Tíminn - 09.04.1980, Blaðsíða 7

Miðvikudagur 9. aprll 1980
7
Sigurður Sigurmundsson, Hvítárholti:
Brotið blað í
s tj ór nmálasögunni
En sá sem hræðist fjalliO og
einlægt aftursnýr
fær aldrei leyst þá gátu.sem
hinumegin býr.
Ekkert stendur nær að vitna
til, en þessar ljóðlínur skálds-
ins, þegar hinn þrúgandi
martröð stjtírnarkreppunnar
lauk og dr. Gunnari Thoroddsen
loks tökst að rjúfa þann
vitahring, taka höndum saman
við andstæðinga, Framsöknar-
flokk og Alþýðubandalag og
mynda meirihluta þingræðis-
stjtírn. Svo langt sem sögur
greina frá, er ljóst, að enginn
sem ryður braut, og með þvi
brýtur hlekki, gerir það átaka-
laust. Hér hafa vissulega gerst
stórtiðindi I islenskum
stjórnmálum, stærri en svo, að
hægt sé um að dæma nú. Þar
verður dómur sögunnar einn að
gilda.
Ræturnar
Hér veröur ekki unnt, svo
neinu nemi, að rekja þann
„vindmylluhernaö” sem settur
hefur verið á svið gagnvart
þessum atburðum. En allt sem
skeður i dag á sér rætur I
fortiðinni og þvi er nú á þessum
tlmamótum, sem örlagarík geta
orðið, ástæða til að staðnæmast
og litast um.
Sjálfstæðisflokkurinn, flokkur
dr. Gunnars Thoroddsens, er
længstærsti flokkur þjóðarinn-
ar, hefur þegar best lét nálgast
það að ná I kosningum allt að
þvihelmingi greiddra atkvæða.
Hann var stofnaður árið 1929 og
var fyrsti formaður Jón
Þorláksson, gætinn og virtur
stjórnmdlamaður. Hann setti
flokknum þá stefnuskrá, sem
fram á síðasta áratug hefur
veriö höfð að leiðarljósi. En
hans naut ekki lengi við. Hann
lést 1934 og tók þá við Ölafur
Thors, sem slðan var formaður
til dauöadags, I þrjá áratugi.
Um þessar mundir voru
róstur miklar I stjórnmálunum
bæði milli flokka og innan
þeirra og risu öldurnar hátt.
Arið 1934 klofnaði Framsóknar-
flokkurinnog varð þá til Bænda-
flokkur, sem stutt lff átti fyrir
höndum. Seinna klofnaði deild
úr Alþýðuflokknum og samein-
aðist kommúnistum. En Sjálf-
stæðisflokkurinn, sem upp-
byggður var af meðlimum allra
stétta þjóðfélagsins, manna
sundurleitra skoðana og ólikra
sjónarmiða, klofnaði ekki þótt
viðtækur skoðanaágreiningur
gæti orðið. Þetta þótti nokkrum
undrum sæta og verður ekki
annað sagt en afrek hafi það
verið á sviði félagsmála.
En skýringin er nærtæk.
Formaðurinn, ölafur Thors, var
að allra dómi jafnt samherja
sem andstæðinga, talinn snill-
ingur að halda saman liði og
jafna bilið milli sundurleitra
sjónarmiöa, jafnt I sfnum flokki,
sem á milli flokka við tilraunir
til stjórnarmyndana. Er þar
skemmst að minnast þegar
vinstri stjórnin fyrri gafst upp á
miðju kjörtimabili 1958 og við
tók „viðreisnarstjórnin” sem
stóð samfellt I 3 kjörtimabil og
firrti landiö öllum stjórnar-
kreppum.
Að Ólafi látnum tók viö
forystunni Bjarni Benediktsson,
gáfaðurog viðsýnn foringi, gekk
I fótspor fyrirrennara slns, hélt
saman flokknum en „sóaöi ekki
kröftum i smáu tökin.” Eftir
hið hryggilega fráfall Bjama
Benediktssonar 1970 tók Jóhann
Hafstein við stjórn i þrjú ár,
friösamur og réttsýnn maður
sem fremur litið reyndi á.
