Tíminn - 18.01.1987, Qupperneq 11

Tíminn 11
Sunnudagur 18. janúar 1987
Eins og þeir Rowland og Mol-
ina óttuðust þegar fyrir tólf árum
þá gerist ósonlagið í 35-40 km.
hæð æ þynnra, og sýna mælingar
gervihnattarins Nimbus 7 að það
minnkar um hálft prósent á ári.
Ætti það að hafa rýrnað um 15%
frá því er notkun spraybrúsa
hófst um 1960. Það hefur Crist-
oph Bruhl við Max Planck stofn-
unina reiknað út.
En bægi andrúmsloftið eftir
sem áður frá um 99% útfjólu-
bláu geislanna, þá er það að
þakka því að þetta nýja ósonlag
hefur myndast nær jörðu. í um
20 km. hæð hefur ósonlagið á
undanförnum 100 árum minnst
tvöfaldast. Á það m.a. rætur að
rekja til útblásturs bifreiða,
verksmiðja og raforkuvera. Þær
gastegundir sem frá þessu berast
verða til þess vegna flókinna
efnafræðilegra breytinga að
hlaða upp miklu magni af nýju
ósoni.
Umskiptin á ósonlögunum
hafa nýjar hættur í för með sér.
Hinir öflugu útfjólubláu geislar
komast nú lengra inn í andrúms-
loftið og hita þannig upp neðri
loftlögin. Vegna þessa óttast
menn að hitastig á jörðinni
hækki. Þessar breytingar geta
orðið enn meiri af völdum sömu
efnanna og eru orsök röskunar-
innar á ósonjafnvæginu. Mörg
þeirra efna, svo sem klór-
flúorkolefnin telja vísindamenn
til „gróðurhúslofttegundanna,“
þ. e. til lofttegunda sem stuðla
að hækkuðu hitastigi. Þær loft-
tegundir hleypa sólarljósinu
óhindrað niður til jarðar, en
hindra aftur á móti að hita-
streymið komist út í geiminn
aftur. Tölvuútreikningar hafa
sýnt að um miðja næstu öld gæti
hitastigið á jörðinni hafa hækk-
að um tvær eða þrjár gráður.
Pað mundi valda miklum breyt-
ingum á loftslagsbeltum jarðar
og tilflutningi á þeim.
Ósonhjálmurinn
Enn áþreifanlegri er sú hætta
sem stafar af þeim ógurlega
mikla ósonhjálmi sem hvelfist
yfir mestu iðnaðarsvæði heims-
ins. Þessi lofttegund, sem ólíkt
súrefni er samsett úr þrem atóm-
um, en ekki tveimur, er afar
eitruð. Þannig nægir aðeins ör-
lítið af ósoni til þess að stöðva
ljóstillífun í plönturíkinu.
Nú er algengast að ósonmagn-
ið sé 40 til 80 af milljón úr
grammi í hverjum rúmmetra í
loftinu á iðnaðarsvæðum. Það
er helmingi meira en var fyrir
100 árum. þetta hlutfall getur
orðið 300 af milljón á sumrum,
þegar sólin hvetur innbyrðis
efnabreytingar í mengunarefn-
um í loftinu.
Jurtir verða fyrir áhrifum af
þessu. í Sviþjóð og í Hollandi
hafa menn tekið eftir skemmd-
um á matjurtum af völdum
ósons. Það eru brúnir flekkir á
blöðunum, svonefndir veður-
flekkir og sjást mjög oft á blöð-
um tóbaks og spínats. Talið er
að uppskerurýrnun vegna þessa
nemi um 80 milljörðum ísl.
króna í Hollandi árlega. Skóga-
dauðinn í Evrópu er ekki aðeins
súru regni að kenna, heldur
ósoni líka.
Læknar þykjast vera farnir að
sjá fyrstu merkin um ósoneitran-
ir hjá mönnum í formi truflana
á slímhúð, ekki síst í augum.
Þeir sem iðka hlaup mæðast
fyrr. Einkum getur óson þó leitt
til erfiðra asthmasjúkdóma.
Má stöðva þróunina?
Höfuðorsök uppsöfnunar ós-
ons eru köfnunarefnisoxíðin,
sem þegar þau blandast saman
við önnur skaðleg efni, einkum
þó kolmónoxíð og kolvetni
mynda óson. Þó er árlega, t.d. í
V-Þýskalandi, hleypt meira en
þrem milljónum tonna af köfn-
unarefnisoxíðum út í andrúms-
loftið. Þar valda bílar um helm-
ingi skaðans.
Ekki er að sjá að köfnunarefn-
isoxíðsframleiðsla muni minnka
mikið á næstunni. Þó væri eng-
inn vandi tæknilega séð á því.
Hreinsibúnaður sá sem settur er
í bíla í Japan og í Bandaríkjun-
um skilur einmitt frá þau efni
sem auka ósonmyndun. En
vegna þess að lög um mengun
eru mjög slök í Efnahagsbanda-
lagslöndunum er ekki mikillar
breytingar að vænta þar. En
þótt gripið verði til allra tiltækra
ráðstafana munu klórflúor-
kolefnin eyða efra ósonlaginu
hraðar, en hægt yrði að minnka
ósonmagnið í neðri lögunum. í
síðasta lagi um miðja næstu öld
verður ástandið því orðið óheill-
avænlegt.
