Tíminn - 07.05.1983, Qupperneq 9

LAUGARDAGUR 7. MAÍ1983
á vettvangi dagsinsl
Þrír kostir
Um þrjá kosti er að velja í stjórn
efnahagsmála við ríkjandi aðstæður.
Hinn fyrsti er að láta skeika að
sköpuðu um víxlhækkun kaupgjalds og
verðlags og láta hækkunarhrinuna dynja
yfir um næstu mánaðamót, en freista
þess að halda atvinnuvegunum gangandi
með sílækkandi gengi og undanlátssamri
lána- og fjármálastefnu. Afleiðingin
hlyti að verða enn vaxandi varðbólga.
Ekki er þessi kostur fysilegur og virðist
reyndar þegar hafa gengið sér til húðar,
því þótt samkeppnisstaða fyrirtækja
kunni á pappírnum að vera tryggð með
þessu móti, fylgja þessari leið vaxandi
fjármögnunarvandamál í rekstri
atvinnuveganna, en þeim vanda fylgir
öryggisleysi um atvinnu manna.
Annar kosturinn væri að andæfa gegn
verðbólgu eingöngu með samdrætti í
ríkisútgjöldum og fjárfestingu og lán-
veitingum með mikilli hækkun vaxta,
jafnframt því sem reynt væri að halda
verðlagsþróun í skefjum með gengisað-
haldi. Hætt er við að uppskera slíkrar
stefnu yrði, að minnsta kosti fyrstu
misserin, stórfelldur hallarekstur, gjald-
eyrisútstreymi og á endanum atvinnu-
brestur. Ekki virðist þessi leið vænleg, ef
atvinnuöryggi er sett efst á markmiða-
skiptum við önnur lönd. Þetta er vissu-
lega íhugunarefni. íhlutun ríkisvaldsins
um gerð kjarasamninga kann að hafa
veikt það samband, sem einna mikilvæg-
ast er í öllum fjárhagsmálefnum, að
saman fari ábyrgð og ákvörðun. Æski-
legt væri að koma á skýrari skiptingu
verka og ábyrgðar í þessum efnum og
forðast það, sem við hefur viljað brenna,
að velviljuð afskipti ríkisins endi í
ófarnaði. Allt má þetta til sanns vegar
færa, en hitt vill stundum gleymast í
umræðum um þetta mál, að verðbótak-
erfi launa er ekki að fomi lögþvingað.
Samkvæmt gildandi lögum er aðilum
heimilt að semja um annað, þótt á það
ákvæði haff lítið reynt. Þessi staðreynd
sýnir hins vegar, ef til vill, hversu lítils
formbreytingar einar mega sín. Eins og
nú er ástatt er fyrst og fremst þörf fyrir
einbeittar ákvarðanir um efnisatriði í
efnahagsmálum. Vissulega kann að vera
ástæða til að endurskoða formgerð og
farvegi tekju- og verðákvarðana og
freista þess að bæta þá. Slík endur-
skoðun og skipulagsbreyting j kjölfar
hennar er hins vegar mál, sem tekur
lengri tíma en nú er til stefnu við val
áhrifaríkra ráða í efnahagsmálum. Mér
segir hugur um að á þessu sviði gildi það,
sem Alexander Pope segir í Tilraun um
samninga. Þannig verður ætíð einhvers-
konar víxlverkun milli launa og verðlags-
þróunar við núverandi aðstæður á vinnu-
markaði. Vísitölubindingin læsir hins
vegar þessi tengsl í víxlvirkt kerfi, sem
segja má að magni vandann, þegar
eitthvað fer úrskeiðis. Tíðarfjendur utan
að í efnahagsmálum birtast yfirleitt í
mynd verðhækkunar. Verðbótakerfið er
því hluti af vítahring verðbólgunar.
Vafasamt virðist að endurskoðun og
breytingar á einstökum þáttum verðbót-
akerfisins dugi að þessu sinni til að lægja
þá miklu víxlhækkunaröldu, sem ’nú
vletur fram. Hitt er annað mál, hvort
breytt vísitölukerfi gæti síðar orðið að
liði við að staðfesta árangur í viðureign-
inni við verðbólguna, en eitt er víst, að
ófarir í þeirri glímu magnast í núglidandi
kerfi. Hvað sem líður niðurstöðu í
þessari umræðu, er engum blöðum um
það að fletta, að nú stefnir í slíka ófæru
að nauðsynlegt er að ákveða laun með
öðrum hætti næstu misserin til þess að
breyta þeim verðbógluhorfum og verð-
bólguvæntingum, sem án efa móta nú
ákvarðanir og kröfur einstaklinga, fyrir-
tækja og hagsmunahópa. En þeir ráða
auðvitað ráðum sínum nú útfrá spám um
óheftan víxlgang verðlags og kaupgjalds.
