Tíminn - 18.09.1983, Blaðsíða 14

■ Júlíus Julínusson, skipstjóri, nokkru áður en hann tók við skipstjórn á
Goðafossi. Skipstjórnarmenn hlutu áfellisdóm fyrir slysið af mönnum sem
ekki vita hvað það var að sigla skipi að vetrarlagi við strendur íslands á
þessum tíma. Júlíus Júlínusson ritaði æfisögu sina 1968 og nefndi hana
„Hart í stjór.“
■ S.l. miðvikudagskvöld var leikrit Jökuls Jakobssonar, „Hart i
bak,“ tekið upp að nýju á fjölunum hjá L.R. og það leiðir hugann að
raunasögu Jónatans skipstjóra, sem í leikritinu er sífellt að upplifa
strandið um borð i skipi sinu fyrir fjölda ára.
Þegar „Hart í bak“ var frumsýnt á sinum tima varð það brátt á hvers
manns vitorði að „strandið" i leikritinu ætti sér fyrirmynd, -
Goðafossstrandið í nóvember 1915. Um þetta strand spunnust
margar gróusögur og getgátur á sinum tima og sjálfsagt hefur sú
umræða sem á ný vaknaði með sýningu leikritsins átt sinn þátt i því
að hinn aldni skipstjóri af Goðafossi nefndi ævisögu sina „Hart i
stjór," þegar hún kom út árið 1968, en hana skráði Ásgeir
Jakobsson. Þar ræðir Július Júlinusson skipstjóri um Goðafoss-
strandið og réttarhöldin sem á eftir fóru og hér leyfum við okkur að
taka frásögnina af strandinu upp, talsvert stytta.
Sjálfsagt geta fáir nema þeir sem það hafa reynt að átta sig á hver
raun það er fyrir samviskusaman skipstjóra að missa skip sitt og þær
eru ekki fáar sögurnar um menn sem áttu sér ekki viðreisnar von
eftir slikt áfall, einkum vegna sjálfsásökunar og þunglyndis sem oft
hefur verið ýtt undir af óvægnum dómi almenningsálitsins. En sem
betur fer hafa margir menn einnig vaxið við slíka raun og verið
öruggir skipstjórnendur eftir sem áður. Svo var og um Július
Júlínusson, sem var farsæll skipstjóri hjá Eimskipafélagi Islands
marga áratugi eftir strand Goðafoss.
■ Goðafoss var nýjasta skip islendinga og öll þjóðin hprmaði tjón sitt.
Goðafoss
Þegar hleypa átti Goðafossi hinum
elsta af stokkunum, vildi það slys til að
festingar slitnuðu og skipið rann stjórn-
laust yfir dokkina og yfir að bólverkinu
hinum megin. Brotnaði skipið mikið að
aftan og einn maður hlaut bana.
Slíkt sem þetta þótti ekki góðs viti.
Goðafoss kom til Reyðarfjarðar þann
29. júní 1915. Gullfoss hafði komið 13.
apríl til Reykjavíkur, þannig að ekki var
nema rúmlega hálfur mánuður á milli
þessara nýju skipa. Gullfoss var fremur
byggður fyrir farþega en farm, en Goða-
foss fremur fyrir farm en farþega, en þó
voru 40 rúm fyrir farþega um borð í
honum.
Svo er sagt að þjóðin hafi mikið glaðst
þegar þessi skip komu og að þau hafi
varpað vonarbirtu ofan í þann táradal
sem þjóðin var í.
Skipstjórinn var Akureyringur Júlíus
Júlínusson, fæddur árið 1877 að Kirkju-
hvammi í Miðfirði, en ólst lengst af upp
á Akureyri, þar sem hann kynntist
snemma sjó og sjómennsku. Réðst hann
ungur á strandferðaskipið Skálholt og
fór á sjómannaskóla í Danmörku fyrir
hvatningarorð Godtfredsen skipstjóra
þar árið 1901. Var hann eftir að hann
lauk skipstjóraprófi í siglingum á dönsk-
um skipum, iengst af sem stýrimaður,
en varð skipstjóri á Austra, skipi Thore-
félagsins árið 1910. 1913 keypti félagið
skip að nafni Ingólfur og tók Júlíus við
skipstjórn þar, enda hafði Austri nú verið
seldur til Noregs. Með Ingólf var hann
uns hann tók við skipstjóm á hinum nýja
Goðafossi 1915.
