Fréttablaðið - 23.11.2008, Blaðsíða 12

12 23. nóvember 2008 SUNNUDAGUR
G
uðjón Friðriksson er
þrautreyndur ævi-
sagnaritari, hefur
ritað ævisögur manna
á borð við Jónas frá
Hriflu, Einar Benediktsson, Hann-
es Hafstein og Jón Sigurðsson, en
sú bók hlaut íslensku bókmennta-
verðlaunin í flokki fræðibóka á
sínum tíma.
Nýjasta bók hans er frábrugðin
fyrri bókum hans því hér er ekki
um ævisögu að ræða, heldur frá-
sögn af afmörkuðu tímabili í ævi
fyrirferðarmikils samtímamanns,
Ólafs Ragnars Grímssonar, forseta
Íslands.

Hvernig atvikaðist það að þú tókst
að þér að skrifa þessa bók og hver
er tilgangurinn með henni?
„Ég fór á fyrirlestur hjá Ólafi
Ragnari í janúar 2006 hjá Sagn-
fræðingafélagi Íslands sem fjallaði
um útrásina. Við tókum tal saman
eftir fyrirlesturinn og hann stakk
því að mér að ég ætti að skrifa sam-
tímasögu til tilbreytingar. Þetta
væru sögulegir tímar sem við
værum á. Ég var þá í millibils-
ástandi með verkefni og tók hann
bara á orðinu. Svo þróaðist þetta og
ég vildi taka hann sjálfan fyrir sem
meginþema bókarinnar og segja
söguna út frá honum.
Ég lít á bókina sem samtímasögu
en sambærilegar bækur koma út í
miklum mæli í nágrannalöndunum
og víðar. Ef maður fer í bókabúð í
Bandaríkjunum eru fleiri hillu-
metrar lagðir undir bækur um sam-
tímamenn og samtímaviðburði. Ég
lít á verk mitt sem sagnfræði um
atburði síðustu ára og einnig inn-
legg í umræðu dagsins, ekki síst í
umræðu um forsetaembættið sjálft
og forsetatíð Ólafs Ragnars sem
hefur verið talsvert umdeild.“
Hvernig var samstarfi ykkar Ólafs
Ragnars háttað? Lagði hann línuna
um efnistökin eða hafðirðu frjálsar
hendur?
„Nei, hann lagði enga línu um
efnistök. En ég átti mörg viðtöl við
hann, tók upp gríðarlega mikið efni
á band, en að öðru leyti lagði ég
þetta upp sjálfur. Hann þurfti ekki
að leggja blessun sína yfir neitt,
alls ekki. Ég spurði og hann svaraði
jafnan greiðlega, en það eru auðvit-
að takmörk fyrir því hverju hann
getur sagt frá, sumt er að sjálf-
sögðu trúnaðarmál.“
Viðbúið að það yrðu árekstrar
Hvernig forseti er Ólafur Ragnar
Grímsson, til dæmis samanborið
við fyrri forseta?
„Þeir eru nú allir hver öðrum
ólíkir þeir forsetar sem hafa verið.
Þeir hafa allir með einhverjum
hætti sett sitt mark á embættið.
Þetta er auðvitað ungt embætti,
ekki nema sextíu ára gamalt eða
svo. Ólafur Ragnar hefur verið
miklu sjálfstæðari og haft meira
frumkvæði í ýmsum málum en
fyrri forsetar, að Sveini Björnssyni
frátöldum, sem tók mjög mikinn
þátt í þjóðmálum. Þetta hefur óhjá-
kvæmilega valdið ákveðnum nún-
ingi við ríkisstjórnina, sérstaklega
ríkisstjórn Davíðs Oddssonar. Það
skýrist meðal annars af því að í
þeirri ríkisstjórn sátu helstu and-
stæðingar Ólafs Ragnars frá fyrri
tíð. Það var viðbúið þegar hann fór
að láta að sér kveða með býsna
sjálfstæðum hætti að það yrðu
árekstrar. Það liggur eiginlega í
hlutarins eðli og ég reyni að lýsa
því í bókinni.“
Ólafur Ragnar er mjög umdeildur
maður og á sér marga óvildarmenn.