Spár eða hugmyndir af þessu tæi geta
Hvor leiðin sem valin væri, þyrfti að
gera ráðstafanir til þess að hlífa kjörum
þeirra, sem lakast eru settir með ein-.
hverjum hætti, til dæmis með hækkun
persónuafsláttar og barnabóta við álagn-
ingu tekjuskatts, eða á annan hátt með
beinum tilfærslum til þeirra, sem mesta
framfærslubyrði bera og við erfiðust
kjör búa. Fjárhagur ríkissjóðs setur þó
slíkum tilfærslum þröngar skorður. Þá
væri einnig nauðsynlegt og sanngirnis-
mál að opna samhliða víðnámsaðgerð-
um almenna leið til þess að létta greiðslu-
byrði húsbyggjenda af verðtryggðum
lánum, og gefa færi á frestun greiðslna,
sem svarar hækkun greiðslubyrði um-
fram laun af venjulegum íbúðalánum.
Þess virðist ekki kostur að gera að bragði
varanlegar breytingar á húsnæðislána-
kerfinu, en á því sviði yrði þó að gera
mildandi ráðstafanir.
Að öðru leyti ætti að haga vaxta-
ákvörðunum í samræmi við meginstefnu
gildandi laga. Við ríkjandi aðstæður er
vaxtalækkun óráðleg, ekki síst vegna
þess hve brýn þörf er á að efla peninga-
legan sparnað. Reyndar eru raunvextir
óverðtryggðra inn- og útlána nú með
lægsta móti og verður að snúa af þeirri
braut. Þegar verðbóga fer að hjaðna
munu vextir fara lækkandi. Á því kann
Um þrjá kosti er nú að
A
velja í efnahagsmálunum
— annar hluti ræðu Jóns Sigurðssonar á aðalfundi VSÍ
skrána í efnahagsmálum, eins og víðtæk
samstaða er um, og mikils er um vert
bæði vegna heildarhagsmuna en þó fyrst
og fremst frá manngildissjónarmiði.
Þriðji kosturinn er að freista þess að
stilla verðbógurótið með því að beita
beinum aðgerðum á sviði launa og
tekjumála auk aðhalds á sviði fjármála,
peningamála og gengismála, sem hefði
það markmið að tryggja atvinnu og
draga úr viðskipahalla. Ef vinnufriður
næst um lausnir af þessu tæi, má með
þeim nálgast efnahagsjafnvægi án þess
að ti atvinnubrests þurfi að koma. f
þessu hlyti að felast breyting að minnsta
kosti um sinn og ef til vill til frambúðar-
á því kerfi tekjuákvarðana, sem nú er
bundið í samninga og lög. Ég á hér fyrst
og fremst við verðbótakerfi launa -vísi-
tölubindinguna- en einnig gildandi
ákvæði um ákvörð búvöruverðs og fisk-
verðs og verðákvarðanir yfirleitt. Hvaða
leiðir á að fara í þessum efnum? Leið
samninga eða lögfestingar eða einhverja
millileið. Hér er um gamalkunnugt val
að ræða en ekki síður vandasamt.
Samningareglan
Það er talin grundvallarregla í íslensku
stjórnarfari, að kaup og kjör skuli ákveð-
in með frjálsum samningum milli félaga
launafólks og vinnuveitenda. Á síðustu
áratugum hefur þróun löggjafar einmitt
legið í þá átt, að gera þessa reglu
víðtækari. Að formi til má heita, að hún
naí til alls vinnumarkaðarins. Það er
næsta mótsagnarkennt að á sama tíma
og þessi þróun í átt til stöðugt almennari
samningsréttar hefur orðið í almennri
löggjöf um meðferð kjaramála, hefur
íhlutun löggjafarvaldsins um kaup og
kjör verið mikil og farið vaxandi. Þannig
hefur á síðustu árum hvað eftir annað
verið hlutast til um greiðslu verðbóta á
laun fyrir allan vinnumarkaðinn og
reyndar einnig um ákvörðun grunn-
launa, þótt það hafi verið sjaldnar.
Ríkisvaldið hefur í vaxandi mæli hlut-
ast til um ákvarðanir um kaup og kjör
fyrst og fremst í því skyni að andæfa
gegn verðbolgu, en í áranna rás hafa
margvísleg önnur sjónarmið og hags-
munir tengst þessari tilhögun. Slík í-
hlutun hefur oft vakið upp mikla úfa í
samskiptum ríkisins og aðilanna á vinnu-
markaðnum og þeirra á milli innbyrðis.
