Tíminn - 03.01.1984, Blaðsíða 9

ÞRIÐJUDAGUR 3. JANÚAR 1984
9
á vettvangi dagsins
Sand-og malartekja í Gljúfurholtsá í Olfusi.
Brúarframkvæmdir við Laxá í Leirársveit hjá Vogatungu
Vegagerö og veiðivötn
eftir Einar Hannesson
Vegagerð og veiðivötn
Verklegar framkvæmdir af ýmsu tagi
snerta veiðivötn og hafa áhrif á umhverfi
fisks. Vegalagning og brúarsmíð kemur
þar m.a. við sögu, sem stundum leiðir til
veiðirýrnunar, og getur í sumum tilvik-
um breytt veiðiaðstöðu einstakra jarða.
í grein þessari er leitast við að varpa ljósi
á þetta mál, Sem virðist oftast verða
útundan þegar unthverfismál eru til
umræðu hér á iandi.
Saga vegagerðar stutt
Vegalagning með því sniði, sem líkist
því sem er í dag, á aðeins öld að baki hér
á landi. Allt fram að þeim tíma var
aðeins um reiðgötur og troðninga að
ræða. Yfir árnar höfðu menn farið á
vaði, en á stórfljótum var ferja, bátur
eða kláfferja eða sundriðið var yfir
árnar. Við stærstu ár landsins voru
margir ferjustaðir, er nefndust lögferjur,
þar sem skylt var að flytja ferðalanga yfir
vötnin.
Bylting í vegagerð
Bókstaflega allt, sem gert hefur verið.
í eiginlegri vegagerð og brúarsmíði í
strjálbýli hér á landi, er því á tímabilinu,
sem hófst skömmu fyrir aldamótin sein-
ustu, og til þessa dags. Mestur hluti
þessara framkvæmda hefur verið unninn
seinustu 50 árin. Sérstaklega komst
skriður á undirbúning varanlegrar vega-
gerðar þegar stórvirkar vélar; jarðýtur,
skurðgröfur og flutningatæki komu til
sögunnar hér á landi á heimsstyrjaldarár-
unum seinustu. Frá þeim tíma hefur
hveft stórvirkið af öðru verið unnið í
vegalagningu og brúarsmíð, er náði
hámarki með tengingu hringvegarins
1972. Jafnframt má segja, að röskun að
ráði gagnvart veiðivötnum hafi komið
alvarlega til, eftir að farið var að nota
stórvirku tækin við vegagerðina.
Enda þótt víða hafi orðið röskun á
veiðivatni vegna vegalagningar eða brú-
arsmíði, er líklegt að menn hafi lengi vel
ekki talið ástæðu til að kvarta sérstaklega
út af þessu vegna þesá að flestir fögnuðu
svo að fá bættar samgöngur, að annað
hvarf í skuggann. En það er fyrst á seinni
árum, sérstaklega eftir að veiðivötn
urðu verðmeiri og skilningur manna á
náttúruvernd jókst verulega, að farið
var að gefa þessu málefni meiri gaum en
áður. Þó er því ekki að neita, að
misbrestur hefur orðið á þessu sviði.
Kannski má segja, að það sem farið
hafði úrskeiðis, hafi ekki verið meira en
við mátti búast, miðað við umfang
vegaframkvæmda í landinu seinustu ára-
tugi.
Víst er, að yfirvöld vegamála hafa á
seinni árum haft þessa hluti meira inn í
myndinni en áður og reynt að hafa sem
best samband við hagsmunaaðila við
veiðivötnin við undirbúning og fram-
kvæmd vegalagningar.
Lagaákvæði
um vatnsvernd
Rétt þykir að kynna helstu atriði laga,
sem sérstaklega varða viðfangsefnið:
Vegagerð og veiðivötn. Lögin eru:
Vatnalög (1923), Lax- ogsilungsveiðilög
(1970), Vegalög (1963) og Náttúru-
verndarlög (1971).
Fyrst skal vikið að Vatnalögum, en
þau geyma ákaflega mikilvæg ákvæði
um vatnavernd. Þar segir m.a. „vötn öll
skulu renna sem að fornu hafa runnið“.
Óheimilt er sbr. lögin, nema sérstök
heimild eða lagaleyfi sé til þess, að
breyta vatnsbotni, straum'stefnu eða
vatnsmagni, hvort sem það verður að
fullu og öllu eða um ákveðinn tíma, svo
og að hækka eða Jækka vatnsborð.
Lax- og silungsveiðilögin niæla svo
fyrir, að sé stífla eða önnur mannvirki
gerð í veiðivatni, sem tálma fiskför í
vatninu, skal þeim er gera lætur, skylt
að gera fiskveg í vatninu eða meðfram
þvi, til þess að fiskur geti átt jafngreiða
för um það og áður. Honum er skylt að
halda fiskveginum við.
í Vegalögum frá 1963 segir m.a.
„Hver landeigandi er skyldur til að láta
af hendi land það, er þarf undir vegi eða
til breytingar eða breikkunar eða við-
halds vegum, svo og leyfa, að efni til
vega sé tekið í landi hans, hvort heldur
er grjót, möl eða önnur jarðefni, enda
komi fullar bætur fyrir. Bætur fyrir
jarðrask og eignarnám á óyrktu landi
skulu því aðeins greiddar, að þeirra sé
krafist og álitið verði, að landeigandi
hafi beðið skaða við það“. Nokkru
seinna er í Lögunum: „Skaðabóta er af
vegagerð eða vegaviðhaldi leiðir, skal
krefjast innan ársfrá því, erverk það var
unnið, sem skaðanum olli, ella fellur
réttur til skaðabóta niður". Þessi ákvæði
voru einnig í eldri gerð vegalaga frá
1933.
