Tíminn - 09.01.1983, Blaðsíða 11

ÍO
SUNNUDAGUR 9. JANÚAR 1983
SUNNUDAGUR 9. JANUAR 1983
11
Helgar-Timinn hittir að máli víðfrægasta heimspeking íslendinga:
' IV * VI
••nAiicv
ekki að vera
n Seinnipartinn í desember á síðasta
ári dvaldist hér á landi dr. Páll S. Árdal
prófessor í heimspeki við Queen’s
University í Kingston, Ontario, í Kan-
ada. Páll er víðfrægastur íslenskra
heimspekinga á 20. öld og almennt
álitinn í hópi fremstu fræðimanna ver-
aldar sem um heimspeki Skotans David
Hume fjalla. Meðan Páll stóð hér við
flutti hann fyrirlestur um refsingar við
Háskólann og annan um siðferðileg
álitaefni tengd læknisstarfi við Landspít-
alann, og endurtók síðan þessa lestra á
Akureyri milli jóla og nýárs. Þar hittu
fulltrúar Helgar-Tímans hann að máli og
spjölluðu við hann um einkahagi hans,
fræðistörf og sjónarmið í heimspeki.
„Ég er fæddur á Akureyri árið 1924“
hefur Páli S. Árdal mál sitt. „Foreldrar
mínir voru Steinþór Árdal og Hallfríður
Hannesdóttir. Þegar ég fæddist var líka
á lífi nafni minn Páll J. Árdal, sá
þjóðkunni rithöfundur og kennari. Ég
bjó á Akureyri í fimm ár, en árið 1931
neyddi kreppan forcldra mína til að taka
sig upp og flytjast til Siglufjarðar í
atvinnuleit. Ég gekk í barnaskóla á
Siglufirði en á tólfta ári veiktist ég
alvarlega og var sjúklingur í tvö ár. í sex
mánuði lá ég alveg rúmfastur og var
síðan í meira en ár á Kristneshæli. Af
þessum sökum varð ég að lesa skólabæk-
urnar heima og tók aldrei fullnaðarpróf
úr barnaskóla heldur fór beint í gagn-
fræðaskólann á Akureyri þegar við
fluttum þangað aftur. Leiðin lá síðan í
Menntaskólann og þaðan varð ég stúd-
ent lýðveldisárið 1944.“
„Gott af þvi
að lesa
svolitla heimspeki”
Styrjöldin hefur þá komið í veg fyrir
að þú færir strax utan til náms?
„Já, ég komst ekki og hafði þó fengið
styrk til að nema latínu erlendis. Svo
heppilega vildi til að það vantaði mann
til að kenna ensku og svolítið í íslensku
við gagnfræðadeild Menntaskólans og
ég fékk það starf veturinn 1944-45. Um
haustið gat ég síðan siglt til Edinborgar
þar sem ég lagði stund á nám í ýmsum
greinum, svo sem frönsku og latínu.
Einhvcrn veginn fór það nú samt svo að
ég missti áhuga á þessu og háskólanámið
hætti að höfða til mín. í upphafi þriðja
námsvetursins, þá var ég kvæntur og
kominn með barn, var mérsagt að til að
geta fengið prófgráðu frá skólanum yrði
ég fyrst að ljúka námi í heimspeki sem
væri skyldufag við skólann og vóg jafn
þungt og aðrar námsgreinar mínar. Mér
þótti þetta mikil skerðing á réttindum
mínum sem frjálsrar manneskju og varð
svo vondur að ég skundaði á fund
dei' larforsetans í húmanískum fræðum
og rótmælti í eigin persónu. Ég man
þennan fund okkar enn vel; karlinn sat
þarna við skrifborð sitt og tottaði langa
reykjarpípu. Ró hans varð ekki raskað
þótt ég þusaði þarna yfir honum að ég
kysi fremur að taka eitthvert fag sem
væri praktískara en heimspeki, enda
ætlaði ég að sinna kennslustörfum er
heim kæmi. Ég stakk upp á sálarfræði
eða þjóðfélagsfræði, en sá gamli sagði
bara: „Þú hefur gott af því að lesa
svolitla heimspeki." Og þar við sat. Ég
varð að lesa heimspekina til að geta
lokið prófum. En þegar ég fór að lesa
hana þá opnaðist fyrir mér algjörlega
nýr heimur og í fyrsta sinn frá því ég hóf
háskólanám fannst mér ég vera að lesa
eitthvað sem væri verulega skemmtilegt.
