Tíminn - 03.06.1987, Blaðsíða 9

Miðvikudagur 3. júní 1987
Tíminn 9
VETTVANGUR
Magnús Gunnarsson, framkvæmdastjóri:
Líf ið er áf ram saltf iskur
„Við þekkjum öll hugtakið „lífið
er saltfiskur". Fyrrum skildu menn
hugtakið á einn veg-þ.e. í bókstaf-
legri merkingu, enda var saltfiskur
aðal útflutningsvara fslendinga, en
í seinni tíð hefur þessi setning
fengið í daglegu máli umfjöllun
eins og þegar menn minnast liðins
tíma. Þótt mikilvægi greinarinnar
sé ekki alveg það sama í dag fyrir
íslenskt efnahagslíf, og það var
fyrr, er alrangt að fjalla um salt-
fiskiðnaðinn sem liðna tíð - í anda
sagnfræði. Jafnframt eru til þeir
menn í opinberum embættum, sem
flokka saltfiskiðnaðinn sem „flýti-
verkun“ sem gripið er til þegar
aðrir kostir eru ekki fyrir hendi.
Ég vil minna menn á, að SÍF er
þriðji stærsti útflutningsaðili ís-
lendinga - næst á eftir SH og SÍS -
og flutti út á síðasta ári saltfisk fyrir
um 6 milljarða króna, sem er um
13% af heildarútflutningi Islend-
inga eða tæp 17% af útflutnings-
verðmæti íslenskra sjávarafurða.
Ég vil einnig minna menn á, að
með samtakamætti sínum hafa ís-
lenskir saltfiskframleiðendur byggt
upp sölusamtök, sem eru stærsti
saltfisksöluaðili í heiminum í dag
og er virt fyrirtæki af keppinautum
sínum jafnt sem kaupendum. SÍF
hefur náð sinni sterku stöðu með
áreiðanleika í samningum, sem
kaupendur meta mikils, og miklum
vörugæðum.
Saltfiskiðnaðurinn hefur eins og
margt annað, verið að breytast
síðustu árin - hann hefur verið að
aðlagast breyttum aðstæðum.
Lífið er því fyrir stóran hóp
fyrirtækja og einstaklinga á íslandi
áfram saltfiskur - breyttur og betri
saltfiskur - frá því að vera flattur
og verkaður fullstaðinn - fæða
fyrir fjöldann - er hann orðinn
sérhæfð og dýr matvara.
Saltfiskurinn er á mörkuðum
okkar hefðbundin matvara, sem
ntenn neyta m.a. sér til há-
tíðabrigða líkt og við íslendingar
borðum hangikjöt. Þrátt fyrir það
verðum við að gera okkur grein
fyrir þvf, að við erum í hringiðu
matvælaiðnaðarins, þar sem sam-
keppnin um athygli og áhuga al-
mennings er mikil og orrustan um
bragðlaukana oft erfið og kostnað-
arsöm. Samkeppni á matvöru-
mörkuðum um aílan heim er stöð-
ugt að harðna, og ef við ætlum
okkur að standast hana, þurfum
við að standa þétt saman, fylgjast
vel með og vera fljótir að tileinka
okkur nýjungar. Helst eigum við
að vera forustuaðilar á okkar dýr-
mætu og sérhæfðu mörkuðum.
Neysla á saltfiski og salt-
fiskafurðum byggist á sterkri og
aldagamalli hefð. Þessari hefð
verðum við að viðhalda, en hún
getur rofnað af tveimur ástæðum -
þjóðfélagsbreytingum og saltfisk-
skorti.
Það hefur oft verið rætt um þær
þjóðfélagsbreytingar er eiga sér nú
stað í markaðslöndum okkar.
Samhliða þessum þjóðfélags-
breytingum eru kröfur neytenda
að breytast - þeir vilja fá vöruna
nær sér, frá hefðbundnum mat-
vörumörkuðum inn í kjörbúðirnar
og þeir vilja fá fiskinn þannig
verkaðan, að hann verði matreidd-
ur á skemmri tíma en áður. Þess
vegna verðum við að fylgjast náið
með þeim nýju dreifileiðum sem
eru að þróast á markaðinum og
gæta þess, að varan sé alltaf í
seilingarfjarlægð frá neytandan-
um.
I annan stað verðum við að
muna, að við erum með sérhæfða
matvælaframleiðslu, þar sem
neyslan byggist á hefð í gegnum
aldir. Til þess að viðhalda þessari
neysluhefð verður varan ætíð að
vera á boðstólum. Ef saltfiskur
hverfur af markaðinum í nokkurn
tíma mun neyslan breytast - hefðin
rofnar og erfitt verður að koma
vörunni inn á markaðinn aftur.