Þegar hið nýja skip fór frá Reyðarfirði
var komið við á Akureyri og beið þar
múgur og margmenni eftir að sjá hinn
nýja farkost, en ekki síður skipstjórann,
sem hleypt hafði heimdraganum við lítil
fararefni, en var nú þarna í brúnni
skrautklæddur á þessari nýju og dýrustu
gnoð þjóðarinnar.
Afreksverk vann hinn ungi skipstjóri
er ferðinni var haldið áfram vestur um
land, því hann réðst í áhættusama ferð
inn Húnaflóa sem var þá fullur af ís og
bjargaði örbjarga byggðum við flóann
frá mikilli neyð. Hlaut hann mikið
þakklæti og lof heimamanna fyrir þetta,
þótt lastmælisraddir heyrðust líka, eins
og jafnan er, - að hann skyldi tefla
skipinu í tvísýnu.
Loks var það hinn 13. júlí að komið
var til Reykjavíkur og var þar mikill við
búnaður. Flögg voru dregin að húni á
flaggstöngum húsa og skipa í höfninni,
en þau sigldu flest á móti Goðafossi,
þegar hann nálgaðist Reykjavík. Klukk-
an fjögur var lagst að og höfðingjarnir
komu um borð og fóru að flytja ræður
og Ijóð. Jón Ólafsson ristsjóri Reykja-
víkurinnar orti:
„Elfarbiossa og auðnuhnoss
yfir þig fossi dagá og nætur,
gæfan hossi Goðafoss
gefi þér kossa Ránardætur.“
Goðafoss dvaldi ekki lengi í höfn,
heldur lestaði strax vörur til Leith og
Kaupmannahafnar og tók svo vörur í
Leith, sem fara áttu til Austurlands-
hafna. Þarna voru stríðstímar og í Leith
tók skipið um borð fjölda manns, sem
voru á hrakningi, eftir að Bretar höfðu
tekið Flóru við Langanes og snúið til
Englands. Á heimleiðinni lá nærri að illa
færi er tundurspillir gerði sig líklegan til
að granda Goðafossi, en betur fór en á
horfðist og allir komust heilir í höfn.
Síðast í september þetta örlagaríka
haust sigldi skipið til Bandaríkjanna og
urðu menn fegnir heimkomu skipsins,
því það bar mikinn og langþráðan
varning.
Þriðjudaginn 28. nóvember hélt
Goðafoss af stað til ísafjarðar. Ferðin
gekk að óskum vestur um. Skipið hafði
stranga áætlun. Það átti að fara aukaferð
inn á Reykjafjörð á Ströndum. Skip-
stjórinn lagði því áherslu á að hraða
ferðinni og á ísafirði voru verkamenn
fengnir til að vinna frameftir á miðviku-
dagskvöldinu, svo skipið kæmist sem
fyrst af stað.
í dimmri nótt undir vað-
andi tungli
Klukkan 12. á miðnætti hins þrítug-
asta dags nóvembermánaðar byrjaði
Goðafoss að létta akkerum á Prestabugt-
inni á ísafirði, því hann lá útá. Skip af
hans stærð fóru ekki inn á Poll í þá daga.
Farþegar voru 42 talsins og farþegarúm
þar með fullskipuð.
Það var hægviðri og loft þungbúið en
þó ljóst af tungli, sem óð í skýjum, því
hann var hvass til loftsins, þó hann væri
enn hægur á sjó.
Skipstjórinn var sjálfur í brúnni, þar
til stefnan hafði verið sett út Djúp, en 1.
stýrimaður átti vaktina. Þegar skipstjóri
hafði ákveðið stefnuna hvarf hann niður
til sín og stýrimaðurinn tók við stjórn-
inni. Skipstjórinn var þreyttur og
slæptur eftir langa ferð frá Reykjavík og
hann átti fyrir höndum langa stöðu í
brúnni og vandrataða siglingaleið þegar
hann kom fyrir Horn, áður en hann næði
næstu höfn í Reykjafirði á Ströndum.
í dimmri nóttinni undir vaðandi tungli
í skýjum, hægum andvara og smásævi á
Djúpinu með Óshlíðina á bakborða,
Snæfjallaströndina á stjórnborða og
hvítt ljós Arnarnessvitans afturundan,
öslaði Goðafoss, nýtt og dýrt skip
fátækrar þjóðar, hlaðið farþegum og
varningi til afskekktra byggða móti ör-
lögum sínum.
