Tíminn - 23.08.1978, Qupperneq 9

Miðvikudagur 23. ágúst 1978
9
aiiMiii
Eysteinn Sigurösson ritstjóri:
Atvinnulýðræði í
samvinnuhreyfingunni
Halldór Reynisson blaða-
maður skrifar grein i Timann
s.l. fimmtudag, þar sem hann
fjallar um atvinnulýðræöi og
þaö sem hann nefnir fámennis-
stjórn innan samvinnuhreyfing-
arinnar. Með samvinnuhreyf-
ingunni er þar átt við Samband
isl. samvinnufélaga, samstarfs-
fyrirtæki þess og kaupfélögin 49,
sem eiga og reka Sambandið.
Mig langar til þess að fá að gera
örfáar athugasemdir viö þessa
grein Halldórs, þótt margt sé I
henni af skynsemi sagt.
Núverandi
skipulag
í fyrsta lagi langar mig til
þess að benda á það, að Halldór
virðist hafa skort upplýsingar
um núverandi skipan þessara
mála innanSambandsins, þegar
hann skrifaði grein sina. Hann
vitnar í skýrslu um atvinnulýð-
ræði, sem unnin var af starfshóp
á vegum Landssambands isl.
Samvinnustarfsmanna snemma
árs 1976, og tekur það m.a. upp
úr henni, að starfsmenn Sam-
bandsins eigi enga fulltrúa i
stjórn þess. Þetta var rétt á
þeim tima, þegar þessi skýrsla
var tekin saman. Hins vegar
hefði þurft að geta þess, að at-
vinnulýðræöi og áhrif starfs-
manna á stjórn samvinnufyrir-
tækja voru sérmál aðalfundar
Sambandsins i júni þetta sama
ár, og mun þaö trúlega hafa
verið tilefni þess að skýrsla LIS
var samin. A aöalfundinum
voru þessi mál siðan rædd, og
uröu um þau talsverðar og
gagnlegar umræður. í lok
þeirra umræðna var siðan sam-
þykkt ályktun, þar sem ákveðið
var að heimila tveimur fulltrú-
um Sambandsstarfsmanna, ein-
um frá Starfsmannafélaginu i
Sambandsverksmiöjunum á
Akureyri, að taka sæti i Sam-
bandsstjórn með málfrelsi og
tillögurétti. Þessa fulltrúa kus-
um viö Sambandsstarfsmenn
skömmu siðar og hlutu kosningu
þeir Þórður Magnússon,
Reykjavik, og Aðalsteinn
Halldórsson, Akureyri.Þeir
tvímenningarnir voru siðan
báðir endurkosnir til þessara
starfa nú fyrr á þessu ári, enda
ermér persónulega kunnugt um
þaö, aö þeir hafa siöustu tvö ár-
in tekið mjög virkan þátt i störf-
um Sambandsstjórnar.
i öðru lagi hefði mátt nefna
það, að sami háttur hefur verið
tekinn upp að þvi er varöar
tryggingafélög samvinnu-
manna, Samvinnutryggingar,
Liftryggingafélagið Andvöku og
Endurtryggingafélag Sam-
vinnutrygginga. 1 fulltrúaráði
tryggingafélaganna sitja tveir
fulltrúar starfsmanna þeirra
með fullum réttindum, og i
stjórn félaganna situr einn
fulitrúi með málfrelsi og
tillögurétt, á sama
hátt og er hjá Sambandinu.
Atvinnulýðræði
í kaupféiögum
I þriöja lagi hefði mátt geta
þess, aö þessi háttur hefur
einnig verið tekinn upp allviöa I
kaupfélögunum, og það virðist
greinilegt, að allt stefnir i þá átt
að hann verði þar að almennri
reglu áður en mjög langt liöur.
Eins og Halldór nefnir i grein
sinni tiökaöist það til skamms
tima að hafa ákvæði i lögum
kaupfélaga, sem bönnuðu ráðn-
um starfsmönnum félaganna aö
taka kjöri I stjórnir þeirra.
Þessi ákvæði hafa vafalftið ver-
ið sett á sinum tima til þess aö
koma i veg fyrir, að ráðnir
starfsmenn hefðu of mikil áhrif
á stjórnun og stefnumótun
félaganna, þvi að talið hefur
veriö að I daglegum störfum
sinum gætu slikir starfsmenn i
framkvæmd ráðið miklu um
rekstur og starfsemi félaganna.