Dæmi um þetta er saltsíldin okkar.
Eftir áralanga fjarveru frá ýmsurn
mörkuðum hefur fjöldi fólks
gleymt íslensku saltsíldinni og tam-
ið sér annað í staðinn og upp hefur
alist ný kynslóð, sem aldrei hefur
bragðað íslenska síld.
Við getum rétt ímyndað okkur
hvað mundi gerast, ef íslenska
hangikjötið hyrfi af íslensku jóla-
borði í 10-15 ár.
Staða fiskvinnslunnar
á breyttum tímum
Mikil umbrot hafa átt sér stað í
íslenskum sjávarútvegi á undan-
gengnum misserum og hefur ís-
lenskur saltfiskiðnaður ekki farið
varhluta af þeim breytingum.
Sjávarútvegurinn hefur smátt og
smátt verið að færast úr lokuðu
kerfi innbyrðis millifærslna, í mun
opnara kerfi, þar sem ytri aðstæður
virka fyrr á sjávarútveginn. Þessi
þróun hefur verið að eiga sér stað
á síðustu árum.
Sjóðakerfisbreyting var jákvæð
eins langt sem hún náði, en enn
stcndur verðjöfnunarsjóðurinn
eins og nátttröll úr fortíðinni, sem
hvorki virðist vera hægt að aðlaga
nútíðinni eða kveða endanlega
niður. í reynd er þessi sjóður, sem
í upphnfi var ætlað að mæta sveifl-
um á markaðsverði, urðinn eins
konar verndartollur fyrir erlenda
fiskframleiðendur.
Næstu stig þessarar þróunar
virðast ætla að verða fiskmarkaðir
og frjálst fiskverð.
Frjálst fiskverð
Samkeppni um hráefnið hefur
harðnað til muna síðustu misserin
og kemur þar sterkt fram sá skortur
sem er á fiski á mörkuðunum.
Heildarþorskafli á N-Atlantshafs-
svæðinu hefur lítið aukist síðustu
árin.
Hann mun verða svipaður á
þessu ári og því síðasta, samkvæmt
upplýsingum um kvóta þessa árs
frá Noregi, Danmörku, Færeyjum
og Kanada.
Samkeppni hér innanlands er
ekki lengur eingöngu milli hefð-
bundinna vinnslugreina þ.e. söltun-
ar, frystingar og skreiðar, heldur
hefur hinn svokallaði gámaútflutn-
ingur þ.e. útflutningur á óunnum
fiski aukist til muna. Mikið hefur
verið rætt á síðustu mánuðum um
orsakir og áhrif af útflutningi á
óunnum fiski.
Jafnframt hafa umræður um
frjálst fiskverð verið í sviðsljósi
síðutsu daga.
Stjórn SÍF samþykkti samhljóða
á fundi sínum nýlega að beina því
til verðlagsráðs að gefa fiskverð
frjálst enda yrði verðjöfnunarsjóð-
ur lagður niður. Fram kom í þeirri
umræðu, sem fram fór innan
stjórnarinnar, að flestir stjórnar-
menn eru ekki trúaðir á kosti frjáls
fiskverðs, en ef slík ákvörðun sé
óumflýjanleg, þá sé þessi tími
hentugur til slíkra breytinga, enda
séu þá greiðslur í verðjöfnunarsjóð
aflagðar. Hins vegar verð ég að
viðurkenna að ég ber mikinn ugg í
brjósti við slík tímamót. Hér cr
ekki um neina eðlilega samkeppni
að ræða. Annars vegar er útgerðin
samkvæmt kvótareglu með eignar-
hald á fiskinum í sjónum, sem
getur valið milli þess að selja hann
til mismunandi verkunar hér
innanlands, hvort sem um er að
ræða söltun, frystingu eða herslu,
en jafnframt óhindrað boðið fisk-
inn til sölu á mörkuðum bæði í
Bretlandi og á meginlandinu. Hinn
samningsaðilinn er íslensk fisk-
vinnsla, sem ekki á annarra kosta
völ en að kaupa það sem að henni
er rétt, frá aðeins einum söluaðila,
þ.e. íslenskri útgerð. Annars vegar
cr seljandi sem getur valið um
kaupendur. hinsvegar er kaupandi
sem ekki getur valið um seljendur.
Ójafnvægið milli kaupendanna
er jafnframt mikið. Fiskkaupendur
í Evrópubandalaginu eru margir
hverjir styrktir af sameiginlegum
sjóðum bandalagsins. Tollamál, en
um þau mun ég fjalla hér á eftir,
auka enn á ójafnvægið milli kaup-
enda.
