Tíminn - 09.01.1983, Blaðsíða 5

SUNNUDAGUR 9. JANUAR 1983
5
■ Indríði G. Þorsteinsson
Indriði G. Þorsteinsson
rithöfundur
■ Mín lesning yfir jólin hefur einkum
verið tvær bækur, „Sól ég sá,“ eftir
Steindór Steindórsson frá Hlöðum, fyrra
bindi ævisögu hans, og svo bók sem
hefur verið heldur hljótt um en heitir
„Bræður munu berjast," eftir Ronald
Símonarson.
Um þá fyrrnefndu er það að segja að
ég hafði mikla ánægju af að lesa hana,
Steindór frá Hlöðum er ákaflega frá-
sagnargreiður maður og er auk þess með
skemmtilega afstöðu til manna og stefna.
Hann segir í lok bókarinnar frá sínum
ferli sem skólameistari Menntaskólans á
Akureyri og það er að því leyti merkileg
frásögn að hann gefur sér dálítið lausan
tauminn hvað það varðar að hann talar
mjög opinskátt um menn, hann þorir að
tala um samfcrðamenn sína, en gerir
það með þeini hætti að hann segir það
sem honum finnst um manninn og er þá
býsna hvass, en hann segir jafnframt
kosti mannsins, og það er ekki um það
að ræða að hann sé í einhverju eilífðar-
stríði, því allt byggist þetta hjá Steindóri
á þeirri kenningu að hann láti ekki svo
sól til víðar hníga að hann sé ekki sáttur,
þótt hann hafi lent í deilum. Þetta þýðir
að maður fær svona eins og báðar hliðar
á þeim mönnum sem hann talar um og
þannig á það að vera, en íslenskar
æviminningar hafa verið heldur bágar
hvað þetta varðar. Það er eins og menn
hafi ekki treyst sér til að skrifa ævi-
minningar sínar nema hafa þar allt í
rósrauðum litunt, við vitum þó að lífið
gengur ekki allt fyrir því. Svo að ég hafði
gaman af þessum lestri, bæði frásagnar-
hættinum og eins af því hvers hann
minnist í þessu verki. Hann minnist
manna sem maður þekkti á sínum tíma,
manna eins og Brynleifs Tobíassonar,
Brynjólfs Sveinssonar og Sigurðar
Guðmundssonar skólameistara, svo ein-
hverjir séu nefndir. Fyrir mig sem er
svona hálfur Akureyringur er þetta
skemmtilega lesning.
Hin bókin sem ég gat um, „Bræður
munu berjast" er svona framtíðarskáld-
saga gerist eitthvað um 1998 ef ég man
rétt, byltingu á íslandi með tilheyrandi
orustum og fangelsum í Grímsey, þetta
eru dálítið framandi viðburðir fyrir
okkur, handtökur um miðjar nætur og
meira að segja páfar þessarar vinstri
byltingar eru teknir höndum af samherj-
um sínum ef þeir þykja ekki standa sig.
Það kemur svo í Ijós að Framsóknar-
flokkur og Kratar liggja hundflatir og
vesælir undir þessum vinstrimálum
öllum. Maður les oft í erlendum bókum
svona spádóma um það hvernig allt
muni fara til andskotans, þetta er
hliðstæða við slíkar bókmenntir.
Eitthvað las ég nú fleira, til að mynda
verðlaunasögur Almenna bókafélagsins
Riddara hringstigans og Vorgöngu í
vindhræringi, eftir sr. Bolla Gústalsson
og likaði vel. Sú síðarnefnda er önnur
bók sem fjallar um kunnuglegt umhverfi
og fólk á Akureyri og það jók ánægju
rnina af lestrinum. Þá leit ég í fyrsta
bindið af endurútgáfunni á verkum
Guðrúnar frá Lundi sem nú kom út hjá
Almenna bókafélaginu og mér þykir
\ænt um hve fallega er að þeirri útgáfu
staðið. Nú. og svo má ekki gleyma
togarasjómanninum Guðmundi
Halldór. endurútgáfuna á þeirri bók
með viðböt eftir hann Guðmund J. Þeir
feðgar og nafnar standa sig ágætlega eins
og við er að búast e'nda togarablóð í
þeim báðum, og reyndar skrásetjaran-
um, Jónasi Guðmundssyni líka.