Ég gat hreinlega ekki lagt frá mér
námsbækurnar, áhuginn var svo mikill.
Kynnin af heimspekinni þennan vetur
urðu svo til þess að ég ákvað að leggja
hana fyrir mig og halda áfram námi. Ég
vissi vel að atvinnuhorfur heima fyrir
heimspekinga voru engar en það skipti
mig engu máli.“
Hughyggjurök Berk-
eleys heillandi
Hvað var það sem heillaði þig svona
mikið í heimspekinni?
„Það sem fyrst kveikti með mér áhuga
á heimspeki voru kenningar Berkeley
biskups, ensks heimspekings á 17. öld,
sem hélt fram hughyggjusjónarmiðum.
Ég sá ekkert athugavert við röksemdar-
færslu hans en trúði ekki einu orði af
niðurstöðunum. Þær sýndust mér
rangar, en rökin samt sannfærandi.
Bcrkeley hélt því fram að tilvera hluta
fælist í því að þeir væru skynjaðir. Sú
spurning vaknaði þá hvort hlutir væru til
ef enginn skynjaði þá. Berkeley svaraði
því til að tilveran væri hugmynd í huga
Drottins.
Ég má til með að skjóta því hér inn
að ég hef sjálfur aldrei verið mikill
Drottinstrúarmaður og þegar ég var
scndur í Sunnudagaskóla trúboðans Gooks
á Akureyri á æskuárum mínum og hann
fór að segja okkur frá kraftaverkunum
þá neitaði ég að halda áfram í skólanum
og sagði foreldrum mínum að þangað
færi ég ekki aftur. Og við það urðu þau
að sætta sig.
Það sem heillaði mig hjá Berkeley var
það hve sterk rök virtist unnt að færa
fyrir því að heimurinn væri allt öðru vísi
en maður gerir venjulega ráð fyrir að
hann sé.
Og svo þegar ég hélt áfram lestri
heimspekirita þá beindist athyglin að
öðrum heimspekingum og öðrum
ráðgátum heimspekinnar eins og gengur.
En eini heimspekingurinn sem ég las
þennan vetur og engan áhuga vakti með
mér var David Hume. Hann fannst mér
algerlega fánýtur. Seinna átti Hume þó
eftir að verða höfuðviðfangsefni mitt í
heimspeki.“
Verðlaunaður í
Edinborg
Eftir þetta komstu heim og kenndir
við Menntaskólann á Akureyri.
„Já, fjárhagur minn var slæmur um
þessar mundir og ég varð að fara heim
og afla fjár. Ég kenndi við Menntaskól-
ann á Akureyri tvo vetur, 1949-1951, og
var þá svo heppinn að hljóta styrk úr
sjóði Hannesar Árnasonar prestaskóla-
kennara til að fara utan á ný. Ég hafði
lokið MA-Ordinary prófi 1949, en
langaði að klára MA-Honours próf í
heimspeki. Það varð svo úr að ég fór
aftur til Edinborgar með góðum styrk
konu minnar og þarna kláraði ég prófið
með first class einkunn. í framhaldi af
því veitti Edinborgarháskóli mér styrk
til frekara náms, og verðlaun fékk ég
fyrir ritgerð um siðfræði.
Ég hafði fyrst í huga að skrifa
doktorsritgcrð um heimspekinginn
Santyana og bera kenningar hans saman
við hugmyndir Humes. En ég áttaði mig
á því þegar á verkið leið að hugmynd
mín að verkinu var á misskilningi byggð
og ég hafði ekki nógan áhuga á Santyana
til að eyða miklum tíma í hann. Þá var
Hume eftir og það varð úr að ég fór að
lesa verk hans.