Gámafiskur saltaður
erlendis
Það hefur verið ríkjandi mis-
skilningur, að fiskurinn sem fluttur
hefur verið út í gámum fari ein-
göngu inn á hina svoköJluðu fersk-
fiskmarkaði, og sé því ekki að
skerða möguleika unninna ís-
lenskra fiskafurða. Þetta er ekki
rétt, því stór hluti þessa fisks fer
beint, sem hráefni í vinnslustöðvar
í þessum löndum.
Eftir að við og fleiri lokuðum
landhelgi okkar, reyndu ýmsar
fiskveiðiþjóðir að veiða á hcima-
slóð, en það dugði skammt.
Fiskimið ýmissa Evrópuþjóða urðu
fljótt í hættu og fiskstofnum hafði
verið nær útrýmt. Þjóðir, sem jafn-
Hér birtast kaflar úr
ræöu sem Magnús
Gunnarsson, fram-
kvæmdastjóri SÍFflutti
áaöalfundi Sambands
ísl. fiskframleiöenda.
vel gagnrýndu okkar friðunar-
stefnu á sínum tíma, lokuðu eigin
landhelgi. Þeir eru nær fisklausir
a.m.k. á meðan á friðunaraðgerð-
um stendur. En fiskvinnsla þeirra
verður að lifa þetta af, og það
broslega við þetta allt er, að - við
íslendingar aðstoðum þá dyggilega
á þessum þrengingartímum. Fær-
um þcim fiskinn, sem þeir geta
greitt hærra verði en við, m.a.
vcgna styrkja sem eru fjármagnað-
ir að hluta m.a. af tollum á íslensk-
um sjávarafurðum.
í þessu sambandi dettur mér í
hug sagan um púkann og fjósa-
manninn, þar sem fúkyrtur fjósa-
maður Sæmundar fróða átti í bar-
áttu við púka í fjósinu, sem nærðist
á blótsyrðum hans. Hætti fjósa-
ntaður að blóta í nokkurn tíma og
horaðist þá púkinn með hverju
dægrií
Einn morgun þegar hann kom út
í fjósið, sér hann að allt er brotið
og bramlað og kýrnar bundnar
saman á hölunum. Snýr þá fjósa-
maður sér að púkanunt og hellir
yfir hann bræði sinni með óttaleg-
um illyrðum og hroðalegu blóti.
Hresstist þá púkinn og varð allt í
einu svo feitur og pattaralegur að
við lá að hann hlypi í spik. Blótaði
fjósamaður þá ekki upp frá þeim
tíma og púkinn hvarf úr sögunni.
Ég sé fyrir mér íslenskan sjávar-
útveg í hlutverki fjósantannsins,
fiskvinnslu Evrópubandalagsins
sent púkann og gámafiskinn sem
blótsyrðin.
Því með því ntikla magni, sem
flutt er út af óunnum fiski erunt við
ekki eingöngu að halda lífinu í
þeirri fiskvinnslu, sem til skammst
tíma var að leggja upp laupana í
Huíl og Cuxhavcn, hcldur vcrðum
við alvarlega varir við það, að þeir
aðilar scm voru búnir að lcggja
fiskvinnslu á hilluna og eingöngu
farnir að stunda verslun með
fiskafurðir eru búnir að dusta rykið
af flaka- og flatningsvélum sínum
og byrjaðir að vinna fisk á ný, m.a.
til að selja í samkeppni við annan
íslenskan fisk á unnum fisk-
mörkuðum. Má þar ncfna dæmi,
sem komu beint við íslenska salt-
fiskframleiðcndur, eins og aukin
söltun á ufsaflökum í Þýskalandi
og söltun á Spáni, Englandi og
Frakklandi.
Lífsblóð erlendra borga
Er það nokkur furða þó forsvars-
ntenn borganna Hull, Grimsby,
Cuxhaven og Bremerhaven komi í
hópferðum til íslands og lýsi því
yfir fjálglega í fjölmiðlum, að ís-
lenski fiskurinn sé eins og lífsblóð
fyrir fiskvinnslu þessara borga. Það
erengin furða því íslenski fiskurinn
er nú meirihluti þess sjávarafla,
scm meðhöndlaður er í þessum
borgum. Þetta gerist á sama tíma
og forsvarsmenn íslensks fisk-
vinnslufólks segja mér, að fjöldi
fólks undirbúi nú flutning úr ís-
lenskum sjávarplássum vegna sam-
dráttar í atvinnu. Það sem svo
verra er, og á eftir að hafa alvarleg-
ar afleiðingar fyrir íslenska fisk-
vinnslu og einkum saltfiskiðnaöinn
er, að með þessu erum við að
byggja upp baráttuþrek þeirra að-
ila, sem harðast beita sér gegn
öllunt sveigjanleika stjórnvalda
Evrópubandalagsins gagnvart ís-
lendingum, í tolla og magntak-
mörkunum á saltfiski og unnum
ferskunt fiski.