Ekki lengur
viðsýni
Eftir 12 ára fasta og örugga
stjórn misstu svo viöreisnar-
flokkarnir meirihluta sinn i
kosningunum 1971. Vinstri
stjórnin frá 1971, undir forystu
Ólafs Jóhannessonar, entist
ekki Ut kjörtímabilið, þvi
fjallháar öldur óstöðvandi
kauphækkunarskriðu riðu þá
yfir. Var þaö til þess að Ólafur
rauf þing og efnt var til nýrra
kosninga 1974. I þeim kosning-
um vann Sjálfstæðisflokkurinn
yfirburöasigur, sem svar kjós-
enda við stefnuleysi fyrri
stjórnar.
En þá skeði þaö, aö langvinn
og þrúgandi stjórnarkeppa tók
viö. Sjálfstæðismenn væntu
þess, að formanni flokks þeirra
tækist eftir sigurinn að mynda
stjórn eins og honum var fýrst-
um eðlilega falið. En hér fór á
aðra leið, sem kunnugt er.
Myndaði Ólafur Jóhannesson
stjórnina með þvl að gera Geir
Hallgrimsson að forsætisráð-
herra.
Hvaö var hér aö gerast?
Eitthvað hafði breyst. Það rikti
ekki lengur viösýni og samn-
ingalipurö Ólafs Thors og
Biarna Beneidktssonar I Sjálf-
stæöisflokknum, sem báðir
höfðu sýnt þaö, aö setja
þjóðarhag ofar flokknum þegar
áreyndi. Varnú ekki það lika að
gerast, sem átti eftir að
sprengja inniviöi flokksins og
sundra honum?
Stjórn Geirs Hallgrimssonar
studd af Sjálfstæðis- og
Framoknarmönnum entist út
kjörtimabilið til 1978. En þá var
lika allt að springa, verkföll I
algleymingi og dýrtiðarflóðið
flæddi óhindrað yfir. Hvort hér
var um vinstri eða hægri stjórn
aöræða,hefur aldrei verið skor-
ið úr. Mætti þá ekki þessi sam-
stjórn áöumefndra flokka verða
til að benda á það, að hugtökin
hægri og vinstri eru nú orðin
úrelt hugtök, sem ekki byggja á
málefnalegum grunni?
Kosningarnar 1978 eru
einstæöar að þvi leyti, að aldrei
höfðu samstarfsflokkar i stjórn
tapað eins gifurlega fylgi og
aldrei verkalýðsforystan verið
óvægnari I striðsyfirlýsingu
sinni. Eftir þær kosningar hófst
sami vltahringurinn aftur, þar
til Ólafi Jóhannessyni tókst að
lokum, eftir eindregnum til-
mælum frá A.S.I., að berja
saman aftur svo nefnda vinstri
stjórn sem áreiöanlega var
innbyröist sundraðasta stjórn,
sem hér hefur setið að völdum.
Alþýðuflokkurinn rauf sam-
starfið eftir rúmt ár og efnt var
til kosninga 3. des. sl.
Samkvæmt öllum líkindum
hefði Sjálfstæðisflokkurinn átt
að vinna einn sinn stærsta sigur
i þessum kosningum. En
innbyrðis deilur um röð sæta á
listum I kjördæmunum spáöu
ekki góöu, þar sem ekki samdist
I Suðurlandskjördæmi og
Eggert Haukdal var kosinn af
óháðum lista. Og Ellert B.
Schrambauðsttil þess að færast
niöur á lista og bjargaöi meö þvi
á síðustu stundu flokknum frá
þvi aö einnig kæmi fram I
Reykjavik klofið framboð.
Þetta mun hafa veriö
neikvætt i kosningunum. En þó
kom og annað til, sem miklu
þyngra hefur vegið, en það var
hin svo nefnda „leiftursókn
gegn verðbólgu”, sem átti að
marka stefnu flokksins I kosn-
ingunum. Ekki þarf að fara
mörgum oröum um að aldrei
var skilgreint hvað hér var á
feröinni, enda einstæð aöferð i
kosningum og sýndi óverðskuld-
að vanmat á dómgreind
kjósandanna.
Út úr
öngþveitinu
Það óvænta skeði þvi hér aö
Sjálfstæðisflokkurinn varð ekki
sigurvegari kosninganna,
heldur Framsóknarflokkurinn,
sem endurheimti aftur sitt fyrra
fylgi. Af þessu áttu Sjálfstæöis-
menn að geta lært og reyna að
lægja öldur þær sem höfðu risið.
En þvi miöur hafði flokkurinn
enn ekki giftuna með sér. og
neitaði nú Eggert Haukdal,
fulltrúa Sjálfstæðismanna á
Suðurlandi, inngöngu i þing-
flokkinn. En áður hafði þeim
verið neitaö um að bera listann
fram i nafni flokksins.