Ný uppgötvun í
Humefræðum
Við þennan lestur uppgötvaði ég að
önnur bókin af þremur í Ritgerð um
manneðlið sem Hume gaf út 1739-40 var
mjög vanmetin af öilum sem um hann
skrifuðu. Menn sögðu að önnur bókin
sem fjallar um ástríður mannsins eða
tilfinningalíf og kalla má sálarfræði hefði
enga þýðingu til skilnings á öðrum
atriðum í kenningum Hume, þetta væri
bara úrelt sálarfræði sem væri einskis
virði lengur. Smám saman áttaði ég mig
á því að unnt er að líta á siðfræðilegar
kenningar Humes frá öðrum sjónarhól
en gert hafði verið. Margir þeirra sem
skrifuðu um siðfræði Humes vitnuðu
bæði í aðra bók Ritgerðarinnar og í bók
scm Hume sendi frá sér 1757 og heitir
Rannsókn á siðgæðislögmálum. Ég taldi
vinnubrögð af þessu tagi óréttlætanleg
því Hume hafði skrifað seinna ritið fyrir
aðra lesendur og í því skyni að afla sér
vinsælda. Fyrra ritið var aftur á móti
skrifað þegar Hume var mjög ungur,
innan við þrítugt, og altekinn þeirri
hugmynd að hann væri að gera alveg
nýja heimspekilega uppgötvun, að gjör-
bylta allri heimspekilegri hugsun. Hon-
um fannst Ritgerðinni ekki nógu vel
tekið af ritdómurum og skrifaði því
annað verk þar sem hann reyndi að færa
meira í stílinn til að það yrði aðgengi-
legra. En þegar verið er að ræða um
kenningar manns eins og Humes er að
mínu mati ekki réttmætt að vitna í skrif
hans frá ólíkum tímum og gera úr því
eina kenningu. Við fáum ekki með þeim
hætti hugmynd um það hvað hann
hugsaði þegar hann skrifaði hvort verkið
fyrir sig og hvað ólíkt er með þessum
verkum.“
Lektor í heimspeki
í Edinborg
Ég veit að þessi uppgötvun þín er
almennt talin meiriháttar framlag til
rannsókna á hugmyndum Humes. Þér
voruð boðin frekari störf við Edinborg-
arháskóla um þetta leyti?
„I ársbyrjun 1955 var mér boðin staða
aðstoðarkennara við skólann. Þetta var
starf sem hægt var að gegna minnst í
þrjú ár og mesti í fimm ár. Þetta boð
kom löngu áður en ég lauk doktorsrit-
gerð minni um Hume.“
Er það ekki óvanalegt að verða slíks
heiðurs aðnjótandi?
„Það er kannski ekki eins merkilegt
og það þætti núna. í breskum háskólum
er mest lagt upp úr fyrsta prófi, minna
upp úr framhaldsprófum, og ég hafði
lokið mjög góðum prófum áður en ég
hóf doktorsnám. Kennarar mínir virtust
að auki hafa mikla trú á hæfileikum
mínum.
Svo kom að því að ég fór að hugsa til
þess að fá framtíðarstarf. Átti ég að
halda áfram að sinna heimspeki eða fara
heim og hefja kennslu þar. Áhugi minn
á heimspekinni var brennandi og með
styrk konu minnar tók ég veigamestu
ákvörðun á lífsferli mínum, þá ákvörðun
að halda áfram. Ég var líka farinn að sjá
að ég hafði eitthvað að segja, eitthvað
nýstárlegt til málanna að leggja í
umræðu heimspekinga og það hvatti mig
áfram. Ég sótti um störf víða um heim,
í Kuala Lumpur, á Ceylon, í Hong Kong
og víðar, sama hvar niður bæri, ég vildi
umfram allt fá að sinna heimspekirann-
sóknum. En um þetta leyti var það ekki
auðhlaupið að fá starf við heimspeki-
kennslu. Þá vildi mér til það happ að
staða lektors í heimspeki við Edinborg-
arskóla losnaði skyndilega og mér var
hún boðin. Ég fékk semsagt fasta
kennarastöðu áður en ég hafði lokið
doktorsritgerðinni. Þetta varárið 1958.“
Hvenær laukstu svo ritgerðinni?
„Ég lauk henni þremur árum seinna,
árið 1961. Edinburgh University Press
vildi þá strax gefa hana út. Mér þótti
ritgerðin hins vegar ekki nándar nærri
góð til að koma út í bókarformi og
synjaði beiðninni. Eftir á að hyggja sé
ég að þar var ég heppinn því mér gafst
nú tækifæri til að endurskoða ýmsar
hugmyndir hennar og skrifa sérstaka
bók Passion and Value in Hume's
Treatise (Ástríður og verðmæti í Ritgerð
Humes) og kom hún út árið 1966. Þessi
bók fékk mjög góða dóma og vakti mikla
athygli. Hún var ritdæmd í öllum helstu
fræðiritum um heimspeki og ekki bara í
engilsaxneska heiminum. Fyrsti ritdóm-
urinn birtist t.d. í frönsku tímariti.