Nýtt ár er hafið og stjörnuspekingar spá í það en gallinn er sá að
STJÖRNUSPÁFRÆBI ER REIST Á
HINDURVITNUM OG RÖKVILLUM
■ Að venju hafa fjölmiðlar víða um heim birt
svokallaða stjörnuspádóma nú um áramótin, forsagnir
um ýmsa atburði sem gerast eiga á því ári sem nú er
nýhafið. Spám þessum er að jafnaði hampað mjög í hinum
víðlesnu afþreyingarblöðum Vesturlanda og gjarnan til
þess vitnað að einhver atriði í fyrri spádómum hafi gengið
eftir og vænta megi þess að sama gerist einnig nú. Raunar
láta sumir fjölmiðar ekki þar við sitja, eins og lesendur
íslenskra blaða og tímarita kannast við; í sumum
dagblöðum eru stjörnuspár birtar á degi hverjum. Það
er athyglisvert að á íslandi sinna virðulegri fjölmiðlar
þessum spáfræðum en slíkt heyrir til undantekninga
erlendis.
megi telja þrjár ástæður fyrir vinsældum
þessarar fornu íþróttar. í fyrsta lagi er
heimur stjörnuspáfræðinnar um margt
forvitnilegur og saga hennar sömuleiðis.
Það er ekkert athugavert við það að
menn hafi gaman af að lesa og hugsa um
þessa fornu hjátrú og þar fyrir þurfa
menn ekki að taka minnsta mark á
henni. f annan stað held ég að margir
hnýsist í stjörnuspáfræði af hreinni
vanþekkingu og haldi að þar sé mikla og
merkilega launspeki að finna. Þetta fólk
flytur síðan oft öðrum spáfræðin í góðri
trú. Loks eru þeir sem gera sér fulla
grein fyrir því að stjörnuspáfræði er
rakalaust hjátrú, en iðka hana í hagnað-
arskyni. í þessum síðasta hópi eru
yfirleitt stjörnuspáfræðingar nútímans.
Árlegt þing stjömuspámanna:
Spá tveimur meirihátt-
ar stríðum árið 1983
MÍUm. 29. do. Al'.
STJÖRNUSPÁMENN víd* ad, einkum þó fri Vestur-ÞýskaUndi, Bret-
landi og ítaliu, komu saman fimmta írið i röd í Campione Dltalia og
bini saman biekur sínar um hvad irið 1983 myndi bera i skauti sér.
Ekkert varð úr heimsendinum sem spið var 13. nðvember i þessu iri, en
eftir því sem umræddur spimannaflokkur segir, verða jarðarbúar að búa
sig undir ýmsar þrengingar og fleira ógeðfellt i nýja irinu.
Flestir voru spámennirnir inn nafntogaða Nostradamus,
sammála um að ekkert lát yrði á sem uppi var í Frakklandi á 16.
efnahagslegu kreppunni sem ðld eru uppfullir svartsýni, enda
farið hefur vaxandi. Einkum þóttu spádómar Nostradamusar
mun kreppan halda áfram í yfirleitt hinir hvimleiðustu og
iðnvæddu ríkjunum, svo og í svartsýnustu. Jean Charles De
þróunarlöndunum. Þeir spá Hka Fontbrune, franskur spámað-
furðu margir miklum jarð- ur/ rithöfundur, sem bjó til
skjálftum í Mexíkó, á Ítalíu og í prentunar hin illskiljanlegu rit-
Júgóslavíu. Jarðfræðingar geta verk Nostradamusar, „Aldirnar"
frætt fólk um það, aö umrædd og gerði úr bók, spáir tveimur
lönd eru öll á virkum jarð-
skjálftabeltum.
konan Regine Ruet, spáir að
bjartir tímar séu framundan eft-
ir nokkur erfið ár, hún segir að
jarðarbúar verði að herða ólarn-
ar á næsta ári og færa ýmsar
fórnir til þess að ástandið megi
batna.
Þeir sem aðhyllast spámann-
meiriháttar stríöum. Annað
þeirra verður milli Egypta ann-
Einn spámannanna, franska ars vegar og einhvers banda-
manns Rússa hins vegar. Hallast
De Fontbrune að því að þaö verði
Líbýa. Hitt stríðið verður milli
V-Þjóðverja annars vegar og
einhvers Austur-Evrópulands
hins vegar.
