Tíminn - 21.03.1982, Page 16

Skáld
Kynleg er þróunarsaga Goethes
sem skálds og rithöfundar — þar
er ekki um aö ræöa feril frá, segj-
um, venjulegri meðalmennsku til
snilli heldur frá einum stilsmáta
til annars, frá einni bókmennta-
stefnu til annarrar. Fyrsta leik-
ritiö Götz von Berlichingen (1773)
og skáldsagan í sendibréfaformi
Raunir Werthers unga (1774) eru
og voru óöara yfirlýst hátindur
Sturm-und-Drang-stefnunnar (og
Werther fyrsta metsölubók
heimsbókmenntanna, haföi ekki
eingöngu i för með sér að æsku-
menn hófu að klæöast bláum
frökkum og gulum brókum eins
og söguhetjan heldur styttu sér
ennfremur áldur i umvörpum). I
leikritunum Ifigeniu (1787) og
Tassó (1790) fullkomnast þýskur
klassisismi — ekkert minna. Og
ekki sist, skömmu fyrir aldamót-
in 1800, Fást (að visu aöeins brot:
I. hluti 1807) og Lærdómsár Vil-
hjálms meistara hvort tveggja
vitaminsprautur fyrir rómantik-
ina. Siðar, Dichtung und Wahr-
heit, frábært nafn á frumlegri
sjálfsævisögu, skáldskapur og
sannleikur, nýtt sjónarmið á
listamanninn, já reyndar mann-
inn yfirleitt, ævi og störf sam-
þættuö i lifræna heild.
Þessi framvinda endurspeglast
vitaskuld i ljóöunum. Ef til vill
hefur enginn maður annar ort
jafnmikið jafn-vel, unnið svo
lengi að frjóu listrænu starfi —
um sextiu ára skeið.
Anakreontisk ljóðræna, Próme-
þeifur, Rómverskar elegiur
(1788), Feneysk epigrömm
(1790), Xenien („stuttar háðvis-
ur”) með Schiller árið 1796
ballöður árið 1797, sonnetturnar
frá 1815 og sjötugur að aldri veld-
ur hann enn straumhvöfum og
yrkir Vest-austræna divaninn.
Ekkert flökraði siður að honum
en meinlæta-undirgefni við orðið
sem tileinkað hafa sér skáldin
Hóras og Hölderlin (hinn siðar
nefnda kunni Goethe þvi miður
ekki aö meta) Dante og Virgill og
siðar, Stefan George. Þegar hann
var lengur að glima við Tassó en
hann hafði ætlað viðurkenndi
hann að hafa notað tima og þrek
„meira en leyfilegt er”, „nostrað
helsti mikið” við verkið.
Og á öllum æviskeiðum var
hann óþreytandi að yrkja ástar-
ljóö en hann var „talsvert upp á
kvenhöndina” eins og Kristmann
orðar það, Komdu bless og vertu
sæl á þritugsaldri og Marienband
elegiuna hartnær áttræður. Þess-
um ljóðum eiga þýsk skólabörn
grátt að gjalda: að þekkja ekki
Friörikku, Karlotturnar báðar,
ýmsar Grétur, Lottu, Lilli,
Kristinu, Úlrikku og hvað þær nú
hétu allar dúfurnar — þaö er
menntunarleysi...
Fást
Alkunna er að fordæmi Goethes
— ævi hans og skilningur á sjálf-
um sér — hefur haft meiri áhrif
aö minnsta kosti á meðal þýskra
samlanda en nokkurt verka hans
— að einu undanskildu: Fást.
Goethe skapaði hér persónu sem
þjóö hans gerði sér þegar i stað
fyrirmynd. Ekki er vist að sú hafi
verið ætlun skáldsins, engu að
siöur varö þetta afleiðingin: og
mér er spurn hvort þetta eigi sér
nokkra hliöstæðu — að heil þjóð
veiti slikt hlutverk mestanpart
uppdiktaðri persónu sem aukin-
heldur kemur fram svo seint i
sögunni.
