sumri og breiöist út.
Voru fyrst ræktaöar aö mun á
Þveráreyrum i Rangárvalla-
sýslu en hafa siöan veriö
gróöursettar eöa sáö til þeirra,
víöa um land,
einkum á söndum, melum og
hálfblásnum holtum. Þær binda
sandinn og bæta jaröveginn.
Einnig eru þær ræktaðar i skóg-
lendi en gæta veröur þess aö
þær eru gróskumiklar og geta
vaxið smáhrislum yfir höfuö.
Umfeömingsgras, giljaflækja og smári
GuDregn i blóma
Alaskaúpinur eru 40-50 sm á
hæö auöþekktar á þvl hve loönar
þær eru. Blómin eru blá I fyrstu
en siöan slær á þau ofurlitiö
rauö- og gulleitum blæ. Fagur-
bláar lúpinubreiöur vekja jafii-
an eftírtekt!
Hvltsmári vex hér villtur, en
er llka ræktaöur sem góö fóöur-
jurt. Alblómguö smárabreiöa er
næsta fögur og er vel til falliö aö
setja smárahnaus, hvit- eöa
rauösmára i steinhæö. Hvit-
smári endist illa i túni ef mikiö
köfnunarefni er boriö á,grasiö
vex yfir hana.
Umfeðmingsgrasið Islenzka
ber fagurbláa blómklasa. Vel
fer á því aö rækta það upp viö
giröingu t.d. net, þar sem þaö
getur klifraö upp meö grip-
þráöum slnum.
Aö lokum skal minnzt á hiö
fagra gullregn en þaö er hávax-
inn runni eöa fremur lágvaxiö
tré ertublómaættar, eins og
smári og lúpinur. Blöð gullregns
eru þrífingruö og má lita á þau
sem stækkaöa og ofurlitiö
te-eytta mynd af smárablööum.
Börkur grænleitur. í blómi er
þaö engu ööru tré eöa runna llkt
hér á landi. Þaö ber langa
fagurgula blómskúfa, sem
hanga niöur, stundum allt til
jaröar. Þaö beinlinis lýsir af
þvi langar leiðir. Gullregnin
eru tvö en aöeins önn-
ur tegundin, f jallagullregn
(laburnum alpinum) þrifst
vel hér á landi. En galli er á
„gjöf Njaröar”. Gullregn er
eitrað þó ekki mjög hættulega
nema aldinbelgirnir og baunirn-
ar (fræin) inni I þeim. Bæöi
belgirnir og fræin eru baneitruð
og mega alls ekki lenda I munni
eöa maga. Þess vegna er örugg-
ast og raunar sjálfsagt aö skera
blómklasana af þegar þeir fara
aö visna áöur en þeir mynda
aldin. Til eru afbrigöi laburnum
waterii, var. vossii, sem ekki
eða varla ber fræ, en er f jölgað
meö græðlingum eöa ágræöslu.
Annar stór runni sömu ættar
er siberiskt baunatré meö
fjöðruö b!ö5 og mörg smá gul
baunablóm. Þrlfst öllu betur
noröanlands en sunnan. Vex
bezt i fremur þurrum jarövegi
móti sól.
Mynd sýnir bakteríuhnúöa á
rót lúpinu. Til hægri eru myndir
af hnúðbakteriunum, afar mikiö
stækkaöar b. sýnir bakteriurnar
eins og þær eru I jaröveginum
meö bifþræöi, stækkaöar þrjú
þúsund sinnum. c. sýnir þær I
skiptingu inni i frumum
bakterluhnúösins. Stækkun
þrettán hundruöföld.
önnur mynd sýnir þrjár belg-
jurtir, þ.e. hvltsmára tíl hægri,
umfeðmingsgras til vinstri en i
miöiö giljaflækju, fallega jurt
sem ber fá blóm þ.e. 3-5 saman i
klösum. Þau eru rauðleit eöa
ljósfjólublá, oft dálitíö gulhvit.
Gefur breytileikinni jurtinni
skemmtilegan blæ. Giljaflækja
vex I blómlendi og graslendi i
sunnanverðu landinu. Hefur
slæözt til Seltjarnarness,
Reykjavikur og vlöar. Mætti
rækta hana I steinhæö.
Ég minntist áöan á gullregn-
iö. I þvi öllu er eiturefniö
cytisin, sem getur orsakaö
krampa og lamaö andardrátt.
Aldinbelgirnir eru lang-
eitraöastir, en laufiö má samt
heldur ekki komast I munn og
maga.
Gætiö þvi barnanna vel þar
sem gullregn stendur I garöi, og
takiö ekki blómgaöar greinar
inn á borðiö.
Hér er mynd af blómguðu
gullregni. Vel má greina fána,
vængi og kjöl i blómunum.