Tíminn - 21.03.1982, Side 22

Sunnudagur 21. mars 1982
á bókamarkaði
James Morris: Heaven’s
Command. Penguin 1981
Höfundurinn heitir ekki
James, þaö er helber lygi
hann heitir Jan og er hún,
þetta er nefnilega kyn-
skiptingurinn frægi sem
skrifaöi bók um reynslu sina
og átti eitt sinn viötal viö Dick
Cavett i sjónvarpi. Og nýlega
sá ég i ensku blaöi aö hann
heföi veriö á feröalagi hér og
mælti meö Reykjavik sem
hressilegri tilbreytingu frá
sumri og sól. Hvaö um þaö —
James eöa Jane Morris hefur
skrifaö sögu Bretaveldis i
uppgangi á háskeiöi og siöan
þegar fór aö halla undan fæti i
þremur veglegum bindum. Og
betta. ..Heaven’s Command”
er þaö fyrsta og fjallar um
vöxt heimsveldisins fram til
1897, tima hins óhefta ný-
lendukapphlaups allt þar til
Stóra-Bretland var svo stórt
aö sólin settist aldrei i riki
Viktorlu
Glæstur timi vissulega þvi
gerir höfundurinn góö skil, en
lika timi iönbyltingar, fátækt-
ar, barnavinnu og sótugra
borga. Morris dregur upp
þessar skörpu mótsagnir,
milli ljómandi lifs betri
borgaranna og þeirrar
mannúöarstefnu sem Bretar
töldu sig lifa eftir og skugga-
hliöanna, yfirgangssamrar og
hrokafullrar heimsvalda-
stefnu erlendis og óbeislaös
kapitalisma heima fyrir.
lim:
ISIT
ASWAlí?
BRIANCLAllK
Brian Clark: Whose Life Is It
Anyway. Avon Books 1980.
„Er þetta ekki mitt llf?” hét
þetta leikrit þegar þaö var
sýnt i Iönó I fyrra. Og þótti vist
mikiö og gott innlegg i um-
ræöur á ári fatlaöra. Brian
Clark (f. 1932) skrifaöi leik-
ritiö fyrst fyrir sjónvarp áriö
1972 og þaö var ekki fyrr en
sex árum siöar aö þaö var
fyrst sett á sviö i London þá
meö leikaranum góöa Tom
Conti i aöalhlutverki. Siöan
mun þaö hafa fariö hina
margtroönu sigurför um
heiminn. Eins og flestum mun
i fersku minni fjallar þaö um
ungan mann sem er nánast al-
gjörlega lamaöur, getur ekk-
ert hreyft nema höfuöiö og
samskipti hans viö lækna og
starfsfólk á sjúkrahúsi. Þar
rikir sú hugsun ein aö halda i
honum lifinu, hversu
viröingarsnautt og tilgangs-
laust sem þaö svo er en hann
krefst þess aö fá aö ráöa yfir
sinum örlögum hvort hann
lifir dlegar deyr. Hér er spurt
stórra spurninga grundvallar-
spurninga en Clark gerir þaö á
hnitmiöaöan og oft meinfynd-
inn hátt, þannig aö öll væmni
og tilgerö er viös fjarri sem aö
sönnu er ekki of algengt i þjóö-
félagi þar sem dauöinn er
feimnismál.
TheThird
Policeman
Flann
O’Brien
‘Ireland’s funmest gcníus’
Flann O’Brien: The Third
Policeman. Picador 1981
1 raun hét hann Brian
O’Nolan. I marga áratugi
skrifaöi hann fræga háödálka i
dagblaöiö „Irish Times” undir
nafninu Myles na Gopaleen.
Þau voru fleiri dulnefnin hann
var i raun leikari af lifi og sál
hvenær sem hann stakk niöur
penna. Þegar hann skrifaöi
skáldsögur kallaöi hann sig
Flann O’Brien. Skáldsögurnar
uröu alls fimm fjórar á ensku
og ein á irsku en hann lést i
Dublin áriö 1966, sumir segja
af drykkjuskap sem er land-
lægur meö þeirri þjóö. En þaö
er ekki fyrr en hin siöustu ár
aö heimurinn hefur uppgötvaö
bækur hansfaö þarna hafi fariö
óviöjafnanlegur meistari sat-
irunnar. Þaö er ekki heiglum
hent aö lýsa skáldsögunum
hans, stillinn er oftastnær
skopstæling. söguþráöurinn
fáránlegur út í hött og per-
sónurnar gróteskar. Þessi
hérna, Þriöji lögreglumaöur-
inn er sakamálasaga sem
kemur æöi viöa viö gerir grin
aö irsku sveita- og þorpslifi,
naflaskoöun fræöimanna og
guö má vita hverju. Og þiö
sem finnst endirinn á sögum
Agötu Christie skritinn biöiö
bara þangaö til þiö sjáiö end-
inn á þessari...
Joachim C. Fest: Hitler.
Penguin 1982
1 formála aö bókinni leitast
höfundurinn viö aö svara
þeirri spurningu hvort Hitler
hafi veriö mikilmenni sem nb.