Um skaðabætur og framkvæmd þeirra
er frekar fjallað í lögunum og þar er þess
getið, að bætur megi ákveða með sam-
komulagi aðila. Náist það ekki, skuli
ákveðá þær með mati. Við gjörð þess
skuli taka tillit til árlegs afraksturs af
landi því, er um ræðir. Þá skuli athuga
vandlega allt það, er geti haft áhrif á
verðmæti þess, er meta skuli. Sérstak-
lega skuli taka tillit til þéss, ef ætla má,
að land hækki í verði við vegagerðina.
Að lokum um lagaákvæði, skal vikið
að Náttúruverndarlögunum frá .1971.
„Tilgangur þeirra er að stuðla að sam-
skiptum manns og náttúru, þannig að
ekki spillist aö óþörfu líf eða iand, né
mengist sjór, vatn eða andrúmsloft",
segir í upphafi laganna. í 17. grein er
tekið fram, að um jarðefni til vega skuli
fara eftir vegalögum, en þau ákvæði eru
rakin hér að framan.
Röskun í veiðivötnum
Röskun í veiðivötnum vegna vega-
lagningar getur verið með ýmsu móti.
Hér á eftir verður fjallað um það helsta
af þessu tagi.
Fyrirhleðslur, sem gerðar eru í ám og
vötnum vegna vegagerðar, geta rýrt
lífsskilyrði fisks og sömuleiðis land-
þurrkun. Brúarsmíð er undir sömu sök
seld. Mikil uppfylling er stundum gerð
til að stytta sjálfa brúna, cn slík tilhögun
er oftast framkvæmd á ósasvæðum
straumvatna þar sem sjávarfalla gætir,
sem kunnugt er. Vegalagning mcð þessu
sniði hefur orðið æ algengafi á seinni
árum, enda keppt að því að stytta leiðir,
með því að fara yfir víkur, voga og
jafnvel firði. Borgarfjarðarbrúin er Ijós
vottur um þctta og einnig má benda á
vcginn um ósasvæði vatna í botni Ön-
undarfjarðar á Vestfjörðum. Þá er stórt
vcrkefni í bígerð þar sem er brúin yfir
Ölfusá, hjá Óseyrarncsi og Hrauni. Því
mannvirki mun væntanlega verða hrint í
framkvæmd á næstu árum.
Afdrifaríkast í vegagerð fyrir lífsskil-
yrði fisks er að sjálfsögðu þegar rcnnsli
eða legi straumvatns er breytt: það er
flutt úr farvegi sínum í nýjan eða tvær
eða fleiri kvíslar vatnsins eru felldar í
einn farveg. Svipuðu máli gcgnir- um
farveg sem er þrengdur til muna. Þá er
sand- og malarnám í veiðivatni ekki
síður skaðvænlegt fyrir lífríki vatnsins,
eins og eðlilegt er.
Þess er dæmi, að ós úr stöðuvatni hafi
verið dýpkaður til þess að lækka vatns-
borð og auðvelda með því vegalagningu
meðfram stöðuvatninu. Lækkun vatns-
borðs rýrir skilyrði fisks í vatninu, og
veldur tjóni á hrygningar- og uppeldis-
stöðvum silungsog getur jafnvel cyðilagt
með öllu hrygningarstöðvar í vatninu, ef
lækkun vatnsborðs er veruleg.
Auk þcss, sem nefnt hefur verið,
gctur vegalagningar gætt í veiðiaöstöðu
cinstakra jarða, eins og þegar vatns-
rcnnsli cr breytt. Þá getur framkvæmdin
valdið tímabundinni truflun í veiðiskap,
þó að jafnaði sé sjalfsagt reynt að haga
vinnu þannig að ekki rekist á þessir
hagsmunir.
Vegagerðin
í Önundarfirði
Fyrr var getið um vegalagninguna um
ósasvæði ánna í botni Önundarfjarðar.
Þar hefur verið unnin glæsileg fram-
kvæmd í vegagcrð, jafnvel má telja hana
listræna. Við undirbúning og vegagerð-
ina sjálfa hafði Vegagcrðin fullt samráð
við heimamenn, áð því er greinarhöf-
undi hefur verið tjáð. En á þessu máli er
einnig önnur hlið, þ.e. sem snýr að
jörðum, sem liggja að svæðinu, sitt frá
hvorurn bakka. Mcstur hluti vegarins í
Önundarfirði er uppfylling og brúin sett
sem næst nyrðri bakkanum. Með þeirri
tilhögun er öll vciðiaðstaðan við brúna í
landi jarðarinnar, sem landið á, en áin
að þessu leyti öll flutt úr landi hinnar
jarðarinnar.
Nú er það svo, að brýr og önnur
vegamannvirki cru í eigu Vegagerðar
ríkisins. Þeirri tillögu var lfeygt hér á
árum áður, að öll veiði af mannvirkjum
vegagerðar yrði bönnuð. Slík tillaga
hefur ekki náð fram að ganga. Sjálfsagt
þykir sumum sanngjarnt, þegar svo
hagar til, sem áður var greint frá í
Önundarfirði, að straumvatn er flutt úr
landi einnar jarðar í land annarrar, að
það yrðið friðað svæöi fyrir allri veiði.
Einar Hannesson
■ Nýja brúin yfir Laxá í Leirársveit hjá Vogatungu. Myndin er tekin af gömlu brúnni.
(Ijósmyndir: Einar Hannesson)
■ Brúin og vegurinn yfir leirusvæði í Önundarfirði, skammt innan við Holtsodda. Fjær sést að
kirkjustaðnum í Holti.