Enginn reynt að
hrekja kenninguna
Mér er óhætt að segja að eftir að þessi
bók mín birtist og menn fóru að lesa
hana hafi enginn komið fram með þá
hugmynd á ný að önnur bókin af þremur
í Ritgerðinni um manneðlið sé þýðingar-
lítil eða þýðingarlaus til skilnings á
öðrum atriðum í kenningum Humes.
Þótt menn séu ekki sammála mér um
ýmis smáatriði í röksemdarfærslu minni
hefur enginn reynt að sýna fram á að ég
hafi rangt fyrir mér í meginatriðum.
Ég er frekar hreykinn af því að sú
skoðun sem ég rökstuddi í bókinni að
siðfræði Humes sé reist á sálarfræði
hans, kenning hans um siðgæði reist á
kenningunni um tilfinningalífið, hefur
verið samþykkt af mönnum sem eru
velmetnir heimspekingar, mönnum eins
og Terence Penelhum og Donald David-
son. Davidson hefur skrifað ritgerð um
kenningar Humes um stolt eða hreykni
og kemur þar orðum að sömu hugmynd
og ég hafði. Aftur á móti vitnaði hann
ekki til bókar minnar og hafði ekki lesið
hana fyrr en ég sendi honum hana í
framhaldi af ritgerðinni. Hann hefur
síðar vitnað til hennar og sagt að þegar
hann skrifaði greinina um Hume hafi
hann ekki lesið „Árdal’s excellent
book“. Það er náttúrlega viðurkenning
sem maður getur verið hreykinn af, enda
er Davidson einhver þekktasti heim-
spekingur í Bandaríkjunum. Það er
meira virði að fá hrós frá mönnum sem
hafa góða dómgreind heldur en að hljóta
einhverja almenna viðurkenningu fyrir
verk sín.“
Flew skarpur
heimspekingur
en brokkgengur
Ég minnist þess að hafa heyrt breska
heimspekinginn Anthony Flew Ijúka
lofsyrði á bók þína þegar hann flutti
fyrirlestur á vegum Félags áhugamanna
um heimspeki í Reykjavík fyrir nokkrum
árum.
„Jæja gerði hann það. Við erum góðir
kunningjar og áttum í miklum bréfa-
skriftum eftir að ég sendi frá mér
bókina. Hann sendi mér ritdóm sinn
áður en hann var birtur og ég skrifaði
honum svarbréf þar sem ég þykktist við
ýmsu sem hann sagði og áleit auðvelt að
hrekja gagnrýni hans. Flew svaraði og
sagði að óskaplega gæti það verið erfitt
fyrir heimspekinga að skilja hverja aðra.
Hann taldi sig hafa gert mjög skýra grein
fyrir því að hann teldi bókina mjög
góða. Hann taldi mig hafa misskilið sig
þegar hann hafði skrifað að bókin væri
„considerable" framlag til Humefræða,
ég hafði talið fremur átt við stærð
bókarinnar en inntakið. Flew hefur
einnig skrifað ritdóm um ritgerð eftir
mig, fyrirlestur sem ég flutti í Edinborg
á 200. ártíð Humes. Hann lauk miklu
lofsorði á þá ritgerð. Ég hef mikið álit
á Flew, hann er skarpur maður en
svolítið brokkgengur og fljótfær. En ég
vil ekki segja neitt til að hallmæla
honum, allra síst ef hann er að hæla mér!
Enda engin ástæða til þess.
Við Flew erum báðir félagar í
alþjóðlegum samtökum sem nefnast
The Hume Society og heldur árlega
ráðstefnur. í fyrra vorum við í Dyflinni
og árið 1984 er fyrirhugað að þing okkar
verði í Reykjavík.“
■ Páll S. Árdal prófessor í hcimspeki við Queen’a University í Kingston, Ontario,
í Kanada.
Tímamynd: Ella
Prófessor i Kanada
Hvernig bar það til að þú verður
prófessor í Kanada?