Eftir tveggja tíma stím á kyrrum sjó
kom skipstjóri upp á ný, breytti nokkr-
um sinnum til austurs við Ritinn, þar til
honum sýndist horfa eins og eina mílu
undan Straumnesinu, en þá kallaði hann
til rórmannsins:
- Þettabeint..
Rórmaðurinn flýtti sér að snúa stýrinu
til baka, til að stöðva skipið, sem verið
hafði að snúast í stjórnborða meðan
breytt var stefnu. Þegar skipið lá á þeirri
stefnu sem skipstjórinn ætlaði að halda
fyrir nesið, leit hann á áttavitann og
sagði:
-Óst núr óst.
- Óstnúróst,endurtókrórmaðurinn,
einblíndi á áttavitann og stöðvaði skipið
á gefinni stefnu.
Skipstjórinn fullvissaði sig um að skip-
ið lægi á réttri stefnu, bað stýrimann um
að láta sig vita ef hann yrði ekki kominn
upp áður en Straumnesið lægi á þvert og
síðan yfirgaf hann stjórnpallinn. Þá var
aðeins farið að votta fyrir kviku og
klukkan 02.20, nokkrum mínútum eftir
að skipstjórinn fór niður, byrjaði að slíta
úr honum.
Norðaustan áhlaup
Klukkan 02.25 var kominn svartabylur
og rok. Norðaustan áhlaup. Eins og
byssuskot.
Stýrimaðurinn bað hásetana að vera
vel á verði meðan hann skryppi inn í
kortaklefann að fullvissa sig um stefn-
una. Að athugun lokinni fór hann aftur
út á brúna og kallaði til hásetans sem var
á verði frammi í stafni að koma upp í
brú og sendi hann síðan niður að sækja
skipstjórann.
Að stuttri stundu liðinni kom hásetinn
aftur og sagði að skipstjórinn væri ekki
í káetu sinni.
- Farðu þá niður á 1. káetu og leitaðu
hans þar og segðu að það sé kominn
svartabylur.
Stýrimaðurinn var rólegur enn. Þetta
átti allt að vera í lagi. Það var sjálfsagt
vissara að breyta, en það var best að
skipstjórinn gerði það sjálfur.
Hann sendi nú annan háseta niður að
leita skipstjórans með ströng fyrirmæli
að finna hann.
Við erum á smúlvatni
Klukkan 02.20 vaknaði farþegi einn
sem lagt hafði sig á bekk uppi í reyksal.
Hann hafði komið með skipinu frá
Bandaríkjunum upp til Reykjavíkur, en
síðan haldið áfram með því norður um,
þangað sem hann var upprunninn. Hann
hafði þjáðst af eindæma sjóveiki í
ferðinni og hún var ekki horfin honum
enn. Nú, þegar hann vaknar skyndilega
á bekk í reyksalnum, hreyfist skipið ekki
lengur af öldu og það er líkast því sem
það sé komið í höfn.
Það rifaði með glugga yfir honum og
skefldi þar inn . Farþeginn reis á fætur
með veikum burðum og lokaði gluggan-
um, en lagðist síðan fyrir aftur, feginn
þeirri hvíld sem hann myndi fá á veiki
sinni meðan skipið væri í höfn eða vari.
Hásetinn við stýrið hugsaði með sér:
- Hvernig stehdur á þessu? Við erum
á smúlvatni, en þó er hörkurok?
Hásetinn, sem var á verði, nú uppi í
brú, því að stýrimaðurinn hafði leyft
honum að standa vörðinn þar í nokkru
skjóli í stað þess að standa óvarinn í
hríðinni og ágjöfinni frammi í stafni,
hugsaði einnig með sér:
- Við erum komnir á sléttan sjó.
Hásetinn sem sendur hafði verið
niður hið seinna sinnið til að leita skip-
stjórans fann ] hann ekki fremur en háset-
inn sem fyrr fór. í opnum klefa sátu
nokkrir karlmenn og ræddust við. - Nei,
þeir höfðu ekki séð skipstjóranum
bregða fyrir.
Þar sem hásetinn vissi að stýrimannin-
um var mikið í mun að hann fyndi
skipstjórann, ákvað hann að fara ekki
strax upp erindisleysu, heldur hinkra við
á gangi 1. káetu, ef ske kynni að hann
yrði einhvers vísari.
SUNNUDAGLR 18. SEPTEMBER 1983
SUNNUDAGUR Í8. SEPTEMBER 1983
15
„Hamingjan hjálpi okkur
við erum á ládeyðu.
HART I BAK!”