Svipmót Fásts er giska róman-
tiskt,en Mefistófeles — að vissu
leyti einnig þjóðhetja i Þýska-
landi — er mikill andrómantiker
og jafnvel fremri Heine i nöpru
háöi alltént beinskeyttari en þeir
Joyce og Eliot, hundrað árum
siöar. Goethe var svo réttsýnn aö
vega upp á móti Fást með tilstyrk
Mefistófelesar, þvi að hann var
ekki skáld einnar stefnu,lét ekki
stjórnast af einu sjónarmiöi,
heldur hafði útsýn yfir veröld alla
þar sem einnig var, auk fjöl-
margs annars, rúm fyrir svolitla
rómantik. 1 öðrum hluta leikrits-
ins um Fást kemur fram slik
fyrirlitning á öllum viðteknum
hugmyndum um röð og reglu i
efnisskipan aö óhægt er um vik að
finna bókmenntalega samsvör-
un: það er næstum eins og
Ulysses eftir Joyce hefði komið út
sjötiu og fimm árum áður en hún
leit dagsins ljós.
Goethe lætur Fást deyja
hundrað ára gamlan. Sjálfur
virðist hann hafa trúað að hann
næði einnig þeim aldri. Ýmsir að-
dáendur eins og Bæjarakóngur-
inn Loðvik I. voru syknt og
heilagt að ýja að þvi við hann aö
svo myndi óhjákvæmilega verða.
Glaður i bragði minntist þá
Goethe Ninon de Lenclos, „sem
fram undir áttrætt átti sér
hundruð hamingjusamra elsk-
huga en hryggbraut þá alla áður
en yfir lauk”. Samanburðurinn
við þessa afkastamiklu ástmey
var honum engan veginn
ógeðfelldur. Hórkarlar og
syndugar konur fylla þann flokk
sem heilsar Fást i Himnariki.
„Svo riki Eros sem allt upphef-
ur”, syngja margýgir hans.
„Kvenmynd eilifðarinnar” er
lokaoröiö.
Þórhallur Eyþórsson
ORUÍIDIG
KANSLARI
ÞÝSKRA
BÓKMENNTA
Fyrir 150 árum dó Johann
GÓÐ KJÖR- EINSTÖK GÆÐI
LAUGAVEGI1Q SIMI27788
Goethe... Af hverju rifja það upp
núna? A mánudaginn, 22. mars,
eru að visu liðin 150 ár frá andláti
hans — en er ekki nóg komiö
forneskjutaut? Georg Brandes
hefði svarað þessu: „Goethe var
ekki einvörðungu gæddur dýpstu
og viðfemustu skáldgáfu, heldur
var hæfileikamesti maður sem
komið hefur fram i evrópskum
bókmenntum frá þvi á dögum
Endurreisnarinnar”. Ég læt mér
hins vegar nægja að vitna i Pila-
tus: sko manninn!
Goethe — velviljaður
A þvi hvilir þung kvöö að gera
grein fyrir Goethe, „eldhuganum
unga”, „klassiskt upplýstum
öldungnum” og öllu þar á milli:
ein ástæða þess er fjallhár stafli
Goethe-bókmennta, ,,um”-bók-
mennta eins og við kölluðum það i
minu ungdæmi: ævisögur, frá
hans eigin um Gutzkow, Gundolf,
Emil Staiger til Friedenthals:
greiningar einstakra verka, lina,
orða: túlkanir á öllu sem heiti
hefur, frá sögulegu mikilvægi
langalangafans, sem var járn-
ingarmaður, allar götur til
„kvenmyndar eilifðarinnar” i
hugheimi Helgu Kress (enn óbirt
að visu): vangaveltur um stöðu
Goethes i þýskum bókmenntum,
en óþægindi Thórs Vilhjálmsson-
ar aö skrifa i skugga Islendinga-'
sagnanna eru næsta hjákátleg
miðaö við leiðindin sem hrjá
Þjóðverja: „andspænis ógurleg-
um afrekum Goethes er skiljan-
legt að hann hafi eftir sinn dag
verið talinn mælikvarði til-
verunnar og kvaddur til að bera
vitni og skera úr um alla hluti”,
ritar Emil Staiger: og aö endingu
þankar um stöðu Goethes i
heimsbókmenntunum — en það
orð fann hann sem kunnugt er upp
þegar honum mæltist ,,að heims-
bókmenntirnar séu leiðin til
heimsskilnings”.