Rakstu þig á það á einhvern hátt?
„Nei, ekki með beinum hætti en
maður þarf ekki annað en að fylgj-
ast með umræðum í fjölmiðlum og
á Netinu til að sjá það. Hann er einn
af þeim mönnum sem er mjög
umdeildur og á sér mikla og hat-
ramma andstæðinga. Það kom vel
fram árið 2004 þegar miklar öldur
og úfar risu. Ólafur Ragnar er bara
þeirrar gerðar að hann vekur upp
miklar tilfinningar.“
Ímynd Ólafs ekki tilgangurinn
Bókin kemur út í upphafi fjórða
kjörtímabils Ólafs Ragnars og getur
því trauðla talist uppgjörsbók.
Margir munu mögulega túlka hana
sem lið í því að styrkja tiltekna
ímynd af Ólafi Ragnari í sessi.
Finnst þér þú hafa lagt þinn fræði-
lega heiður að veði með ritun þess-
arar bókar?
„Maður leggur sinn fræðilega
heiður undir í hvert sinn sem maður
skrifar bók. En það var ekki til-
gangurinn að skapa einhverja
ímynd. Ég býst við að þetta verði
síðasta kjörtímabil Ólafs Ragnars
og hann þarf ekkert á því að halda í
sjálfu sér að búa til einhverja nýja
ímynd af sér eða endurbæta hana.
Bókin á fyrst og fremst að lýsa
þessari sögu, eins og hver önnur
sagnfræði.“
Bókin átti upphaflega að koma út í
fyrra. Sú kenning hefur verið sett
fram að bókin hafi verið hugsuð
sem viðbrögð við hugsanlegu mót-
framboði í ár. Er eitthvað til í því?
„Nei, það er algjörlega úr lausu
lofti gripið. Það voru ýmis vand-
kvæði sem komu í veg fyrir að
bókin kom út í fyrra. Textinn var
tilbúinn síðsumars 2007 en það átti
eftir að útvega myndir. Næstu vik-
urnar á eftir var Ólafur mjög lítið á
landinu og það einfaldlega vannst
ekki nægur tími til að ganga frá
bókinni í tæka tíð.“
Þú minnist á það í inngangi að
bókin er að stærstum hluta skrifuð
árið 2006 og 2007 þegar mikil bjart-
sýni ríkir. Lesendur þurfi að hafa
það í huga. Þarf þessi bók ekki að
koma út í uppfærðri útgáfu innan
fárra ára í ljósi þess sem hefur
gerst?
„Nei, það er algjörlega úr lausu
lofti gripið. Það voru ýmis vand-
kvæði sem komu í veg fyrir að
bókin kom út í fyrra. Textinn var
tilbúinn síðsumars 2007 en það átti
eftir að útvega myndir. Næstu vik-
urnar á eftir var Ólafur mjög lítið á
landinu og það einfaldlega vannst
ekki nægur tími til að ganga frá
bókinni í tæka tíð.“
Þú nefnir það í eftirmála bókarinn-
ar að þú hafir miklar mætur á Ólafi
Ragnari. Heldurðu að þú hafi verið
nægjanlega gagnrýninn?