„Ég hafði verið gistiprófessor í Banda-
ríkjunum og árið 1966 varð ég gistipróf-
essor við Háskólann í Toronto. Meðan
ég dvaldist þar fór ég til Kingston í
Ontario og hélt fyrirlestur við Queen’s
Univertsity þar sem einn af fyrrverandi
nemendum mínum var kennari. Mér var
borðið starf við skólann eftir fyrirlestur-
inn en ég hafði ekki hrifist mjög af
Kanada við dvölina í Toronto og hafnaði
boðinu. Þeir héldu hins vegar áfram að
bjóða mér starf þar næstu tvö árin, og
jafnframt fékk ég tilboð frá Háskólanum
í Alberta í Bandaríkjunum um að gerast
deildarforseti heimspekideildar þar.
Þannig átti að leysa illvígar deilur sem
þar geisuðu milli manna með því að fá
utanaðkomandi mann til starfa. Ég hafði
hins vegar ekki áhuga á því að starfa að
því að sætta óvini og vildi sinna
heimspeki áfram og synjaði því boðinu.
Aftur á móti var tilboðið frá Queen’s.
freistandi enda launin tvisvar sinnum
hærri en í Edinborg. Það varð svo úr að
ég tók þá ákvörðun sem ég held að sé
sú önnur veigamesta í lífi mínu og hélt
til Kanada sem prófessor í heimspeki
árið 1969. í fyrra var mér síðan sýndur
sá einstaki sómi að vera skipaður í
heiðursprófessors embætti við háskól-
ann. þ.e. Cbarlton Professor of Philo-
sophy.
Er heimspekideildin í Queen's Uni-
versity fjölmcnn?
„Við háskólann sjálfan eru um 10
þúsund stúdentar. í heimspekideildinni
eru 11 kennarar og um 20 stúdentar í
framhaldsnámi til meistaraprófs eða
doktorsprófs. Aftur á móti sækir stór
hópur stúdenta ýmis námskeið í heim-
eiga að
ir” segir Páll
S. Ardal,
Queen’s
í Kanada
speki sem við stöndum fyrir enda þótt
heimspeki sé ekki aðalnámsgrein þeirra.
Queen’s University er þriðji elsti
háskóli Kanada, góð og virðuleg mennta-
stofnun. Aðgangur stúdenta hefur verið
takmarkaður og þess vegna eru þar ein-
göngu mjög gáfaðir stúdentar. Við
veljum inn í skólann og á hverju. ári er
fjölda manns neitað um inngöngu.”
Eru samningar
loforð?
Urðu Humefræði áfram höfuðvið-
fangsefni þitt eftir að þú fluttist vestur?
„Nei, ég kenni raunar aðeins eitt
námskeið um hugmyndir Humes. Það
sem ég hef einkum verið að sinna á
undanförnum árum tengist honum
ekkert.
Sem dæmi um það sem ég hef verið
að gera get ég nefnt að á síðasta ári var
ég í vinnuhóp fyrir Institute of Ethics
and Human Values við háskólann í
London í Kanada. Þar var fjallað um
heimspekilegan grundvöll samnings-
laga. Ég hef skrifað margar greinar um
loforð en á því sviði er til mjög vinsæl
kenning, sem almennt er talin réttlætan-
leg, en hún gengur út á það að skilgreina
lagalega samninga (á ensku contracts)
sem ákveðna tegund af loforðum. Ég er
andvígur þessu sjónarmiði og ef ég fæ
frí frá kennslu næsta vetur þá ætla ég að
skrifa bók um þetta efni sem mun heita
Promises, Contraets and Conventions.
Þeir sem reyna að verja hina viðteknu
kenningu verða að mínu mati að teygja
loforðshugtakið svo mjög að það breytist
og verður allt annað en hið venjulega
loforðshugtak. Þetta álít ég villandi og
til þess fallið að skapa glundroða í
hugsun.
A að halda lífi i
sjúku fólki meðan
það er tæknilega
mögulegt?
Þú hefur líka sinnt mikið siðferði-
legum álitaefnum sem upp koma í
læknisstarfi.
. Já í því sambandi kvikna margvísleg
vandamál, sem t.d. tengjast því að nú
er unnt að halda lífi í fólki miklu lengur
en áður og tilhneigingin til að nota nýja
tækni í þessu skyni er afar mikil. En það
liggur ekkert í augum uppi að það sem
unnt er að gera verði að gera. Sumir
læknar telja sig bera skyldu til að halda
lífi í fólki sem lengst og nota nýjustu
tækniuppgötvanir í því skyni. Ég cr
aftur á móti ekki viss um að það
sjónarmið sé rétt. Læknar hafa líka því
hlutverki að gegna að draga úr þjáning-
um, og ef það eina sem unnt er að gera
er að lengja dauðastríð manna, þá finnst
mér þessi beiting tækninnar orðin ákaf-
lega vafasöm. Ég veit að margir læknar
eru mjög áhyggjufullir út af þessu.