I dimmri nóttinni undir tungli vaðandi
í skýjum öslaði nýtt og dýrt skip
fátæks lands móti örlögum sínum
■ Brynjólfur Jóhannesson lék Jónatan skipstjóra, þegar „Hart í bak“ var
fyrst sett upp árið 1962.
Fyrsti maðurinn sem skipstjórinn sá,
þegar hann kom út af salerninu og fram
á ganginn var því hásetinn sem sneri við
honum bakinu og vissi því ekki fyrr en
spurt var hvasst:
- Hvað ert þú að gera hér?
Hásetanum brá og hann svaraði fljót-
mæltur:
- Stýrimaðurinn bað mig að finna
þig. Það er skollinn á blindþreifandi
bylur. Hann brast á um það bil fimm
mínútum eftir að þú fórst niður.
í fyrstunni tók skipstjórinn þessari
fregn með ró. Bylur var ekki fátítt
fyrirbæri á þessum slóðum að vetrarlagi,
þó að hann hefði vonað að hann héldist
bjartur að minnsta kosti fyrir Horn.
Hann gekk hægum skrefum að uppgöng-
unni, en hann hafði ekki gengið nema
fáein skref, þegar hann skynjaði
eldsnöggt:
- Skipið hreyfist ekki, það er á
sléttum sjó...
Hart í bak
Júlíus skipstjóri tók viðbragð, hentist
upp stigann og upp á brúna stjórnborðs-
megin, þar sem vélsíminn var. Um leið
og hann kom upp á brúna varð honum
sá grunur, sem hafði gripið hann niðri,
að vissu og hann hrópaði:
- Hamingjan hjálpi okkur, við erum
á ládeyðu!
í sömu andrá sá hann glytta í
landbrot á bakborða og um leið svifaði
hríðinni frá fjallinu efst og hann sá
klettaiia, svartari en skammdegismyrkr-
ið, gnæfa yfir skipinu.
Sú hugsun greip hann að hann væri að
fara upp í nestána og það væri um að
gera að komast sem lengst inn með hlíðinni,
ef illt ætti að ske.. Kannski hefur þessi
leifturákvörðun hans að beygja inn með
landinu í stað þess að beygja útá orðið
til þess að bjarga öllum um borð. Hann
kallaði til rórmannsins:
- Hart í bak!
Skipið riðlaðist á stór-
grýtinu með feikna-
höggum
Á þessum árum voru stýrisskipanir
öfugt við það sem síðar varð. Stýrishjólið
snerist öndvert við stýrið. Skipun skip-
stjórans þýddi því að okkar tali nú
raunverulega:
- Hart í stjór!
Þegar stýrimaðurinn sem staðið hafði
á brúarvængnum heyrði þessa skipun,
hljóp hann til og lagðist á stýrið með
rórmanninum og sagði um leið:
- Ég var að hugsa um að fara að
beygja, ef þú hefðir ekki komið.(!)
Skipstjórinn hafði gripið til þessa
örþrifaráðs að snarvenda skipinu, af því
að hann sá að það var þýðingarlaust að
bakka, skipið var komið of nærri til þess,
en á samri stundu og skipið byrjaði að
beygja, sá hann einnig brot á stjórn-
borða. Skipinu varð ekki forðað frá
strandi.
Hann hringdi neyðarhringingu á fulla
ferð aftur á bak til að draga þá úr ferð
skipsins á grunn, ef ske kynni að skrúfan
yrði farin að vinna aítur á bak , áður
en það yrði. Það varð ekki. Skrúfan
var ekki búin að skipta um snúning,
þegar skipið kenndi grunns, riðlaðist á
stórgrýtinu með feikna höggum, þar til
það stöðvaðist í fjöruborðinu, sem reis
á móti því og engdist þar eins og dýr í
dauðateygjunum undan átökun skrúf-
unnar, sem nú var farin að vinna af
fullum krafti afturá. Nokkru síðarstöðv-
uðust vélin og skrúfan og öll ljós slokkn-
uðu og gufumökkur steig upp frá
skipinu að aftan. Landaldan sem enn var
lítil í byrjandi veðri, hreyfði skipið
aðeins til en það mátti heita að það lægi
rótlaust eftir að vélin stöðvaðist.
Það var öllu lokið fyrir þessu skipi.
Þá var klukkan 02.45...
Nístandi væl
Farþegarnir sem flestir höfðu verið
sofandi, sem fyrr er sagt, tókust á loft í
kojum sínum og einstaka hraut framúr,
en þó urðu ekki slys á mönnum. Þungur
dynkur samfara miklum höggum og
skruðningi samfara skerandi ískurhljóði,
þegar stórgrýtið nerist við botn skipsins
og reif hann, ætlaði að æra þá.