A hinn bóginn hefur þetta
ákvæöinú veriöafnumið viða og
þess I stað tekinn upp sá háttur
að leyfa fulltrúum starfsmanna
setu I stjórnum með málfrelsi
og tillögurétt. Hið nýjasta i
þessum málum er það, að nú
fyrr á þessu ári tók Kaupfélag
Eyfirðinga á Akureyri upp
þennan hátt, og kusu starfs-
menn félagsins nú nýlega tvo
fulitrúa slna við almenna at-
kvæöagreiöslu til setu I stjórn.
Varðandi Sambandskaup-
félögin má lika geta þess, að
þau eru mjög misjafnlega stór
og aöstæöur i þeim mjög
breytilegar. 1 minni kaupfélög-
unum eru kringumstæðurnar
vlða þannig, að þörfin fyrir
sérstaka fúlltrúa starfsmanna I
stjórnir þeirra er kannski ekki
alveg eins brýn og i stærri félög-
unum. Þar sem starfsemin er
smá i sniðum og dagleg sam-
skipti allra starfsmanna þar af
leiðandi mikil, eru bein áhrif
allra starfsmanna á reksturinn
e.t.v. talin það mikil eftir öðrum
leiöum, að ekki sé þörf á þvi að
taka upp sérstakt stjórnunar-
fyrirkomulag til að tryggja
þessi áhrif.
„Fámennisstjórn”
eða lýðræði
I þessu sambandi má lika
geta um annaö, sem er vald-
dreifingin innan samvinnu-
hreyfingarinnar. Halldór minn-
ist á hugtakiö „fámennisstjórn”
i grein sinni, en það er orð, sem
andstæöingar samvinnuhreyf-
ingarinnar hafa notað talsvert
undanfarið til þess aö reyna að
sverta hana i augum almenn-
ings. Ég get hins vegar fullyrt
það af reynslu minni 1 starfi og
afkynnum minum afsamvinnu-
hreyfingunni um allmörg und-
anfarin ár, að þar sé lýðræðið I
reynd mjög virkt og valddreif-
ingin mikil, þótt það þýöi vita-
skuld ekki, að þar megi ekki
bæta um i einstökum atriðum.
Og ein afleiðingin af þessari viö-
tæku valddreifingu er sú, að all-
ar ákvarðanir um atvinnulýð-
ræöi og aukin áhrif samvinnu-
starfsmanna úti i kaupfélögun-
um á stjórnun þeirra eru teknar
af aðalfundum kaupfélaganna
hvers um sig. „Fámennis-
stjórnin” er ekki meiri en það,
að til dæmis stjórn eöa aöal-
fundur Sambandsins geta ekki
gefið kaupfélögunum nein fyrir-
mæli I þessu efni. Það eina sem
þessir aðilar geta gert er að
ræða málin og mæla með þvi að
ákveðnar leiöir séu farnar. Síð-
an er það kaupfélaganna sjálfra
að taka allar ákvaröanir um
þessi málefni sem önnur eigin
mál sin. I þessu sambandi kem-
ur sú staðreynd til álita, að það
eru kaupfélögin sem eiga Sam-
bandið — þaö er „samband”
þeirra og ekkert annað — en
Sambandið á ekki kaupfélögin
og stjórnar þeim ekki.
1 fjóröa lagi langar mig til að
geta þess, að þvi fer fjarri aö
spurningin um aukiö atvinnu-
lýöræði innan samvinnuhreyf-
ingarinnar sé einungis til um-
ræðu innan samvinnufélaganna
hér á landi. Samvinnuhreyfing-
in er eins og menn vita alþjóðleg
(élagshreyfing, sem starfar 1
flestum heimshlutum. Hinar
breyttu þjóðfélagsástæður sið-
ustu árahvarvetna um heiminn
hafa orsakaö það, að þessi mál
eru nú stöðugt meira I s viðsljós-
inu I flestum löndum. Þannig
gerðist það t.d. i október s.l., að
Alþjóðasamvinnusambandiö
tók þessi mál til sérstakrar um-
ræðu á miðstjórnarfundi sinum.
sem haldinn var i Hamborg. Ég
átti þess kost að sitja þennan
fund ásamt öörum samvinnu-
blaðamönnum hvaöanæva úr
heiminum, og var það mjög
fróðlegt aö fylgjast meö þeim
umræðum, sem þar fóru fram.