á ekkert skylt viö þann eigin-
leika aö vera góömenni. Þeir
eru ekki margir leiötogarnir
sem hafa haft jafn djúpstæö
áhrif og jafn sterk tök á fylgis-
mönnum sinum, miklir Alex-
andrar og Napóleonar hverfa i
skuggann. tilfelliö Hitler er
dæmi um einstakt samspil
milli þjóöarvilja eöa þjóöar-
anda og einstaklings sem i
sjálfu sér er kannski ósköp
litilmótiegur en hefur þó lag á
þvi eins og enginn annar aö
láta samtimann dansa eftir
sinni pipu. Þaö er ekki hlaupiö
aö þvi aö skrifa ævisögu
Hitlers.i fyrsta lagi var einka-
lif hans litilfjörlegt og alla tiö
reyndi hann af fremsta megni
aö hylja fortíö sína. 1 ööru lagi
er maöurinn svo óvinsæll aö
vandi er aö glitta i hinn raun-
verulega mann fyrir öllum
þeim dómum sem um hann
hafa veriö felldir. Þessi ævi-
saga hans mun vera sú
stærsta og itarlegasta sem
hefur veriö rituö á þýska
tungu og þegar hún kom út var
Fest ásakaöur fyrir aö vera
um of heillaöur af Hitler. Slikt
á sér þó enga stoö I raunveru-
leikanum, hann reynir aöeins
aö skýra þaö hvers vegna
Þjóöverjum á 4öa tug aldar-
innar þótti Hitler álitlegur
kostur. Þaö er ekki heiglum
hent aö sigla i gegnum þessa
bók svo löng er hún, en mikiö
skal til mikils vinna.

■ Bækurnar hér aö ofan eru fengnar hjá Bókaverslun Sigfúsar
Eymundssonar. Tekiö skal fram aö um kynningar er aö ræöa en
öngva ritdóma.
Hundrað ára
einsemd rofin
- Suður-amerískar bókmenntir
komnar í sviðsljós heimsins
■ 1 ár og áratugi hafa einkum
evrópskir menningarvitar legið
andvaka og velt fyrir sér afdrif-
um skáldsögunnar. Hvort hún sé
ekki á fallanda fæti, likt og
Lundúnabrú, hvort nútiminn i
heild sinni muni ekki ganga af
henni dauðri. Ahyggjur þeirra
eiga án efa nokkurn rétt á sér.
Þrátt fyrir aö stöku sinnum verði
ljós i myrkrinu hefur evrópskri
skáldsögu óumdeilanlega
hnignaö i Bandarikjunum hefur
henni aldrei tekist aö komast al-
veg upp i hæstu hæðir. En úr þvi
svona er komiö verður mörgum
litiö til Suður-Ameriku. Þar er
annað uppi á teningnum. Hér til
hliðar eru kynntar i örfáum
orðum bækur eftir tvo suður-
ameríska höfunda: Gabriel
Garcia Marquez og Mario Vargas
Llosa. Þá ber nh hvað hæst meðal
kollega sinna i þessari röstusömu
álfu, en gröðurinn er fjölskrtiö-
ugur, litrikur og siðast en ekki
sist lifvænlegur. örfá orð um
skáldsagnaritun i Suöur-Ameriku
aö mestu er stuöst viö banda-
riska fréttaritið Newsweek.
Þetta hófst allt saman meö
einni einustu skáldsögu eftir litt
kunnan höfund. Hún vakti fljót-
lega athygli um álfuna alla, brátt
tóku evrópskir og bandariskir
lesendur við sér. Áður en nokkurn
varöi höföu selst milljónir eintaka
af Hundrað ára einsemd, höf-
undurinn Gabriel Garcia Már-
quez frá Kólombiu varð heims-
frægur og athygli umheimsins
beindist aö suöur-ameriskri
skáldsagnagerð. Sú athygli hefur
ekki dofnaö enn, fremur hiö gagn-
stæða. Bækur eftir brasiliska,
mexikanska og argentinska rit-
höfunda seljast i risaupplögum
um allan heim, höfundar á borö
við Garcia Márquez, Vargo
Llosa, Jorge Amado og Carlos
Fuentes eru á allra vörum og i
fyrsta sinn, segir Gregory
Rabassa, afkastamikill þýðandi
suður-ameriskra verka, „herma
aðrir höfundar eftir Suöur-Ame-
rikumönnum, en ekki öfugt”.
„Hrörnandi þjóðfélög
hafa góð áhrif á sköpun
iistaverka”
Og vel að merkja. Gróðursæld-
in i suöur-ameriskum bókmennt-
um nær ekki aðeins til skáidsög-
unnar. Ljóð, smásögur og leikrit
eiga álika fylgi að fagna. Bók-
menntir yfirleitt, á sama tima og
þær eiga i vök að verjast viöast
annars staöar.
Þeir suður-amerisku höfundar
sem seint og um siðir hafa hlotið
veröskuldaða viðurkenningu-
segja reyndar að þeim komi þessi
nývaknaði áhugi alls ekki á óvart
Vargas Llosa segir: „Þjóðfélög
sem hrörna, þjóðfélög sem breyt-
ast ört, hafa ætið haft góð áhrif á
sköpun listaverka. Það er engin
tilviljun að i Suður-Ameriku hafa
fæöst bókmenntir sem eru fullar
metnaðar, sköpunargleði og
frumleika”.