Þá voru spámennirnir allir
sammála um að nýja árið yrði
ekki gott frá sjónarhóli eldri
stjórnmálamanna og leikara.
Þetta þyrfti ekki endilega að
þýða að þeir myndu margir and-
ast á árinu, heldur frekar að völd
og vinsældir myndu þverra í
stórum stíl.
Einn spáði þvi að Bandaríkja-
dollar myndi falla gagnvart ít-
ölskum gjaldmiðli um 12 pró-
sent, en annar vék að páfa og
spáði því að hann myndi á árinu
heimsækja heimaland sitt, Pól-
land.
Loks má geta þess, að margir
spámannanna voru sammála um
að lyf gegn krabbameini og
hjartasjúkdómum myndu líta
dagsins Ijós á nýja árinu. Þeir
vöruðu einnig flestir við því að
nýr þáttur ( kjarnarannsóknum
myndi opna möguleika fyrir
framleiðslu á nýjum og hrylli-
legum kjarnorkuvopnum.
■ Þegar augunum er rennt yfir fréttina sem þessi úrklippa geymir sést að allar spár
stjörnuspekinganna eru svo almennt orðaðar að þær eru marklausar.
Enginn skyldi þó halda að stjörnuspá-
fræði sé uppfinning fjölmiðla Stjörnu-
spáfræði eða stjörnuspeki erárþúsunda-
gömul íþrótt mannfólksins. Upphaf
hennar má að líkindum rekja til stjörnu-
uathugana Babýloníumannt fyrir um
það bil 4000 árum, og hún er talin hafa
átt mikið blómaskeið í Egyptalandi og
Mesópótamíu á síðustu öldunum fyrir
Krists burð. Evrópumenn tileinkuðu sér
stjörnuspáfræðina snemma og sinntu
henni mjög á miðöldum. íslenskir
lærdómsmenn miðalda kynntu sér hana
erlendis, og af Jóns sögu helga má
draga þá ályktun að Sæmundur fróði
hafi numið stjörnuspeki í Rínarlöndum.
Um störnuspeki er ennfremur fjallað í
alfræði íslenskri frá 13. öld og fleiri
fornum ritum okkar.
Hugmyndin að stjörnuspeki
í fæstum orðum má segja að stjörnu-
spáfræði sé reist á þeirri hugmynd að
gangur himintungla, sólar, tungls og
reikistjarna, hafi gífurleg áhrif á náttúru
og mannfélag á jörðinni. Ef tekið er mið
af þekkingu manna fyrr á öldum er þessi
hugmynd um margt alls ekki óskynsam-
leg. Menn höfðu veitt því athygli að
fylgni var milli margvíslegra náttúrufyr-
irbrigða á jörðinni og stöðu tungls og
sólar. Stórstreymi og smástreymi fer t.d.
greinilega eftir gangi tungls, sólargangur
ræður árstíðarskiptum og öllu sem þeim
fylgir, og þannig mætti lengi telja.
Þekking á hegðun himintunglanna var
nauðsynleg í akuryrkjusamfélögum fyrri
alda, og af reynsluþekkingu og rökvísi
forfeðra okkar varð frumstæð stjörnu-
fræði til. Á þessum tímum var ekki
gerður greinarmunur á trúarbrögðum og
vísindum af því tagi sem við nútíma-
menn eigum að venjast, og af þeim
sökum hrærðu menn í einn graut ef svo
má að orði komast, traustri reynsluþekk-
ingu á áhrifum sólar og tungls og ýmis
konar hugarburði um áhrif reikistjarn-
anna sem byggður var á ályktunarvillum
og hindurvitnum. Smámsaman varðsvo
til flókið fræðikerfi sem gerði ráð fyrir
að með þekkingu á gangi himintungla
mætti segja fyrir um óorðna atburði.
Reynt aö hrekja stjörnuspáfræöi
Það var ekki fyrr en með vísindabylt-
ingu á 16. og 17. öld að unnt reyndist
að hrekja stjörnuspáfræðina með traust-
um rökum. Áður höfðu að vísu margir
lærdómsmenn risið gegn henni með því
athuganir þeirra leiddu í ljós að spásagn-
ir stóðust ekki eða voru svo almennt
orðaðar að þær voru marklausar. En
fræðileg rölc gegn hugmyndum stjörnu-
uspáfræðinga höfðu þeir ekki. Slík rök
eignuðust menn ekki fyrr en þeim urðu
Ijós . þau lögmál sem náttúruöflin lúta,
og ný reiknivísi sýndi fram á órafjarlægð
reikistjarnanna.
