Tíminn - 06.01.1980, Side 9

Sunnudagur 6. janúar 1980
9
Cttwiw
Þórarinn Þórarinsson:
Áratugur verðbólgu
og vígbúnaðar
Við áramótin
Margir erlendir fjölmiðlar
hafa I tilefni áramtítanna rif jaö
upp atburði áratugsins
1970-1979. Flestum kemur sam-
an um, aö efnahagshorfur séu
aðrar og dekkri viö lok áratugs-
ins en upphaf hans. Einkum
gildi þetta um iðnaöarrikin,
hvort heldur sem þau búa við
svokallað markaðskerfi eða
stísfaliskt skipulag.
Tveir áratugirnir á undan,
1950-1959 og 1960-1969, höfðu ein-
kennzt af miklum framförum
hjá iðnaðarrfkjunum. Hag-
vöxturinn hafði verið vaxandi,
atvinna hafði verið næg, lffs-
kjörin höfðu almennt farið batn-
andi. Verðbólga var óviða telj-
andi vandamál. Fréttaskýrend-
ur tala oft um þessa tvo áratugi
sem gullnu áratugina.
Sú trú var almennt rikjandi f
iðnaðarrikjunum, þegar áriö
1970 gekk I garð, að þetta gullna
ástand myndi haldast áfram.
Menn litu yfirleitt b jörtum aug-
um til framtiðarinnar.
1 árslok 1979 eru horfurnar
aðrar. Það hefur dregið Ur hag-
vextinum hjá iðnaöarþjóðunum.
Verðbólga hefur magnazt. Víöa
hefur mikið atvinnuleysi komiö
til sögunnar. Margt bendir til að
þettaeigi frekar eftir að versna
á næstu árum og að llfskjörin
muni þá þrengjast. Spurningin
er sú hjá hvaða stéttum eða
þjóðfélagshtípum það veröur
mest. Baráttan um það getur
sett mark sitt á komandi ára-
tug.
Margarástæður valda þvf, að
efnahagsmálin hjá iðnaöar-
þjóðunum hafa þróazt á annan
veg en m enn ger ðu sér vonir um
I upphafi áratugsins. Verð-
hækkanir, sem orðið hafa á olfu,
eiga sennilega mestan þátt f þvf.
Mörg hráefni hafa einnig hækk-
að í verði og iðnaður fer vaxandi
i mörgum löndum þriðja heims-
ins. Allt kippir þetta stoöum
undan þeirri velmegun, sem
iðnaðarþjóöirnar bjuggu áður
við.
Vonbrigði
Bæði I tilefni af þvf, sem hér
er rakið, og mörgu fleiru, hafa
sumir fréttaskýrendur nefnt
áratuginn 1970-1979 áratug von-
brigöa. Það eru ekki sizt stór-
veldin, sem hafa orðið fyrir von-
brigðum.
1 upphafi fyrra áratugs, þ.e.
1960-1969, ólu Bandarikin enn
þann draum, að þau gætu haldið
uppi einskonar alþjóöalögreglu,
sem gætti friöar og réttar um
allan heim. Þessi stórmennsku-
draumur kom hvað gleggst
fram I ræðu John F. Kennedy
þegarhann tók við forsetaemb-
ættinu I ársbyrjun 1961. Það var
I samræmi við þennan
hugsunarhátt, sem Kennedy
undirbjó þátttöku Bandarikj-
anna I Vfetnam-strföinu. Þar
beið þessi draumsýn Banda-
rikjamanna fullkomið skipbrot.
Þess vegna fara þeir nú fram
með varfærni i sambandi við
gislatökuna f Teheran.
Það var um þetta sama leyti,
sem Krustjoff boðaöi, að Sovét-
rlkin yrðu orðin jafnoki Banda-
rikjanna á iðnaðarsviðinu innan
mjög stutts tfma. Þau eru enn
jafnfjarri því marki og þau
voru, þegar Krustjoff flutti
þennan boðskap sinn.