„Það verða lesendur að meta. Ég
læt ýmsar gagnrýnisraddir á Ólaf
hljóma í bókinni, bæði raddir úr
fjölmiðlum auk þess sem ég tók
viðtal við marga. Ég hefði gjarnan
viljað að rödd Davíðs Oddssonar
hljómaði í bókinni en hann gaf ekki
kost á því.“
Átökin við Davíð
Davíð Oddsson leikur stórt auka-
hlutverk í bókinni. Það hefur verið
fullyrt að bókin sé beinlínis stríðsyf-
irlýsing á hendur honum. Ólafur
Ragnar og Davíð hafa eldað grátt
silfur um árin. Þú rekur mörg dæmi
um hvernig Davíð reynir að klekkja
á forsetanum. En tók Ólafur Ragnar
ekki þátt í þeim leik sjálfur? Má
ekki líta á ýmsar embættisfærslur
forsetans, til dæmis þegar hann
hélt utan á heimastjórnarafmælinu
og þegar hann neitaði að skrifa
undir fjölmiðlalög, fyrst og fremst
sem lið í persónulegum átökum
milli þessara manna frekar en mál-
efnaágreining?
„Varðandi heimastjórnarafmæl-
ið kemur fram í máli Ólafs Ragnars
í bókinni að hann fór gagngert utan
vegna þess að honum líkaði ekki
þessar heimastjórnarhátíðar.
Honum fannst óþolandi að hann átti
ekki að hafa þar hlutverk sjálfur og
þess vegna fór hann utan þegar
afmælið var. Það má segja að hafi
verið mótleikur í þessu stríði svo-
kallaða.
Meðan Ólafur var í útlöndum var
haldinn þessi frægi ríkisráðsfund-
ur án þess að forsetinn, formaður
ríkisráðs, væri látinn vita. Deilurn-
ar um það voru málefnalegar. Að
mínu viti á að láta forsetann vita af
ríkisráðsfundi og kynna sér hvort
hann getur komið. Það er ekki snún-
ara að fljúga frá útlöndum en frá
Akureyri. Mér fannst málefnaleg
rök á bak við það.
Fjölmiðlamálið var gífurlega
umdeilt mál í öllu samfélaginu, af
málefnalegum ástæðum. Lögfræð-
ingar tóku virkan þátt í þeirri
umræðu og margir bentu á að lögin
gætu brotið í bága við stjórnar-
skrána að fleiru en einu leyti. Það
mál snerist því um málefnalegan
ágreining. Þar að auki virtist mikill
meirihluti þjóðarinnar vera gjör-
samlega andsnúinn lögunum. Það
mál snerist því ekki um stríð milli
Ólafs Ragnars og Davíðs, þótt það
kristallaðist í þeim.“
Þú lýsir átökum milli Ólafs og Dav-
íðs sem virðast hafa orðið af lítil-
fjörlegu tilefni. Í ljósi alls þess sem
á hefur gengið, hefur það verið
happadrjúgt fyrir forsetaembættið
og Ísland að Ólafur Ragnar og
Davíð Oddsson gegndu embætti for-
seta og forsætisráðherra? Ber bókin
þess ekki um margt vitni að það sé
ekki heppilegt að fyrrverandi stjórn-
málamenn setjist í forsetastól?
„Varðandi heimastjórnarafmæl-
ið kemur fram í máli Ólafs Ragnars
í bókinni að hann fór gagngert utan
vegna þess að honum líkaði ekki
hvernig heimastjórnarhátíðin þró-
aðist. Honum fannnst óþolandi að
forseti Íslands ætti ekki að hafa
hlutverk í henni, eins og í fyrri
þjóðhátíðum, og þess vegna fór
hann utan þegar afmælið var. Það
má segja að hafi verið mótleikur í
þessu stríði, svokallaða.
Meðan Ólafur var í útlöndum var
haldinn þessi frægi ríkisráðsfund-
ur án þess að forsetinn, oddviti rík-
isráðs, væri látinn vita. Deilurnar
um það voru málefnalegar. Að mínu
viti á að láta forsetann vita af ríkis-
ráðsfundi og kynna sér hvort hann
getur komið. Það er ekki snúnara
að fljúga frá útlöndum en frá Akur-
eyri. Mér fannst málefnaleg rök á
bakvið það.