Eftir að lokið var mestu ósköpunum,
þegar skipið renndi á grunn, var enn
óstætt af þeim hristingi sem varð meðan
skrúfan vann af fullu afturá. Síðan barst
nístandi væl um skipið þegar annar
gufuketill þess bilaði og gufan spýttist út
með hvini. í sömu andrá stöðvaðist vélin
og Ijós slokknuðu. Sjálfsagt hafa ekki
margir farþeganna gert sér ljósa hættuna
á ketilsprengingu, enda var nóg annað
að skelfast. Sumir farþeganna höfðu
hlaupið fáklæddir fram á gang og nokkrir
upp, eftir því sem geta þeirra hafði leyft
við hamfarir skipsins í dauðateygjunum.
Nú var þetta óskabarn þjóðarinnar
orðið strandgóss. Farþegarnir sem sofið
höfðu öruggir um sig í nýju og traustu
skipi undir stjórn þaulvanra manna voru
nú vaknaðir við hrollvekjandi aðstæður
og skipstjórinn, sem verið hafði í miklum
metum og notið óskoraðs trausts allra,
sá nú ásökun í hverju andliti.
Björgun eftir langa bið
Hér verður farið fljótt yfir sögu: Þótt
Goðafoss væri fyrsta íslenska skipið sem
fékk loftskeytatæki, þá komu þau ekki
að notum nú, því loftnetið hafði fallið
niður og að auki var engin stöð hér til
þess að taka á móti skeytum, þótt tækin
hefðu verið í lagi. Það var næsta morgun
sem annar björgunarbáturinn var sjó-
settur og tókst mönnum að brjótast á
honum til Aðalvíkur, þar sem talsverð
byggð var um þetta leyti. Það var þó ekki
fyrr en sólarhring síðar að hjálp barst og
biðu menn um borð í Goðafossi milli
vonar og ótta á meðan, því í áframhald-
andi veðri af þessari átt mundi verða
fljótt um skipið og auk þess voru menn
í óvissu um afdrif björgunarbátsins.
Skipið hafði ekki legið lengi þegar gat
kom á botn þess og sjór flæddi inn í það.
Skipstjórinn óttaðist að klefagólfin
myndu springa undan sjónum. Farþegar
hreiðruðu um sig sem best þeir gátu í
farangri sínum og fatnaði og lágu þama
í bendu í kulda og svartamyrkri með
brimið gnauðandi á súðinni.
Goðafossi verður ekki
bjargað
Laugardaginn 2. desember fengu
Reykvíkingar fréttina í skeyti frá ísafirði
og birtist hún í Morgunblaðinu 3. desem-
ber. Landslýður allur var harmi lostinn
og harmaði skip sitt.
Flóra sem lá á ísafirði þegar Aðalvík-
ingarnir komu hélt til Aðalvíkur og tók
þar farþegana og hélt með þá norður, en
skipshöfn Goðafoss varð eftir, því að
ákveðið var að reyna björgun bæði
farms og skips.
Varningi og farmi var bjargað af
mönnum úr Aðalvík og frá Isafirði og
brátt kom björgunarskipið Geir á vett-
vang og tók til að reyna björgun, en
Goðafoss var þá orðinn fullur af sjó og
hafði færst lengra upp í urðina.
Nokkur von hafði verið um björgun á
þriðjudeginum eftir að veðrinu slotaði,
en svo gekk hann upp aftur og dapraðist
þá vonin.
Þann 11. desember sendi Emil Niel-
sen, forstjóri Eimskipafélags íslands sem
farið hafði vestur með Geir, skeyti til
Reykjavíkur:
- Goðafossi verður ekki bjargað...
(-AM)
Sagan um sjóslysið sem varð fyrirmynd strandsins í leikriti Jökuls Jakobssonar
■ Hið hrika-
lega landslag
undir Straum-
nesinu, þar sem
Goðafoss
strandaði sést
vel á þessari
mynd. Enn þann
dag i dag má sjá
ketilinn úr skip-
inu í fjörugrjót-
inu og bendir
örin á hvar hann
liggur.
(Timamynd Ámi
Sæberg)
■ Hér má sjá
fyrirhugaða sigi-
ingaleið Goða-
foss norður
fyrir. Brotna lín-
an sýnir hvernig
skipið barafleið,
uns það strand-
aði í Aðalvíkinni.