Mao hinn kinverski átti sér þó
enn stærri draum en þeir
Kennedy og Krustjoff. Hann
taldi sig vera að leggja grund-
völl að hinu fullkomna fram-
tfðarrfki kommúnismans.
Kommúnistar, sem höfðu orðiö
fyrir vonbrigöum af rússnesku
byltingunni, beindu þvi vonar-
augum til Klna. Nú eru helztu
fylgismenn Maos f fangelsi og
núverandi stjórnendur Kfna eru
að f jarlægjastkenningar hans á
fjölmörgum sviðum.
Minnispámenn eins og Castro
og Dubcek áttu líka sina
drauma. Castro ætlaði að út-
breiða byltingu sina til allra
landa latnesku Amerlku á ör-
stuttum tima. Hann hefur gerzt
svo raunsær með aldrinum, að
hann er nú hættur viö þetta
áform. Dubcek fékk að reyna,
aðsú hugsjón hans var vonlaus,
að ætla að reyna að samræma
frelsi og kommúnisma.
1 þessu sambandi er einnig
rétt að minnast stúdentaóeirð-
anna á siðari hluta sjöunda ára-
tugs aldarinnar. Leiötogar
þeirra gerðu uppreisn gegn
kerfinu, án þess að gera sér
grein fyrir hvað ætti að koma f
staðinn. Hreyfing þeirra hefur
alveg runniö út i sandinn á átt-
unda áratugnum.
Mestu von-
brigðin
Ötalin eru enn þau vonbrigði,
sem vafalitið eru verst og mest.
Menn gerðu sér þær vonir i upp-
hafi ársins 1970, aö framhald
yrði á þeirri spennuslökun, sem
komin var til sögu f sambúö
stórveldanna, og þvf mætti
vænta samkomulags um sam-
drált vigbúnaðar. Raunin hefur
orðið önnur.
Vígbúnaður hefur aldrei auk-
izt meira en á áratugnum
1970-1979, þegar ekki hefur geis-
aðheimstyrjöld. Risaveldin tvö,
Bandarfkin og Sovétríkin, hafa
haldið áfram að vigbúast,
ásamt fylgiríkjum sfnum. Það
ástand hefur skapazt, að oftast
hefur annað þeirra verið komið
fram úr hinu á einhverju sviði
og þá hefur það þeirra, sem
skemmra var komið, þótt nauö-
synlegt að ná ekki aðeins jafn-
fætis keppinautnum á þvf sviði,
heldur dálítiö lengra. Þannig
hefur kapphlaupið haldiö
áfram.
En það eru þó ekki risaveldin,
sem hafa aukiö vfgbúnað sinn
hlutfallslega mest á siðasta ára-
tug, heldur ýmis riki hins svo-
kallaöa þriðja heims i Asfu og
Afriku. Og nú eru Kinverjar að
hefja mikið vfgbúnaðarkapp-
hlaup og hafa erindreka út um
allar jarðir til vopnakaupa. Sfð-
ast, enekki sízt.er ástæöa til að
geta þess, að mörg riki búa sig
undir aö geta hafið framleiðslu
kjarnorkuvopna.
Samkvæmt alþjóölegum
skýrslum, var eytt til vigbúnað-
ar 212.000 milljónum sterlings-
punda á árinu 1978. Miðað við
sambærilegt verölag, var þetta
70% verðmeiri upphæö en variö
var til vigbúnaðar árið 1960.
Ný viðhorf
Það takmarkaða yfirlit, sem
hér hefur verið dregið saman,
gefur vissulega ekki tilefni til
bjartsýni I upphafi ársins 1980.
Þtí er ekki ástæða til að láta
hugfallast. Viðhorfin, sem blasa
við nú, ættu að gera menn raun-
særri en þeir voru I ársbyrjun
1970. Þá gerðu menn sér ekki
grein fyrir vandanum, sem beið
framundan. Nú hafa menn ekki
aðeins eygt hann, heldur átt I
höggi við hann. Af þvi er margt
hægt að læra og hefur það raun-
ar þegar gerzt.