Annað mál, fjölmiðlamálið var
gífurlega umdeilt í öllu samfélag-
inu, og einnig af málefnalegum
ástæðum. Lögfræðingar tóku virk-
an þátt í þeirri umræðu og margir
bentu á að lögin gætu brotið í bága
við stjórnarskrána að fleiru en einu
leyti. Þar að auki virtist mikill
meirihluti þjóðarinnar vera gjör-
samlega andsnúinn lögunum. Það
mál snerist því ekki um stríð milli
Ólafs Ragnars og Davíðs, þótt það
kristallaðist í átökum milli þeirra.“
Hvaða varanleg áhrif telurðu að
Ólafur Ragnar hafi haft á forseta-
embættið?
„Hann hefur beitt málskotsrétt-
inum og þannig gert það ákvæði í
stjórnarskránni virkt. Forsetaemb-
ættið verður aldrei samt eftir það.
Það var viðurkennt í reynd að for-
setinn hefði rétt til að skjóta lögum
til þjóðarinnar. Önnur meginbreyt-
ing er sú að hann hefur tekið mikið
frumkvæði í sambandi við viðskipti
Íslendinga erlendis. Hann hefur
haft frumkvæði í þessari útrás til
útlanda. Ég held að þjóðhöfðingjar
annarra landa hafi verið mjög
mikið í því að liðsinna kaupsýslu-
mönnum landa sinna á erlendri
grundu. Þetta eru stærstu tvær
breytingarnar, hann hefur verið
miklu virkari út á við en fyrri for-
setar og með öðrum hætti. Vigdís
var auðvitað mjög virk en á annan
hátt.“
Fer sér stundum of geyst
Tekurðu undir þær raddir sem segja
að það sé liðin tíð að forsetaemb-
ættið sé sameiningartákn þjóðar-
innar?
„Ég skýri það út í bókinni að það
sé í raun ómögulegt að vera sam-
einingatákn í þeim skilningi að allir
séu sáttir við forsetann, því þá má
hann ekki hafa skoðanir á neinu og
það þarf ekki nema blaðamann í
einhverju blaði til að andæfa ein-
hverju sem forsetinn gerir til að
stinga upp í hann. En í febrúar á
þessu ári var gerð skoðanakönnun
um stuðning við Ólaf og það kom í
ljós að um 85 til 87 prósent þjóðar-
innar voru ánægð með störf hans
en tíu prósent vildu annan forseta.
Mér finnst það býsna góður árang-
ur. Svo gæti það breyst núna. Ólaf-
ur Ragnar tengist mikið þessari
útrás og það gæti skemmt fyrir
honum.“
Í bókinni kemur einmitt fram að
Ólafur Ragnar gegndi mikilvægu
hlutverki í útrásinni, í raun verið í
forsvari fyrir hana. Fyrirlesturinn,
sem þú minntist á, sem Ólafur hélt
um útrásina hjá Sagnfræðingafræð-
ingafélaginu var til dæmis gagn-
rýndur af sagnfræðingum. Enn
fremur, árið 2006, þegar íslensk
fjármálafyrirtæki áttu í vök að verj-
ast erlendis, gerðist hann nánast
kynningarfulltrúi þeirra. Nú er
komið á daginn að margt af þeirri
gagnrýni sem kom á íslensk fyrir-
tæki á þeim tíma var á rökum reist.
Sýnir það ekki að forsetinn hafi
farið sér of geyst þegar hann talaði
máli útrásarinnar?
„Það má alveg spyrja þeirrar
spurningar. Ólafi hættir til að fara
fram úr sjálfum sér í ræðum, það
kemur fram í bókinni. Hann er
ákafur maður og gengur mjög langt
í að mæra Ísland og Íslendinga á
erlendri grundu og notar þá sterk
orð. Þetta hefur oft verið gagnrýnt
og ég get tekið undir það að sumu
leyti.“
Næstu ár erfið fyrir Ólaf
Er þá nokkur furða að margir séu
forsetanum reiðir og finnist hann
hafa tekið málstað þeirra sem nú
hafa hneppt þjóðina í skuldaklafa
fram yfir hag almennings?