Og að loknum kosningum
hófst nú að nýju alger stjórnar-
kreppa.sem staðið haföium tvo
mánuði, þegar sýnt þótti, aö
utanþingstjóm yrði að taka viö.
Siðasta ráð forseta Islands haföi
verið, aö fela engum flokki eöa
einstaklingi tilraun til stjórnar-
myndunnar. Af því var ekki aö
sjá, að þar væri neinn bundinn
af flokksböndum eöa öðru. Þá
hófust ýmsar viðræöur
formlausar, þar sem allir ræddu
við alla. Slikt bar fyrirsjáanlega
engan árangur.
Þá var það, aö dr. Gunnar
Thoroddsen fann samkomu-
lagsleið við Framsóknarflokk
og Alþýöubandalag og fann þar
málefnagrundvöll sem orðiðgat
til þess að samningar næðust.
Næsta skref dr. Gunnars var
svo það, aö leita stuönings þing-
flokks Sjálfstæðisflokksins og fá
umboð hans til stjórnarmynd-
unar. En þá gerðust þeir
furöuhlutir, að tillögu hans var I
engu sinnt, en tillaga aftur
samþykkt þess efnis að fela
formanni flokksins einum
umboð til stjórnarmyndunar.
Þarna voru persónuleg
sjónarmið eða Imyndaðir
flokkshagsmunir settir ofar
þjóðarhag, enda þótt öllum til-
raunum Geirs Hallgrimssonar
heföi þegar verið siglt I strand.
Hefði nú Geir hugsað ráð sitt
betur, eins og Þorgeir foröum,
viðurkennt skipbrot stefnu sinn-
ar I flokknum, rétt Gunnari
hönd til sátta, enda þótt þarna
hafi minnihlutinn gengið með
sigur af hólmi, var þaö hans
stærsti stjómmálasigur og þá
stæði Sjálf stæðisflokkurinn
sameinaður og sterkari en
nokkru sinni fyr.
Lokatilraun Gunnars gat ekki
oröiö önnur en sú aö bera
stjórnarsamninginn undir þing-
flokkinn, annaö hvort til synj-
unar eða höfnunar. Boð Geirs
um að nefna menn til samninga
á nýjan leik, þýddi ekkert ann-
að en áframhaldandi stjórnar-
kreppu. Dr Gunnar Thoroddsen
hafði tryggt sér þingmeirihluta
til stjórnarmyndunar og engu
var þá eftir að biða lengur.
Þjóðin geröi kröfu til þess að
stjórn yrði mynduð, alþingi
heföi annars beöiö varanlegan
álitshnekki, sem ekki yrði
auövelt að bæta. En hvernig
sem á þennan atburö er litið, þá
hlýtur hann alltaf að veröa
sögulega og stjórnmálalega
mikilvægur. Aldrei áöur hafði
verið mynduö stjtírn við sömu
aðstæður. Og hér hefur verið
gefið fordæmi, sem stuðlar að
þvi, að annaö eins stjórnmála-
öngþveiti komiekki aftur.
Ris yfir stund
og stað
En skyggnumst aftur til liðins
tima og leitum að hliðstæðu.
Ariö 1942, að loknum haustkosn-
ingum, tókst ekki að mynda
þingræðisstjóm. Þá neyddist
rikisstjóri, Sveinn Björnsson, til
þess að skipa utanþingsstjórn.
Hún reyndist allsvanmegnugað
ráöa við verkefnin og sagði af
sér eftir tvö ár. Þá reyndust góð
ráö dýr, að koma saman þing-
ræðisstjóm. En þá átti þjóöin,
góðu heilli, stjórnmálaforingja
sem lét ekki við þær aöstæöur
flokkssjónarmið ganga fyrir
þjóðarhag, — Olaf Thors,
formann Sjálfstæðisflokksins.
Hann gekk til samstarf viö and-
stæðingana með klofinn Sjálf-
stæðisflokk. Fimm þingmenn
studdu ekki stjórnina.
Að honum látnum reit einn
samtiðarmanna hans úr þeirri
stjórn og höfuðandstæðingur um
langt árabil. — Einar Olgeirs-
son eftirfarandi orð i minn-
ingargrein: „Hann var nógu
hugumstór til að ri'sa upp á
úrslitastundum þjóðarsögunnar
og taka höndum saman við
höfuð andstæðing sinn,
sósialiska verkaiýðshreyfingu
Islands, og beina þar með þró-
uninni inn á brautir allri
þjóðinni til góðs”.