Menn hafa t.d. lært það, að
þeim beri aö fara betur með
náttúrugæðin en áður var gert
og gæta betur umhverfis síns.
Þau náttúrugæöi, sem ekki er
hægt aö endurnýja, má ekki
nýta I sama óhófi og áður. Hin-
um, sem hægt er að endumýja,
veröur að viðhalda og setja
reglur til aö tryggja það. Um-
hverfi sitt þurfa menn svo að
verja fyrir mengun og fegra það
eins og kostur er. Þaö veitir
mönnum fyllra lff. Umhverfis-
vernd og náttúruvernd eru nú
viðurkennd sem ein hin mikil-
vægustu málefni, þótt enn hafi
mönnum ekki tekizt nægilega að
lifa samkvæmt þvf.
Ný lffsviöhorf eru einnig aö
mótast vegna þess, að augljtíst
er, að ekki er hægt að auka hag-
vöxtinn endalaust og fullnægja
kröfum um meiri lifeþægindi á
þann hátt. Menn verða meira
en áður að sætta sig viö það,
sem er, ogbeina kröfum að öðr-
um lifsgæöum en þeim, sem
hafa þótt eftirsóknarverðust til
þessa.
Hér kemur það einnig til
skjalanna, að þegar þaö, sem
kemur til skiptanna, eykst
minna en áður, veröur að leggja
aukna áherzlu á réttláta skipt-
ingu þess. Ef til vill verður þetta
mesta vandamálið og mesta
deiluefnið á komandi áratug.
Hættan af vigbúnaöarkapp-
hlaupinu er mönnum vafalitið
augljtísari nú en fyrir 10 árum.
Sú hætta er vaxandi, að vopnin
verði notuð, nema það takist að
draga úr spennunni, sem veldur
vigbúnaðinum. Þegar dregur úr
hagvextinum og vigbúnaðarút-
gjöldin verða enn tilfinnanlegri,
ætti þaö einnig að vera hvatning
til að draga úr þeim.
Þannig geta viðhorfin, sem
blasa við mönnum nú um ára-
mótin stutt að þvi, að framvind-
an verði önnur og heillavænlegri
á komandi áratug en margir
þoraað vona nú. Raunsýni hef-
ur leyst bjartsýni af hólmi og
það ætti aö geta orðiö eóðs viti.
Sérstaða íslands
Þótt áratugurinn 1970-1979
hafi reynzt mörgum þjóðum
misjafnlega, hefur hann reynzt
Islendingum vel. Islendingar
margfölduðu þá fiskveiðilög-
sögusína og framfarir til lands
og sjávar urðu meiri en nokkru,
sinni fyrr. Af þessum ástæðum
er þjóðin miklu betur undir það
búin en fyrir 10 árum að takast á
viö erfiöleika. Atvinna hefur
verið næg allan áratuginn og
lifekjörin eru nú um þriöjungi
betrien þau vorui upphafi hans.
Veröbólganeraö sönnu alvar-
legt vandamál, en hins vegar
vel viðráðanlegt. Reynslan sýn-
ir, að það er hægt að draga úr
henni I áföngum. Ariö 1975 var
hún 49%, en var komin niöur I
26% á miðju ári 1977. Hefði þá
verið gætt hófs i samningum,
hefði niðursærsla hennar getað
haldið áfram.
Mesta gæfa Islendinga á þess-
um áratug, er þó vafalaust sú,
aö svo vel skyldi takast til, að
þegar eitt mesta eldgos hófst I
nánd við fjölmenna byggð, varö
enginn fyrir tjóni lifs eða lima,
og innan fárra ára var byggöin
risin að nýju jafn myndarleg og
fyrr.
Forsjónin hefir á flestan hátt
verið hliðholl Islendingum á
hinum nýliðna áratug. Þeir hafa
þvi ærna ástæðu til að vera
þakklátir.
menn og málefni