Ekki gerir það auðveldara fyrir
að allir, hvoru megin Járntjalds
sem tilviljunin hefur plantað
þeim eru gjarnir á að telja hann
góða E vrópumanninn par
excellence: Austur-Þjóöverjar
reikna honum til að mynda til
■ Lengi sfgur í koörann á körlunum. Goethe orti ástarljóö jafnt á þrf-
tugsaldri og áttræöisaldri. Þau voru tileinkuö ýmsum konum, Grét-
um, Lottum, Lillfum, Kristinum og Úlrikkum. Ófá orti hann til sveita-
stúlkunnar Friörikku Brion sem hér er I prófil, en Goethe sagði um
hana, eins og reyndar margar aörar stúlkur, að hún hefði gert sig „tak-
markalaust hamingjusaman!”
■ Tvö tröll þýskra bókmennta, Goethe og Schiller, voru vinir alla tlö
og skrifuðust stööugt á. Þegar Schiller flutti til Weimar hittust þeir
reglulega til aö ræöa sin mörgu hjartans mál. Hér eru þeir I áköfum
samræöum, þaöer Schiller sem gnæfir yfir skáldbróöur sinn.
■ Þessa koparstungu geröi Rembrandt undir áhrifum frá leikritl
Christophers Marlowes um doktor Fást um miðbik 17du aldar. Goethe
hefur án efa bariö hana augum áöur en hann skrifaöi slna útgáfu af
þjóösögunni um Fást. Þaö er engill sem hér birtist dulfræöingnum af-
vegaleidda til aö vara hann viöfrekara dufli viö myrkraöflin.
® 1 Þjóösögum Jóns Arnasonar las ég barn aö aldri þessa frásögn Páls próventukarls Ólafssonar á
Brúsastööúm: „Maöur hét Jóhann Fást úti I Þýskalandi: hann gjöröi samning viö djöfulinn aö hann
mætti aö tokum eiga sig, ef hann léti sig hafa alla þá hluti er hann heimtaöi af honum: heimtaöi Jóhann
af djöflinum hinar kostulegustu kræsingar og ýmsa kjörgripi: einnig lét hann kölska smlöa sér höll af
gleri aö búa I og flytja þangaö hina fegurstu konu, er var jafnfrlö sem Helena hin fagra. Þó gabbaöi
djöfullinn Jóhann opt meö missýningum: þannig var hin fagra mey reyndar ekki annaö en hross-
mjööm. Seinast lokaöi Jóhann sig stööugt inni I glersalnum, og saung djöfullinn hann aö lyktum út um
skráargatiö”.
Wolfgang von Goethe
■ Um þetta málverk af sér sem vinur hans J.H.W. Tischbein málaöi skrifaöi Goethe I bók sina „italska
reisubók”: „Hann hefur málaömig sem feröamann I fullri likamsstærö meö hvltan hatt á höföi og sit úti
undir beru lofti á föllnum bautasteini og horfi yfir rústirnar umhverfis Róm I fjarska. Þetta veröur
falleg mynd.en þvi miöur of stór fyrir híbýli okkar noröurbúa”. Málverkiöer hvorki meira né minna en
165x210 cm aö stærö.
■ „Goethe er fremur mikiö —hann er fyrirbæri en ekki maöur...” Margir hafa slegiö um
sig meö þeirri skoðun aö Goethe sé mestur holdgervingur listarinnar og menningarinnar
fyrr og síöar. Og vlst er þaö aö hann stundaöi aliar greinar skáldskaparins, jafnframt þvi
sem hann lét til sln taka i visindum og stjórnmálum. Georg Brandes hinn danski sagöi um
hann: „Goethe... var hæfileikamesti maður sem komiöhefur fram I evrópskum bókmennt-
um frá þvi á dögum Endurreisnarinnar”. Þessa mynd af honum málaöi málarinn Joseph
Karl Stieler áriö 1828, hún hangir I Neaue Pinakothek I Munchen. Andspænis henni hangir
málverk eftir sama listamann, mynd af konu viö aldur, sem þó er sláandi llk — jú, þar er
Goethe kominn I kvenmannsllki...
teknaaðeftir Frönsku byltinguna
studdi hann skerðingu á völdum
aðeins þótt hann hafnaði bylting-
unni: ætli hinir lofi hann ekki
fyrir að hafna byltingunni þótt
hann væri að hnýta I aðalinn?
Út i hött var það alltént ekki að
Berthold Auerbach talaði um að
vera Goethe-vaxinn, Goethe-reif,
og þetta þýðir fyrir þann sem, ef
leyfilegt er að taka sjálfan sig
sem dæmi, skrifar i Tímann að
hann þurfi að vera sá karl i
krapinu að geta tjáð sig um
Goethe — og færi þá liklegast best
á að setja hér við punkt þvi aö
þess hættara er fallið sem hærra
er setið.