Gerði ég á sinum tima nokkra
grein fyrir þeim umræðum I
fréttabréfinu Sambandsfréttir,
en þar sem þaö er ekki I höndum
allra lesenda Timans, er ekki úr
vegi að rifja upp aftur nokkur
atriði þaðan.
Umræður hjá
Alþjóðasamvinnu-
sambandinu
A fundinum var ekki gerð nein
stefnumótandi ályktun um
efnið, en á hinn bóginn voru þar
gefnar ýtarlegar skýrslur um
ástand og skipulag þessara
mála viðs vegar um heiminn.
Það kom fram á fundinum sem
ráðandi skoðun fundarmanna,
að i samvinnufélögunum yrði
jafnan að taka fullt tillit til
sjónarmiða starfsmanna viö
alla stefnumótun, enda væri þaö
félögunum brýn nauösyn að
hagnýta sér sem best reynslu
þeirraog þekkingu á sérsviðum
þeirra. Aftur á móti leiddi það
af hinni lýðræöislegu uppbygg-
ingu félaganna, að þar mætti
ekki ganga á rétt félagsmanna
til þess að eiga siðasta oröiö við
alla ákvarðanatöku. Þótt nauð-
synlegt væri aö fylgjast með
nýjum hugmyndum um
atvinnulýðræði, yröi aö gæta
þess, að áhrif starfsmanna i
samvinnufélögum mættu ekki
verða svo mikil, að þeir tækju
ráðin af félagsmönnum eða
kjörnum fulltrúum þeirra.
Hagsmunir
starfsmanna
eða
hagsmunir
félagsmanna
Ég vil aö það komi skýrt fram
að ég er ekki að rifja upp þessar
umræöur frá fundinum úti I
Hamborg til þess aö draga úr
þvi á nokkurn hátt, aö atvinnu-
lýðræði eigi fullan rétt á sér
innan samvinnuhreyfingarinn-
ar. Sjálfur er ég samvinnu-
starfsmaöur og vil sem slikur fá
að hafa min áhrif á stjórnun og
stefnumótun hreyfingarinnar.
Og persónulega er ég alls ekki
sannfærður um, að núverandi
skipan þessara mála hjá Sam-
bandinu sé endilega hin eina
rétta og fullnægjandi um alla
framtið. En á hinn bóginn vil ég
benda á, að samvinnuhreyfingin
hefur mikla sérstöðu i þessu
máli. Hún er lýðræöislega upp
byggð fjöldahreyfing, og i ljósi
þess hlýtur aö gegna ööru máli
um hana að þvi er þetta varöar
en harðsviruð kapitalisk
fégróðafyrirtæki. Samvinnu-
hreyfingunni er ætlað þaö fyrst
og fremst að gæta hagsmuna
alls almennings að þvl er varöar
vöruútvegun og afuröasölu. Þaö
er fyllilega hugsanlegt, aö þau
tilvik geti komiö upp, að hags-
munir starfsmanna þessarar
hreyfingar og félagsmanna
hennar fari ekki í einu og öllu
saman. Ogfarisvo.aðslik tilvik
komi upp, þá stórefa ég, að þaö
séi' samræmi við hugsjónalegan
grundvöll hreyfingarinnar, að
hagsmunir félagsmannanna
eigi þá aö víkja fyrir hagsmun-
um okkar starfsmannanna.
A hinn bóginn er talsvert til i
þvi, sem Halldór bendir á i grein
sinni.aö á ýmsum sviöum sam-
vinnustarfsins hefur þróunin
oröiö sú, að býsna langt er orðiö
á milli félagsmannanna og
starfsmannanna. Það er t.d.
ekki út i hött, sem hann bendir
á, að það er oröiö erfitt fyrir
bónda norður á Þórshöfn aö
hafa áhrif á stjórn frystihússins
Meitilsinsf Þorlákshöfn, sem þó
er aðhluta i'eigu hans i gegnum
eignarhlut Sambandsins i þessu
fyrirtæki. Sama máli gegnir
viðar, m.a. i ýmsum öðrum
samstarfsfyrirtækjum Sam-
bandsins og kaupfélaganna.