En nú hefur aldursforseti
þingsins dr. Gunnar Thoroddsen
sýnt, að þjóðin ber enn gæfu til
þess að eiga forystumann, sem
ekki skortir áræði og framsýni
til þess að höggva á þann hnút,
sem virtist óleysanlegur. Ölafur
Thors myndaði stjórn meö
Alþýöu- og Sósialistaflokki og
meiri hluta Sjálfstæðisflokks.
En Gunnar Thoroddsen myndar
stjórn með Framsóknarflokki
Alþýðubandalagi og minni hluta
Sjálfstæöisflokks.
Engar flokkssamþykktir
hömluöuþvIOlafii'áformi hans.
Ekkert bendir til þess að nein
lög geti dæmt Gunnar og hans
félaga úr leik I flokksstarfi.
Þessi tvö dæmi eru ekki nema
að nokkru leyti sambærileg en
meira afrek veröur þaö að
teljast, að ná markinu meö
minnihluta að baki sér.
Þessi stjórnarmyndun veröur
einn af eftirminnilegustu og
óvæntustu atburöum I
stjórnmálasögu þessarar aldar,
það óvæntum aö helst mætti
minna á þingrofið 1931. En sá er
munurinn að nú er ekki gengið,
eins og þá, til kosninga út i
óvissuna.
Yfirgnæfandi meirihluti
fólksins i landinu litur björtum
vonaraugum á væntanlegt sam-
starf, og að hér hafi tekist aö
leysa erfitt vandamál. Og þá er
sú spá ekkifjarri, að einmitt um
leiö muni erfiðleikar Sjálf-
stæðisflokksins leysast af sjálfu
sér. Dr. Gunnar Thoroddsen
hefur lýst þvl yfir, að áformaö
sé, að stjórnin sitji út allt
kjörti'mabiliö og e.t.v. lengur.
Undir þaðfyrirheit tekur fólkiðí
landinu fagnandi.
Hannes Hafstein kvað við
komu nýrrar aldar, þar sem
stendur: „Sé ég i anda knör og
vagna knúöa”. Sjálfstæðis-
baráttan heldur áfram þótt
baráttan við Dani sé nú langt að
baki. Nú er komið árið 1980 og
framtiðarsýnir brátt farnar aö
beinastaöbjarma nýrrar aldar.
Hvaö hin nýja öld ber i skauti
sér er enn hulið. En hér hefur
gerst sögulegur atburður sem
risyfirstund og stað.og vel eiga
þvi viö orð skáldsins:
„Og landiö tók undir þvi högg-
ið reið hátt, þá hneigst þú i
grunn — en þú stefndir á
fjallið”.
Gísli Magnússon Eyhildarholti:
Að detta um sjálfan sig
(Skrifað skömmu eftir stjórnar-
skiptin).
Nú er ástandiö bágt i Aðal-
stræti:
Ellert Schram er háskælandi
út af breyskleika Gunnars
(hann var þá ekki orðinn „hlut-
laus” ritstjóri „hlutlauss”
stjórnarandstöðublaðs!).
Styrmir er þrotinn að svivirð-
ingarorðum um sama mann —
og þarf vist nokkuð til — og
verður að leita til Egils á Selja-
völlum, þess hlédræga speki-
manns — þar er ekki þurrðin.
Halldór verkfræöingur, sem
aldrei gleymir lærdómstitlin-
um, veit ekki sitt rjúkandi ráð.
Þorsteinn Pálsson hefur tapað
réttum áttum og sér nú i fyrsta
sinn svartan blett á sannleiks-
tungu Moggans. „Kona I Vest-
urbænum” dottin upp fyrir —
friður sé með henni! og
„Húsmóðir” lætur vindhöggin
riða viðstöðulaust á Imynduöum
andskotum.
Hvað hefur gerst?
Ekki annað en það, að Sjálf-
stæðisflokkurinn hefur dottið
um sjálfan sig og fær eigi staðið
upp fyrir máttleysis sakir.
Matthias, sálmaskáldið,
reynir þó með herkjubrögðum
að risa á kné, ákallar drottin
allsherjar og hrópar hástöfum
út yfir gervalla landsbyggð, aö
Sjálfstæðisflokkurinn hafi
„kristindóm undanbragðalaust
á stefnuskrá sinni” (auðk. af
mér G.M.).
— ó Guö — ég þakka þér að
ég er ekki eins og aðrir menn —
ekki eins og þessi Gunnar —!