Þegar nú i slikt óefni er komið
og greinin rétt hálfnuð er mikil
mildi að unnt skuli vera að minn-
ast orða Tómasar Mann: aö
reyna að lita á Goethe sem þver-
summu og niðurstöðu af borgara
og listamanni — hugga sig við að
lika er til gjaldgengt og geðþekkt
orð: Goethe — velviljaöur,
Goethe-freundlich. Það léttast
brýn.
Hver var hann,
hvað er hann?
Dr. Brandur hafði I raun og
veru alveg rétt fyrir sér að
Goethe býður heim samanburði
viö Endurreisnarmenn, Leónardó
ekki sist. sem fjölfræðingur,
homo universale. Þegar hann átti
sæti i rikisráöinu i Weimar rækti
hann skyldur sinar af alvöru og
helgaði þeim drjúgum hluta tima
sins: en auðvitað haföi hann þó
mesta sinnu á listinni og takiö
eftir, náttúruvisindum: hann
geröi uppgötvun i liffærafræði
kom fram með veigamikla tilgátu
i grasafræði, svo og kenningu um
liti og lét sér ekki nægja minna en
visa ljósfræði Newtons snimm-
endis á bug: hann var leikhús-
stjóri i Weimar frá 1791 til 1817:
og þrjátiu eða fjörtiu árum fyrir
andlátið var hann viðurkenndur
mesta skáld Þýskalands. Sú
skoðun stendur enn óhögguð.
Goethe leit að vonum fyrst og
fremst á sig sem skáld, aldrei
sem heimspeking, en hann las
náttúrlega nokkur rita Kants þeg-
ar þau fyrst komu út og hann var
sosum málkunnugur þeim Fichte,
Schelling, Hegel og Schopenhau-
er. Honum þótti mikið koma til
Spinoza og lét sér ekki standa á
sama um Leibniz og Shaftesbury.
En I engan tima þróaði hann með
sér fastmótaða og kerfisbundna
heimsskoðun, Weltanschauung,
eins og titt er um landa hans: i
Oröskviðum og vangaveltum slær
hann á létta strengi um þessi
efni: „Þegar við visindamennsk-
umst erum við algyðistrúar: þeg-
ar við yrkjum, fjölgyðistrúar: og
siðfræðilega, eingyðistrúar”.
Siöar, ég veit ekki hvenær, hlýt
ég að hafa verið búinn aö heyra
um Goethe einhvers staðar —
kannski I skólaljóöunum kannski
I sjónvarpinu þegar Fást var
sýndur i Þjóöleikhúsinu veturinn
1970-71 þá var ég ellefu og Róbert
lék Mefistó og einhver kven-
mannsbelgur dansaði allsber, en i
þvi þótti mér matur: eða kannski
hefur það veriö vegna Bjarna frá
Vogi, sem ég þekkti af vindlunum
og haföi stolist i, já raunar
snemma undrast þann stórbokka-
hátt að láta vefja sér privat
vindla i útlöndum en jafnframt
dáöst að þeim nákvæma smekfe í
veraldlegum efnum sem suki
bæri vott um: hvernig sem i þvi
kann að hafa legið man ég alltént
eftir mér innan við fermingu, á
kyrrlátu sunnudagskvöldi visast
’/aeb þessa bók i hendi: „Faust,
sorgarleikur, islenskað hefir
Bjarni Jónsson frá Vogi, tileinkað
Alþingi og Dalamönnum”. Nei,
fjandakornið ekki vegna Bjarna
frá Vogi: ég minnist þess alls ekki
að mér kæmi á óvart að höf-
undurinn héti Johann Wolfgang
Goethe.
Goethe endalaust...
„Goethe er fremur mikið —
hann er fyrirbæri en ekki
maður:” ég á bágt með að fella
mig við þessa skoöun, en hinu er
ekki að leyna að það er ekkert
áhlaupaverk að henda á honum
reiöur, þaðan að siður að koma
einhverju frá sér til skila af skyn-
samlegu viti, hvorki i fáum
orðum né i löngu málií tilgangur
þessa greinarkorns er enda ekki
annar en sá að hvetja lesendur til
— svo yfirfærð séu ummæli Mills
um Sókrates — að hugleiða að
uppi hafi verið maður að nafni