Nú á dögum telja upplýstir menn
stjöruspáfræði auðvitað bábilju eina,
enda liggur það vætanlega í augum uppi
að hefði hún við einhver rök að styðjast
væri hún hagnýtt í daglegu lífi. Samt
sem áður lifir stjörnuspáfræðin enn góðu
lífi og það er kannski ómaksins vert að
velta ástæðum þess fyrir sér.
Af hverju lifir stjörnuspáfræðin
enn?
í fljótu bragði sýnist okkur að einkum
höfundar handbóka um stjörnuspeki og
véfréttir og völvur fjölmiðlanna. Þetta
fólk beitir blekkingum vitandi vits og
eignastfrægð og fjármuni fyrir trúgirni
almennings.
11% íslendinga trúa á stjömu-
speki
Hvergi stendurstjörnuspeki nútímans
í meiri blóma en í Bandaríkjunum.
Samkvæmt Gallup-skoðanakönnun frá
árinu 1978 taka um 25% Bandaríkja-
manna mark á stjömuspám. Til saman-
burðar má geta þess að samkvæmt
könnun dr. Erlends Haraldssonar frá
1974-75 telja 11% íslendinga líklegt eða
víst að nokkur sannleikur felist í
stjömuspeki.
Fyrir fimm árum birtu á annað
hundrað forystumenn í bandarískum
vísindum, þ.á.m. 19 Nóbelsverðlauna-
hafar, ávarp þar sem almenningur þar
í landi var hvattur til að vera á varðbergi
gagnvart gervivísindum og fjárplógs-
blekkingum stjömuspáfræðinga. Það er
álitamál hvort herferð af þessu tagi
verður árangursrík, en sumir telja að
áhugi almennings á raunverulegum vís-
indum hafi aukist að mun í Bandaríkjun-
um nú að undanförnu og að sama skapi
hafi dregið úr viðgangi gervivísinda. Að
einhverju leyti má líklega þakka þetta
auknu framboði alþýðlegs lesefnis um
viðfangsefni vísindanna. Þess er og að geta
að í auknum mæli hafa vísindamenn séð
ástæðu til að fara í saumana á gervivís-
indum, eins og stjörnuspáfræði, nú eða
dulsálarfræði; efna til málþinga um þau
og skrifa auðskildar bækur þar sem þau
eru hrakin, en slíkt vanræktu þeir lengi
vel. Ein ástæðan fyrir því að loddarar
eins og stjörnuspákonan Jeanne Dixon,
scm margir kannast við úr Morgunblaðinu
forðum daga, hafa komist upp með
blekkingar sínar er sú að almenningi
voru ekki tiltæk nein gild andsvör við
staðhæfingum þeirra. Þegar aftur á móti
er farið að kanna fræði stjörnuspámanna
kemur í ljós hve léttvæg þau eru, og eins
að oft hafa þeir beitt beinum lygum.
Jeanne Dixon hefur t.d. verið afhjúpuð
fyrir að fara með ósannindi í bókum
sínum, s.s. að breyta spádómum sínum
í Ijósi reynslunnar.
Stjörnuspár óljóst orðaðar
Athugun sem tímaritið The Skeptical
Inquirer hefur nokkur undanfarin ár
gert á spádómum bandarískra stjörnu-
spekinga hefur leitt í Ijós að spádómar
þeirra um nákvæm tiltekin atriði ganga
nær aldrei eftir, og að það eru spádómar
sem eru óljóst orðaðir og túlka má á
margvíslegan hátt sem hampað er eftir
á. Eins hefur stjörnuspáfræðingum ekki
< tekist að segja fyrir um þá atburði sem
mest hafa orðið áberandi í fréttum og í
rauninni komið á óvart.
í þessu viðfangi er fróðlegt að renna
augum yfir úrklippuna hér á síðunni þar
sem segir frá árlegu þingi stjörnuspá-
manna í Mflanó á Ítalíu milli jóla og nýars.