Undir þessa skýringu Vargas
Llosa hafa flestir kunnugir tekið,
en þessu fylgir jafnframt að bók-
menntirnar hafa tekið mjög ein-
dregna pólitiska afstöðu „Hjá þvi
verður ekki komist”, segir Varga
Llosa. „Saga okkar er saga
fjöldamorða og furðulegra öfga”.
Flestir rithöfundar álfunnar
fjalla annaðhvort um fátækt eða
pólitiska kúgun, nema hvort-
tveggja sé. 1 Suður-Ameriku er
lýðræöi undantekning og sagn-
fræðin er ekki annað en röð
kúgunarstjórna og þvi var við þvi
aö búast að rithöfundar notuðu
bókmenntirnar til að afhjúpa þær
goösagnir sem herforingjastjórn-
irnar hafa skapað. „Það má oft á
tlðum segja með bókmenntunum
þaö sem ekki er hægt að segja á
annan hátt, „útskýrir mexikanski
rithöfundurinn Carlos Fuentes og
aðrir höfundar hafa lagt áhersiu á
þá köllun sina að fletta ekki að-
eins ofan af grimmd stjórnvalda
heldur og aö benda fram á veg-
inn. „Bókmenntir okkar vilja
leggja sitt af mörkum til leitar-
innar aösjálfsvitund”, segir Gar-
cia Márquez. „Við verðum að
smiða okkur okkar eigin formúlu
fyrir hamingjunni og smiða hana
með öllu þvi imyndunarafli og
allri þeirri dirfsku sem við notum
til að skapa bókmenntir”.
Ritstörf eru pólitiskur
verknaður
Af öllu þessu leiðir að i Suður-
Ameriku er litið á ritstörf næstum
þvi sjálfkrafa sém pólitiskan
verknaö og rithöfundar verða oft
fyrir barðinu á stjórnvöldum.
Ritskoðun er landlæg. Kúbanskir
höfundar fá ekki að njóta sölu-
launa sinna erlendis til að þeir
veröi ekki óháöir alltumlykjandi
gæsku Castro-stjórnarinnar. Um
álfuna hafa bækur verið for-
dæmdar af stjórnvöldum,
bannaöar og jafnvel brenndar.
Rithöfundarnir hafa ekki aðeins
þurft að fórna verkum sinum
heldur einnig frelsinu og jafnvel
lifinu sjálfu. Marcelo Quiroga
Santa Cruz, rithöfundur frá Bóli-
viu var tekinn af lifi i La Paz i
kjölfar byltingar hersins i júli
1980. Garcia Márquez flúði til
Mexikó á siðasta ári af ótta við
handtöku en hann hélt þvi fram
að kólombiska öryggisþjónustan
hefði falsað gögn sem áttu að
sanna aö hann væri i vitorði með
skæruliðum i landinu. ,,Ég mun
ekki snúa aftur”, segir hann,
„nema staða min verði algerlega
trygg”.
En suður-ameriskir rithöfund-
ar hafa ekki aðeins þurft að þola
ofsóknir pólitiskra stjórnvalda
margir þeirra hafa tekið beinan
þátt i stjórnmálum i heimalönd-
um sinum. Sumir hafa meira að
segja lagt bókmenntirnar á hill-
una i mörg ár til að sinna stjórn-
málum. Carlos Fuentes og Octa-
vio Paz frá Mexikó hafa verið
sendiherrar lands sins i Frakk-
landi og Indlandi. Arturo Uslar
Pietri frá Venezúela bauð sig
fram til forseta og Jorge Amado
var eitt sinn þingmaður kommún-
ista á þingi Brasiliu en sagði sig
siðar úr flokknum. Ernesto
Cardenal, ljóðskáld og prestur er
nú menningarmálaráðherra i
stjórn Sandinista i Nicaragua.
Ljóðskáldib Pablo Neruda frá
Chile, sem talinn er eitt mesta
ljóðskáld á þessari öld var meðal
annars sendiherra fyrir land sitt,
sat á þingi fyrir kommúnista og
hugöist bjóða sig fram til forseta
en dró sig i hlé til stuðnings vini
sinum Allende. Og meira að segja
Jorge Luis Borges frá Argentinu
sem alla jafna hefur gætt sin á þvi
að skipta sér ekki af stjórnmálum
hefur i elli sinni fordæmt hin tiðu
„mannshvörf” sem fáir efast um
aö stjórnvöld séu ábyrg fyrir.
Hinu yfirnáttúrulega
lýst með aðferðum
realisma
Um þessar mundir eru það yfir-
lýsingar þeirra Garcia Márques
og Vargas Llosa sem mesta eftir-
tekt vekja. Arið 1973 hét Garcia
Márquez því aö skrifa ekki
fleiri skáldsögur fyrr en stjórn
Pinochets i Chile færi frá og
voru þaö ekki talin áhrifa-
I