í námskeiðum mínum í Queen’s um
þetta efni beini ég hins vegar athyglinni
einkum að siðgæðishugmyndum sem
fram koma við venjulegar aðstæður. Ég
tala ekki mikið um það hvort réttlætan-
legt sé að búa til börn í tilraunaglösum
o.s.frv. Ég tala mikið um hluti eins og
fóstureyðingar, hvort læknar eigi að
segja sjúklingum sannleikann um heilsu-
far þeirra o.s.frv. M.ö.o. álitaefni sem
ekki tengjast tæknilegum vandamálum.”
Heimspekingar
leysa ekki siðferði-
leg vandamál
„Ég minnist þess að norski heimspek-
ingurinn Dagfinn Föllesdal sagði í erindi
sem hann hélt í Norræna húsinu um
siðferðileg efni tengd erfðaverkfræði að
það væri ekki hlutverk heimspekilegrar
siðfræði að leysa siðferðileg vandamál
heldur að benda á hvernig unnt væri að
ræða þau á skynsamlegan hátt. Geturðu
fallist á þetta?
„Já, ég er þessari skoðun hlynntur.
Það er mikill misskilningur að heimspek-
ingar hafi svör við alls konar vandamál-
um á reiðum höndum. Sumir samstarfs-
manna eru “ekki alltof hrifnir af því
hvernig ég kynni heimspekina fyrir
nemendum mínum. Égsegi stundum við
þá: Það er ekkert fag til sem heitir
heimspeki. Það er að vísu til heimspeki-
saga, saga þeirra verka sem kölluð hafa
verið heimspeki s.l. 2500 ár, en sú grein
er sagnfræði. Heimspekileg vandamál
kvikna í sambandi við ýmislegt í
mannlegri iðju og mannlegri þekkingu,
það er þegar við reynum að skilja hvað
þekking er og hvers eðlis verðmæti séu
o.s.frv. Þetta eru ráðgátur sem allir
menn hugsa einhvern tímann um hvort
sem þeir eru heimspekingar eða ekki.
Eins og ég sagði í fyrirlestrinum sem ég
flutti í Menntaskólanum á Akureyri nú
á dögunum: Eini munurinn á okkur sem
erum atvinnuheimspckingar og ykkur er
sá að okkur er borgað fyrir að hugsa
heimspekilega, en amatörum er ekki
borgað fyrir það.
Afstaða mín til heimspeki kemur
einnig fram í því viðhorfi að heimspek-
ingar eigi að reyna að standa vörð um
hinn gagnrýna anda, að viðhalda gagn-
rýni á menningararfleifð okkar. Á ensku
mundi ég tala um að „preserve the
critical spirit of the culture.” Heimspek-
ingar eiga alltaf að vera reiðubúnir að
spyrja spurninga og spyrja lengur og
áleitnar en menn gera yfirleitt.
Háfleyg orð ekki
endilega djúp speki
Nú cr viðhorf manna til hcimspeki í
hinum engilsaxneska og norræna heimi
talsvert frábrugðið því sem tíðkast á
meginlandi Evrópu, ekki satt?
„Eg held að ég kjósi að segja ekki
mikið um þetta efni. Bæði er að ég er
ekki vel lesinn í lykilritum meginlands-
heimspekinnar og eins hitt að ég cr ckki
fyllilega sannfærður um að þessi munur
sé eins mikill og stundum er haldiö fram.
Meginlandsheimspekingar líta kannski
svolítið öðrum augum á hlutina og bcita
öðrum stíl. Að mínum dómi lcggja þcir
ekki nógu mikið upp úr því sem cg tel
mjög þýðingarmikið, það er að setja
hugsun sína fram skýrt og skilmerkilcga
og nákvæmlega. Það er svo sem allt í
lagi að setja fram fullyrðingar eins og
„menn eru dæmdir til að vera frjálsir”;
sem sumuni finnst voðalega djúp spcki,
en oft reynast þetta aðeins hálfsannindi.