Spádómarnir eru allir almennt orðaðir
og enginn svo rígbundinn að ekki megi
túlka hann spámönnunum í hag á
einhvern hátt þegar viðburðir ársins sem
nú er nýhafið verða gerðir upp.
Veikleiki mannlegs eðlis
Stjörnuspám er lítið sinnt af íslending-
um, og þær sem birtast í fjölmiðlum hér
á landi eru þýddar úr erlendum málum.
Sama er að segja um stjörnuhandbækur
sem seldareru í verslunum hér. Forsagn-
ir um framtíðina af ýmsu öðru tagi, s.s.
spár völva og miðla, cru þó eitthvað
iðkaðar, en varla ætti að þurfa að taka
það fram að þær eru reistar á sandi
hindurvitna á sama hátt og stjörnuspek-
in. En eins og sá spaki maður Júlíus
Cesa- mælti forðum: Það er almennur
veik ci mannlegs eðlis að hafa tak-
mark^. ausa trú á hlutum sem menn
hvorki sjá né þekkja og stjórnast
ótilhlýðilega af þeim.
-GM.
Meira af hindurvitnum:
Þekkírðu sjálfan þig?
■ Hvað skyldi iesendum Helgar-
Tímans finnast um eftirfarandi lýsingu
á pcrsónleika þeirra?
„Þú vilt að fólk dáist að þér og kunni
vel við þig; samt eru stundum fullur
efasemda um eigið ágæti. Þú licfur
persónulega veikleika en getur oftasl
yfirunnið þá. Þú býrð yfir starfsorku
sem þú hefur enn ekki notað í eigin
þágu. Út á við virðistu ábyggilegur og
sjálfsöruggur, cn sjálfúr veistu að þú ert
stundum áhyggjuftillur og óöniggur. Fyrir
kemur að þú ert italdinn alvarlegum
efasemdum um það hvort þú hafir gert
rétt eða tekið rétta ákvörðun. Þú
kannt að meta tilbreytni og nýjungar
og cr illa við boð og bönn. Þú telur
sjálfan þig sjálfstæðan í hugsun og
fellst ekki á allt það sem aðrir segja
fyrirvaralaust. F,n þú hefur áttað þig á
því að það er óskynsamlcgt að vera of
opinskár við aðra um einkahagi þina.
Stundum eru úthverfur, viðfelldin og
félagslyndur, en við önnur tækifæri
geturðu verið innhverfur, gætinn og
einrænn. Margt af því scm þig langar
í er heldur óraunsætt.“
Höfundur þessa texta er bandarískur
sálfræðingur Bertram Forer að nafni.
Árið 1948 lenti hann í svolitlum
útistöðum við rithandalesara í Los
Angeles sem hann sakaði um að
blekkja fólk mcö því að lesa almenn
sannindi út úr rithandarsýnishornuin.
I.esarinn kvaðst telja íþrótt sína gilda
með því að viðskiptavinir væru
ánægðir og féllust á túlkun hans. Forcr
fór þá að velta fyrir sérhvort fólk léti
yfirleit! blekkjast af svona brögðum.
Hann varð sér út um handbók í
stjörnuspcki og samdi tcxtann hér að
framan upp úr henni, lét nemendur
sína i sálarfræði lesa hann yfir og
spurði hvort þeir teldu þcssa lýsingu
passa við sig. Vfirgnæfandi meirihluti
þeirra kvað lýsinguna fráhæra eða
góða. Pcrsónulcikapróf þetta hefur
vcrið cndurtekiö í ýmsuin tiibrigðum
um þver og endilöng Bandaríkin (og
raunar víðar) s.l. þrjár áratugi og
niðurstaðan alltaf verið svipuð.
Ef Forer-prófið er athugað sést að
þar er að finna gagnstæðar fullyrðingar
(veikur-sterkur, sjálfsöruggur-óör-
uggur, úthverfur-innhverfur, félags-
lyndur-einrænn o.s.frv.). Þetta treystir
fólk sér til að skrifa undir enda er
persónuleiki okkar ekki eins fastmót-
aður og einhliða og við höldum.
Stiindum erum við óörugg, stundum
feimin, klár við eitt tækifæri, kjánaleg
við annað o.s.frv.
Forer-prófið varpar ágætu Ijósi á
það hvað nærir hindurvitni cins og
rithandarlestur, stjörnuspeki, spila- og
bollaspár, lófalestur o.þ.h.
GM.