Því má einnig halda fram, að sú áhersla
á aðgerðir á sviði tekju- og verðlagsmála,
sem einkennt hefur stjórn "Islenskra
efnahagsmála um langt árabil, hafi orðið
til þess að minna hafi verið skeytt en
æskilegt væri um að beita aðhaldssömum
aðgerðum á sviði ríkisfjármála, gengis-
og lánamála til þess að hamla gegn
vcrðbólgu og tryggja jafnvægi í við-
manninn og Jón Þorláksson á Bægisá
þýddi svo: „Hver bezta stjórnar aðferð
er?- / um það lát dára þrátta frí / hún er
æ bezt, sem bezt fram fer, / bera kann
enginn móti því.“
Yerðbótakerfið
Menn greinir á um það, hvort telja
skuli verðbótakerfi launa orsök verð-
bólgu.
Ákvæði um verðbætur á iaun eru sem
kunnugt er síðast í lögum nr. 13 frá 1979
um efnahagsmál o.fl., en hafa verið
staðfest með samningum nokkrum
sinnum. Þeim ákvæðum hefur reyndar
verið breytt oftar en einu sinni frá því
lögin voru sett, en tímabundið. Frum-
varp um verulegar breytingar á ein-
stökum þáttum verðbötakerfisins var
lagt fram á síðasta þingi, en náði ekki
fram að ganga. Þessar breytingatillögur
geta þó naumast talist róttækar í þeim
skilningi, að þær hefðu breytt verulega
um verðlagshorfur á næstu mánuðum.
Færa má rök fyrir því, að fremur beri
að líta á verðbætumar sem farveg eða
umgjörð verðbólgunnar en orsök
hennar. Auðvitað líta viðsemjendur um
kaup og kjör jafnan til verðbreytinga,
þegar þeir gera kröfur og ganga til
næstum því ræst að sjálfu sér, ef almennt
er tekið mark á þeim og breytt sam-
kvæmt þeim. Þetta er mikið vandamál,
sem ekki er til á nein einföld lausn.
Verðbólgan verður ekki brotin á bak
aftur nema með öflugum samstilltum
aðgerðum.
Lausir saniningar eða
lögfesting?
Spurningin um val leiða í þessu efni
snýst nú sem fyrr ekki síst um það, hvaða
hlutverk eigi að ætla frjálsum samning-
um annars vegar og löggjöf hins vegar.
Þeirri skoðun heyrist fleygt, að næstu
mánaðamót marki ekki nein sérstök
tímamót. Samningar um kaup og kjör
renni hvort eð er út í haust, og menn eigi
einfaldlega að taka því, sem að höndum
ber hinn 1. júní, og þola þá fimmtungs
hækkun innlends kostnaðar og flestra
þátta verðlags. Þetta er viðsjárverð
skoðun að mínum dómi. Slík stökkb-
reyting kostnaðar í júní hlyti að knýja á
með aðra verðhækkunarhrinu í septem-
ber, og þar með væru íslendingar komnir
í hóp þeirra þjóða, sem þurfa að þola á
annað hundrað prósent verðbólgu. Þetta
er ekki aðeins áraun fyrir hagkerið
heldur einnig vafasamur vegsauki út á
við. Fjármögnunar- og aðlögunarvanda-
málin, sem þessu fylgja, eru svo margvís-
leg og mikil að vöxtum að vekur
mönnum hroll.
Ef stjórnvöld vilja breyta þessum
horfum fyrir 1. júní eiga þau aðeins
tveggja kosta völ; annars vegar að fella
verðbótaákvæði laga úr gildi og losa
jafnframt um samninga þannig að samn-
ingsaðilar yrðu að takast á við vandann,
hins vegar að ákveða hámarksbreytingar
fyrir laun og aðrar tekjur með lögum í
stað verðbótahækkunar og þá miklu
lægri hundraðstölur en gildandi
verðbótareglur segja fyrir u. í þessu efni
er mikilvægt að setja ekki í lög flókin
fyrirmæli, heldur sem einföldust.
Til þess að gagn væri að slíkum
ráðstöfunum til að skapa festu þyrftu
þær að standa samfellt nokkurmisseri og
boða feril ört lækkandi peningalauna-
hækkunar. Ástæða væri til þess að setja
jafnframt leiðbeinandi ákvæði um verð-
lagseftirlit á þessu sama tímabili, þannig
að tryggt væri sanngjarnt aðhald að
verðþróun.