Það er kannski talsvert til í þessu en
menn mega ekki láta það villa sér sýn
að slík speki er sett fram með háfleygu
orðalagi, spekin verður ekkert dýpri
fyrir það. Eins og ég nefndi í lestri
mínum á sjúkrahúsinu á Akureyri þá cr
mér sagt að menn búist við því að
heimspekingar séu óskaplega háfleygir,
en ég held að þeir eigi ekki að vera
háfleygir; þeir eiga að vera lágfleygir.
Ég er rökgrein-
ingarheimspekingur
Er ekki rétt að segja að vinnubrögö
þín og sjónarmið í heimspeki séu í anda
þess sem kallað hefur verið rökgreining-
arheimspeki?
„Alveg rétt, gjörsamlega rétt. Flestir
heimspekingar eru á móti því að þeir séu
settir í flokka, þeir vilja líta á sig sem
einstaklinga og einstæða hugsuði. En
þetta er alveg rétt, ég er heimspekingur
sem nota heimspekistíl sem mundi vera
kallaður rökgreiningarheimspeki eða
„analytical philosphy”. Stundum hafa
menn reyndar verið að ásaka mig fyrir
að það sem ég sé að segja sé ekki
heimspeki, það sé málvísindi, félags-
fræði eða eitthvað enn annað. Þá svara
ég. Mér er alvcg sama. Ef spurningin
sem ég er að spyrja er þess virði að reyna
að fá svar við henni og ef ég með mjnum
aðferðum get gefið betra svar við
spurningunni en menn með annars
konar menntun þá er þar með fengin
réttlæting fyrir því að ég beini athyglinni
að þessari spurningu. Hvort menn kalla
það sem ég geri heimspeki eða eitthvað
annað skiptir á endanum engu máli.
Frumsamin
heimspekibók
á íslensku
Þú hefur nýlega sent frá þér fruni-
samda heimspekibók á íslensku Siðferði
og mannlegt eðli heitir hún og kom út
hjá forlagi Bókmcnntafélagsins. Hvernig
varð þessi bók til?
„Bókin er að stofni til Hannesar
Árnasonar fyrirlestrar sem ég flutti í
Ríkisútvarparpið árið 1975 og hugðist
gefa út í bókarformi. Þorsteinn Gylfa-
son, lektor í heimspeki, las lestrana yfir
mjög vandlega og kvaðst vera óánægður
mcð upphaf og niðurlag þeirrar bókar
og gerði auk þess margar aðrar þarflegar
ábcndingar. Ég settist því niður og
hugsaði um það hvernig ég gæti gert
bókina svo úr garði að menn sem hafa
góða krítíska hæfileika eins og Þorsteinn
yrðu svolítið ánægðari. Þá datt mér í hug
að nota fyrstu ritgerð mína í Skírni
„Merking matsorða og hlutverk sið-
fræðinga” enda tel ég að komiö hafi í
ljós að það sem ég segi í þessari ritgerð
liafi síðar reynst rétt viðhorf til þess hvað
siðfræði eiginlega er. Það varð svo úr að
ég óf efni úr þessari ritgerð saman við
fyrirlestrana og bókin varð svo til í
náinni samvinnu við Þorstein Gylfason
sem er ritstjóri þessa nýja bókaflokks
Islcnsk heimspeki sem Dók mín er gefin
út í.
Þroskuð umræða
um heimspeki
Þú hefur tekið þátt í samræðum um
heimspcki við lærða og leika hér á landi.
Við eigum ekki langa heimspekihefð
eins og margar nágrannaþjóðir okkar.
En hvað finnst þér um stöðu heimspeki
á íslandi eftir þessa viðkynningu?
„Ég dáist mjög að því hve umræðan
á þessum fundum sem ég hef sótt er
þroskuð og yfirveguð,. og spurningar
manna og ábendingar og aðfinnslur við
hugmyndir mínar hafa komið mér
ánægjulega á óvart. Fundir um heim-
speki með leikmönnum hér á íslandi eru
í mörgum tilvikum betri og spurningarn-
ar oft merkilegri en á lærðum málstofum
með heimspekingum erlendis.
Ég held líka að kennsla í heimspeki
hér við Háskólann sé í mjög góðum
höndum og þar hafi hver hinna fjögurra
föstu kennara sitt sérstaka fram að
leggja sem þýðingarmikið er.“
GM