Bandarísk stjórvöld þrýsta nú
á um að alþjóðlegt samkomulag
náist um að draga úr framleiðslu
Náttúrulega ósonlagið í 40
km. hæð er að eyðast, en
nýtt ósonlag hleðst upp nær
jörðu vegna mengunarefna.
Þar með komast útfjólubláu
geislarnir nær jörðu og gætu
valdið stórfelldum
breytingum á hitastigi á
jörðinni og piöntudauða
vegna eituráhrifa osonsins.
Athuganir breskrá
vísindamanna og
gervihnatta hafa sannað að
gat hefur myndast yfir
suðurskautinu, sem fer æ
stækkandi og er nú á stærð
við Bandaríkin.
á klórflúorkolefnum og njóta
þar verulegs stuðnings margra
þjóða. En tíminn er naumur.
Þótt komið yrði í veg fyrir
framleiðslu á efninu nú þegar
mundu efnin halda áfram að
herja á ósonlagið í tíu ár enn.
Það tekur klórflúorkolefnismól-
ekúlin nefnilega tíu ár að berast
frá jörðu 40 km út í geiminn.
1979
Ameríka landiö
1982
1985
að óson er meira en gerist víða
annars staðar. Það er minna
við pólana en meira á þeim
breiddargráðum sem ég nefndi
áðan og svo minnst við mið-
baug.“ Ef taflan er skoðuð
kemur í ljós að ósonið er mest
snemma vors en minnkar svo
fram undir áramót en fer þá að
aukast aftur. „Svona gengur
þetta einfaldlega fyrir sig hér á
þeim breiddargráðum sem við
erum.“
- En hvað með mælinguna
sjálfa, hvernig fer hún fram?
„Það er nú dálítið flókið að
útskýra það í stuttu máli. Tæk-
ið heitir „spectrophotometer"
og hefur verið kallað „litrofs-
ljósmælir“ á íslensku þó óþjált
sé. Tækið mælir styrk ljóss á
mismunandi bylgjulengdum.
Þegar það er notað til óson-
mælinga eru það bylgjulengdir
á útfjólubláa sviðinu sem verið
er að mæla. Það er svo að óson
gleypir ljósið mjög vel á vissum
lengdum en aftur mjög illa á
öðrum. Það sem gert er er þá
að bera saman niðurstöður á
milli bylgjulengda og þannig
reiknað út magn ósons. Magn-
ið er reiknað út við ákveðin
stöðluð skilyrði eins og það
væri allt við yfirborð jarðar,
hitastigið væri 0° og loftþrýst-
ingur 1013 mb.“
- Hvað með gatið í ósonlag-
inu yfir Svalbarða sem fréttir
hafa borist af?
„Ég hef nú verið að skoða
gögn frá mælistöð þar í norsku
byggðinni sem þar er, en ég gat
nú ekki séð að þær tölur væru
mjög uggvænlegar. Skýringar
á þessum fréttum þykja mér
líklegastar að séu að þessar
tölur séu eitthvað lægri en
venjulega, en óson er mjög
mikið á þessum slóðum eimitt
í mars og apríl sem eru þeir
mánuðir sem um er talað. Hins
vegar eru þessar tölur, eða
frávikin, hreint hverfandi mið-
að við það sem hefur verið að
gerast á suðurpólnum."
- Nú hefur komið fram hver
lárétta dreifingin er, en hvað
með lóðrétta dreifingu ósons-
ins?
„Það hafa víða verið gerðar
mælingar á því með þessu sama
tæki. Osonið er mest á okkar
slóðum í ca 20 km hæð, yfir
pólunum er það í 17 km hæð
en 26-27 km hæð yfir miðbaug.
Síðan er það minna allt niður
að jarðaryfirborði og minnkar
svo aftur frá þessari hæð og
uppúr. Það sem við mælum hér
er einungis heildarmagnið í cm
miðað við að það væri allt
komið niður að yfirborði
jarðar, um lóðrétta dreifingu
þess getum við ekkert sagt.“
’78 '79 '80 '81 ’82 '83 ’84 ’85 ’86 Meðaltal
Febrúar 0,362 0,413 0,365 0,399 0,435 0,303 0,351 0,377 0,307 0.368 cm
Mars 0,407 0,451 0,404 0,445 0,419 0,399 0,411 0,386 0,411 0,415cm
Apríl 0,396 0,431 0,422 0,392 0,412 0,397 0,421 0,384 0,392 0,405 cm
Mai 0,406 0,419 0,411 0,387 0,404 0,367 0,381 0,373 0,388 0,393 cm
Júní 0,369 0,361 0,368 0,367 0,375 0,356 0,358 0,359 0,350 0,363 cm
Júlí 0,337 0,358 0,364 0,338 0,347 0,342 0,340 0,350 0,334 0,346 cm
Ágúst 0,305 0,341 0,330 0,326 0,348 0,319 0,313 0,325 0,318 0,325 cm
September 0,291 0,327 0,316 0,296 0,338 0,297 0,306 0,317 0,292 0,309 cm
Október 0,299 0,298 0,289 0,316 0,304 0,292 0,281 0,320 0,300 cm
Nýjustu tíðindi af ósongötum
Sérfræðingar sem fylgst hafa
með ósonlaginu yfir suðurskautinu
gefa nú andað léttar. Á hverju vori
þar suöur frá (sem er í okt. og
nóv.) hefur konrið t Ijós „gat“ í
ósonlaginu sem virðist hafa farið
stækkandi ár frá ári. Á síðasta ári
stöðvaöist sú þróun og gatiö var
ekki stærra en að meöaltali frá
1977, þegar það fór aðstækka. Ótti
manna um að þetta gat haldi áfram
að stækka virðist því ckki reistur á
eins miklum rókutn og áður hefur
veriö talið.