Hagnýting
atvinnulýðræðis
Það sýnist ljóst, að i sllkum
tilvikum sé það ekki hvað sist,
sem hugmyndirnar um atvinnu-
lýðræði geti komið að hagnýtu
gagni I þvi skyni aö auka enn á
valddreifinguna og skapa enn
þá viðfeðmari grundvöll fyrir
ákvarðanatöku en nú er. Mætti
hugsa sér, að þaö yrði gert meö
þvi að stofna til starfsmanna-
ráða og/eða félagsmannaráöa i
einhverju formi. En i þessum
efnum er það að minu mati ekki
rétt að ásaka samvinnuhreyf-
inguna um aö hafa ekki verið
vakandi á verðinum. Atvinnu-
lýðræðið er i greinilegri sókn
innan hennar, og þessi mál eru
þar i stöðugri umræðu manna á
meöal, á sama hátt og annar
málaflokkur náskyldur, sem er
fræðslu- og félagsmálin. En á
hinn bóginn leiðir þaö af hinni
lýöræöislegu uppbyggingu sam-
vinnuhreyfingarinnar, að þar
eru meiri háttar stefnumótandi
ákvarðanir i mikilvægum mála-
flokkum á borð við þennan ekki
teknar á skömmum tima af
fámennum hópi valdamanna.
Sllkar ákvarðanir eru teknar
þar á breiðum grundvelli og
ekki fyrr en aö loknum ýtarleg-
um umræðum og skoðanamótun
innan samvinnufélaganna um
land allt. Þess vegna er þaö, að
vilji menn ásaka samvinnu-
hreyfinguna um seinagang i
málum sem þessum, þá veröa
þeir lfka, og ekki siður, aö hafa
það hugfast, aö lýöræöið er
seinvirkt. Það gæti vissulega
gengið fljótar fyrir sig, ef
fámenn stjórn eða ráð gæti af-
greitt málaflokka á borð viö at-
vinnulýöræðið á einum eöa
tveimur dögum I eitt skipti fyrir
öll. En á þvi væri sá hængur, aö
með þvi móti væri samvinnu-
hreyfingin einmitt komin útá þá
braut „fámennisstjórnar”, sem
hún er stundum ásökuð fyrir af
skammsýnum mönnum. Og það
er tvimælalaust samdóma álit
allra samvinnumanna, að til
sliks megi aldrei koma.
Sl™.: Sérstaða og jalnvægl
Hvað segja hernámsandstæðingar um
atkvæðisrétt Reyknesinga?
1 sambandi ’við jöfnun at-
kvæðisréttar og þingmanna-
fjölda kjördæma langar mig til
að benda á sérstöðu tveggja
fjölmennustu kjördæma lands-
ins.
Reykjavik er höfuðborg, að-
setur þings og stjórnar. Margir
viðurkenna að það sé ekki óeðli-
legt að fjölmenn höfuöborg hafi
fleiri kjósendur bak við hvern
þingmann en önnur kjördæmi.
Reykjaneskjördæmi hefur þá
sérstööu aö innan þess er fjöldi
kjósenda sem hefur framfæri
sitt af þjónustu viöútlendan her.
Þaðer undarlegt að þetta atriöi
hefur aldrei boriö á góma þegar
rætt er um itök i stjórn lands-
mála. Er það eölilegt að þeir
sem lifa á beinni þjónustu við
útlendinga hafi sama rétt og
áhrif þegar ákvarðaö er um við-
kvæmustu sjálfstæðismál og
aðrir landsmenn? Er ekki
ástæða til að lítil þjóð hugsi I al-
vöru um það hvort þjónustulið
erlendra stórvelda eigi að hafa
úrslitaorðiö um örlagarikustu
þjóðmál? A aö lita á varnarmál-
in sem atvinnumál og fjárhags-
legt hagsmunamál?
Hvað segja hernámsandstæð-
ingar um þetta?
Viökvæmt mál að sjálfsögðu,
en vissulega er ástæða til að
muna og hugleiða þessa sér-
stöðu Reykjaneskjördæmis,