Þegar að er gáð er munurinn á þessum
tveimur leiðum í launamálum ef til vill
minni en hann virðist fljótt á litið. Ef
farin væri sú leið að losa um alla
samninga með lögum með þeim rök-
stuðningi, að núgildandi launaákvörðun-
arkerfi hafi ratað í ógöngur, yrði ríkis-
valdið að sjálfsögðu jafnframt að gefa til
kynna, hvers konar launaþróun það væri
sjálft sem vinnuveitandi fúst til að semja
um næstu misserin. Opinberi geirinn er
svo stór, að engin leið virðist að fylgja
þeirri enföldu stefnu, að launin hjá því
opinbera fylgi almenna vinnumarkaðn-
um. Ríkið hlýtur að móta almenna
afstöðu sína í launamálum í samræmi
við aðra þætti r efnahagsmálum, þar á
meðal með tilliti til jafnvægis í ríkis-
fjármálum og þjóðarbúskapnum yfir-
leitt. Hvort lög ákveða laun og verðbæt-
ur að einhverju eða öllu leyti, breytir
ekki þörfinni fyrir skynsamlega launa-
stefnu af opinberri hálfu. En með slíkri
stefnu væri jafnframt sett fordæmi, sem
hefði áhrif á afstöðu annarra á vinnu-
markaðnum.
Mörg rök má færa fyrir því að þegar
til lengdar lætur sé ekki farsælt að skipa
kjörum manna með lögum, slík lagasetn-
ing valdi margháttaðri mismunun milli
stétta og starfshópa, og geri vinnu-
markaðinn miður aðlögunarhæfan að
breyttum þörfum með breyttum tímum.
Þessa ágalla verður að þessu sinni að
vega og meta á móti þörfmni fyrir
skjótvirk ráð gegn verðbólgu án atvinnu-
leysis.
því miður að verða nokkur bið, en
biðlundar er nú þörf.
Eins og málum er nú komið er ákaf-
lega brýnt að reyna að skapa festu í
vcrðlags- og launamálum eitt til tvö ár
fram í tímann. Hvort um þetta gætu
tekist samningar að einhverju eða öllu
leyti treysti ég mér ekki til að spá, en
brýnt er að stefnubreyting verði.
Ef ráðstafanir af þessu tæi eiga að
skila árangri, er nauðsynlegt að setja
mörkin fyrir breytingar peningalauna
verulega neðan við orðna hækkun verð-
lags á næstliðnum þremur mánuðum.
Munur á verð- og kauphækkun yrði
mestur fyrst en færi smám saman minnk-
andi, ef ráðstafanirnar heppnast. Ráð-
stafanir sem þessar hlytu því að skerða
kaupmátt. f þessu sambandi yrði þó
jafnframt að meta mildandi áhrif skatt-
ívilnana og barnabóta, sem ákveðnar
væru samtímis, svo og vægari greiðslu-
kjör íbúðalána, en hvort tveggja gæti
hlíft kjörum þeirra, sem hafa þunga
framfærslubyrði. Meira máli kynni þó að
skipta sá ávinningur sem hjöðnun verð-
bólgu færir, hvað varðar atvinnuöryggi
og afkomu. Hár kaupmáttur kauptaxta
kemur þeim að litlu haldi, sem ekki
halda vinnunni. Enn er á það að líta, að
þótt að óbreyttu muni draga verulega úr
kaupgetu á þessu ári svarar sá afturkipp-
ur, sem þegar má heita ráðinn, ekki til
fulls til samdráttar þjóðartekna að
undanförnu og enn er þörfi að draga úr
viðskiptahalla. Ástæða væri því til að
miða kjaraákvarðanir við nokkru lægra
kaupmáttarstig en þjóðhagsspáin síðasta
sýnir. Ekki má líta á mörkin, sem sett
væru fyrir mestu hækkun peningalauna,
t.d. á ársfjórðungsfresti út árið 1984,
sem skerðingarákvæði, því það verður
varla skert, sem ekki er til fyrir. Á þau
ætti að líta sem tilraun til þess að breyta
þeirri óhæfu aðferð í launamálum að
stórhækka laun að morgni en láta allt
verðlag rjúka upp að sama skapi fyrir
kvöldið. Enn hefur ekki fundist á þessum
vanda nein allsherjarlausn, en einhvers-
staðar þarf að byrja og auðvitað þarf að
gæta margs í framkvæmdinni. Eins og
nú er komið, er vandséð hvernig tryggja
má hjöðnun verðbólgu og atvinnuöryggi'
án íhlutunar í gildandi kjarasamninga og
lög um kjara- og verðlagsmál. Slík
íhlutun kann að vera óumflýjanleg til
þess að koma í veg fyrir mjög alvarlega
röskun á atvinnulífi og efnahag lands-
manna. Að loknu tímabili viðnámsgegn
verðbólgu og aðlögunar að breyttum
högum þjóðarbúsins, þarf að endurbæta
og færa í frjálslegra horf kerfi tekju og
verðákvarðana.