Vandamáliö við þessar rann-
sóknir er það að ekki hefur tekist
að finna haidbæra skýringu á því
hvers vegna þetta gat er til staðar
og hefur farið stækkandi. Hvort
gatið er til marks um eyðingu
ósons unt heim allan er því ennþá
hulin ráðgáta.
Bcstu upplýsingarnar koma frá
gervitunglinu NIMBUS-7. Sattt-
kvæmt upplýsingum frá því hafði
óson ekki minnkað eins ntikið yfir
pólnum í okt. 1986 og það hafði
gert f okt. 1985, þegar það féll um
50% miöað við ágústmánuð. í Ijósi
þcssa m.a. hafa ýmsir vísindamenn
látið t Ijós þá skoðun að gatið 1985
hafi verið óvenjustórt ef til lengri
tíma sé litið.
Þó það sé ekki eins þekkt, Itafa
ntælingar gervihnattarins leitt í Ijós
uppsöfnun ósons t kringum gatið.
Þannig myndast eins konar kleinu-
hringur úr ósoni í kringym suður-
pólinn í október ár hvcrt. Sé heild-
armagn ósons mælt frá 44° suðlægr-
ar breiddar kctnur í Ijós að það
liefur verið nánast það sama ár frá
ári. Margir telja líklegustu skýring-
una á þcssu þá að vindar blási
ósoni frá póinum á vtssunr árstím-
urn.
Þá hafa verið uppi kcnningar um
að rekja megi þctta til uppsöfnunar
köfnunarefniseinda fyrir áhrif sól-
arljóssins, cn þæreyða ósoni. Ýnr-
islegt hefur þó komið fram sem
drcgur úr trúverðuglcika þeirrar
kenningar, m.a það að santkvæmt
henni á eyðingin að eiga sér stað í
yfir 20 km hæð cn mælingttr hafa
sýnt að hún virðist nánast bundin
við 12-20 km hæð.
Lengi heíur verið talið að cfna-
fræöilcgar skýringar væru á þessari
eyðingu og þar borið hæst kenning-
ar utn að klórsambönd leyst úr
læðingi af mannavöldum séu helsti
skaðvaldurinn. Nýjar rannsóknir
virðast staðfesta að um einhvers
konar efnafræðileg ferli sé að ræða,
þó mönnum hafi ekki tekist að
þróa kenningtt sem skýrt gæti hvað
á sér stað.
Það er öruggt aö hlutirnir eiga
eítir að verða flóknari áðttr en
gátan leysist. Menn eru þó sam-
ntála um það að loftslag yfir suður-
skautinu geri efri lög lofthjúpsins
sérstök, sem aftur gæti þýtt að
skýringarnar á gatinu væru veður-
fræöilegar og eitt af furðum náttúr-
unnar en ekki eitthvað scm maður-
inn getur haft áhrif á.
Fréttir sem borist Itafa af svipuðu
gati yfir Svalbarða vöktu nokkra
athygli. Við fyrstu sýn viröist sent
svo aö þar séu svipaðir hlutir að
gerast og á suðurpólnum. Gatið
kemur t Ijós að vori en hverfur á
öðrum árstímum. Bíða menn nú
spenntir eftir því að sjá hvað gerist
v yfir Svalbarða næsta vor.
RR
Niðurstöður ósonmælinga
hérlendis frá 1978-1986.
Eins og sés er ósonmagnið
mest snemma vors en fer
svo minnkandi alit fram
undir áramót, en þá fer það
að aukast aftur. Eins og fram
kemur í viðtalinu við Barða
er ekki hægt að stunda
mælingarnar í svartasta
skammdeginu og því vantar
tölur frá nóv.-jan.
Niðurstöðureru miðaðarvið
það að allt ósonmagnið sé
komið niður að jörðu og
hitinn 0°C og loftþrýstingur
1013 mb. Tölurnar sýna
þykkt ósonsins í cm en til
samanburðar má geta þess
að ef allur lofthjúpur jarðar
væri kominn niður að
yfirborði við sömu aðstæður
myndi hann mælast u.þ.b. 8
km þykkur.