„Það verður nú að athuga að það
var meira eða minna öll íslenska
þjóðin í þessum sporum, ekki bara
hann. Vorið 2006 kom fram hörð
gagnrýni frá greiningardeildum
erlendra banka, ýmissa matsfyrir-
tækja og erlendra blaða. Sem dæmi
má taka stóran greinaflokk í blað-
inu Börsen Í Danmörku sem hét;
„Kóngulóarvefur áhættunnar“. Og
maður fór auðvitað að velta því
fyrir sér hvort eitthvað væri til í
þessu. Síðan voru fengnir heims-
frægir hagfræðingar, til dæmis
Frederick Mishkin, sem nú er einn
af seðlabankastjórum Bandaríkj-
anna, til að hvítþvo íslenskt við-
skiptalíf. Síðan var prófessor frá
Harvard fenginn til að gera úttekt
og hann gaf Íslendingum einnig
heilbrigðisvottorð. Þá hugsaði
maður með sér að þetta væru bara
einhverjir útlenskir bankar sem
væru að öfundast út í íslensku
bankana. Fyrir venjulegan almenn-
ing eins og mig virtist ástandið því
í góðu lagi. Ég býst við því að þetta
hafi átt við mjög marga og senni-
lega forsetann líka, hann hafi trúað
þessu.“
Hagnaðist Ólafur Ragnar persónu-
lega á einhvern hátt á því að vera
erindreki útrásarfyrirtækja?
„Nei, hann hefur aldrei fengið á
sig orð fyrir að skara eld að eigin
köku, aldrei nokkurn tíma. Ég held
að það sé alveg út í hött að álíta það.
Ég held að hann hafi fyrst og fremst
verið að gæta íslenskra hagsmuna,
hans meginhugsun hafi verið að
hjálpa Íslendingum erlendis. Þetta
voru ekki bara kaupsýslumenn
heldur líka vísindamenn og lista-
menn sem hann hefur verið mjög
hjálpsamur og komið mörgu áleiðis
á erlendri grundu á þeim sviðum.
Hvernig sérðu fyrir þér fjórða kjör-
tímabil forsetans?
„Það er sjálfsagt erfiður tími
fyrir Íslendinga fram undan, á
næsta ári og kannski þarnæsta.
Maður vonast auðvitað til að Íslend-
ingar nái sér sem fyrst úr þessari
kreppu þótt hún sé óvenjulega djúp.
Svona efnahagslægðir eru nú einn
af fylgifiskum kapítalismans. Ég
býst við að þetta verði Ólafi Ragn-
ari erfitt eins og þjóðinni allri. Ég
er alveg klár á því. Annað get ég
ekki um það sagt.”
Ég býst við að þetta verði síðasta
kjörtímabil Ólafs Ragnars og
hann þarf ekkert á því að halda
í sjálfu sér að búa til einhverja nýja ímynd af
sér eða endurbæta hana.
Heiðurinn að veði
Fyrr í vikunni kom út bókin Saga af forseta, sem fjallar um forsetaferil Ólafs
Ragnars Grímssonar. Höfundur er Guðjón Friðriksson sagnfræðingur. Í
samtali við Bergstein Sigurðsson ræðir Guðjón um tilurð bókarinnar og til-
gang hennar. Hann segir Ólaf Ragnar hafa haft varanleg áhrif á forsetaemb-
ættið en stundum farið fram úr sér þegar hann ræddi um útrásina.
GUÐJÓN FRIÐRIKSSON „Þessi saga er að mestu leyti skrifuð 2006 og 2007, hápunktur tímabils sem segja má að nú sé liðið og
bókin lýsir því tímabili. Svo verða önnur verk að segja söguna áfram. Mér finnst ágætt að þessi bók komi út núna. Hún er þá
vitnisburður um þessa tíma og þátt Ólafs Ragnars í þeim.“ FRÉTTABLAÐIÐ/VALGARÐUR