Við verðum að gera okkur grein
fyrir því, að andstæðingar okkar
eru ekki fólkið og almenn stjórn-
völd Evrópubandalagsins, heldur
hinir öflugu hagsmunagæsluaðilar
fiskvinnslunnar innan Evrópu-
bandalagsins. Þeir aðilar sem viö
nú, með skammtímahagsmuni að
lciðarljósi, eru þeir sömu sem
harðast börðust gegn íslenskum
hagsmunum í öllum landhelgisdeil-
unum og hikuðu ekki við að krefj-
ast þess, að sett yrði löndunarbann,
eða að breska ríkisstjórnin sendi á
íslandsmið flota herskipa, gráan
fyrir járnum, sem um árabil lagði
hér líf og limi íslenskra sjómanna
í hættu. Sem sagt við mögnum upp
á okkur púkann. Það er vægast
sagt ömurleg örlög að horfa upp á
áralanga baráttu í landhelgismál-
inu verða að engu gerða á fáum
árum.
íslenskur sjávarútvegur ætti að
taka fjósamann Sæmundar fróða
sér til fyrirmyndar og hætta að
bóta.
Stefnum markads-
stöðunni í hættu
Á sama tírna og við höldum
fiskiðnaði þessara aðila gangandi,
stefnum við okkar eigin markaðs-
stöðu í hættu. Skortur á matvæla-
markaði - einkum þar sem neysla
vörunnar er hefð - getur dregið
alvarlegan dilk á eftir sér, eins og
ég sagði hér áðan.
Ég er ekki eins sannfærður unt
það og margir aðrir, að framtíð
íslensks sjávarútvegs verði einn
samfelldur sólardagur. Ýmsar
þjóðir, sem hingað til hafa aðeins
ráðið yfir vanþróuðum sjávarút-
vegi, en eiga góð fiskimið eru að
byggja upp fiskveiðar af miklum
krafti og framleiðslugetu þcirra
skulunt við ekki vanmeta. Það er
ckki lengra síðan en í síðustu viku,
að stór kaupandi íslcnskra sjávar-
afurða í Bandaríkjunum sagðist
vera tilneyddur til að lcita að
öðrum og nýjum fiskafurðum í
fiskrétti sína.
Umræðan um fiskverð og fisk-
veiðistefnu eiga vafalítið eftir að
cinkenna umræðuna um íslensk
sjávarútvegsmál á næstu mánuð-
unt. Hvernig getum við verndað
fiskstofnana, byggt upp fiskiðnað
okkar og útgerð, svo allir geti vel
við unað? Hér er veriö að ræða unt
nýtingu dýrmætustu auðlindar
þjóðarinnar og mikið liggur við, að
sjávarútvegurinn sem heild, bæði
útgerð og iðnaður, geti myndað
samstöðu unt slíka stefnu. Það er
pcrsónulcgt mat mitt, að ekkert
mál sé ntikilvægara í íslenskri
þjóðmálaumræðu, en væntanleg
fiskveiðistefna og því mikilvægt að
vel takist til. Verði ekki friöur um
slíka stefnu, verður ekki friður í
landinu. Stjórn SÍF leggur því fyrir
þennan fund tillögu unt samstarf
aðila í sjávarútvegi, um fiskveiði-
stcfnuna og könnun á myndun
sameiginlegra hagsmunasamtaka
aðila í sjávarútvegi."
Síðar í ræðu sinni sagði Magnús:
„Síðustu niisseri hafa verið salt-
fiskiðnaðinum hagstæð og ekki er
annað að sjá, en að þau sem
frantundan eru eigi að geta orðið
hagstæð. Við eigum þó mörg
vandamál óleyst, sem verður að
taka á með mikilli festu.
Fiskveiðistefnan og þróun fisk-
verðs cru þeir þættir, sem mest
áhrif hafa á þróun fiskvinnslunnar
á næstu misserum. Halldór Ás-
grímsson núverandi sjávarútvegs-
ráðherra hefur á síðustu árum lagt
grundvöllinn að þeirri hugarfars-
breytingu, sem nauðsynleg var í
sjávarutvegi með einörðum mál-
flutningi um verndun fiskstofna.
Nú þarf að hafa í huga, stöðu
fiskvinnslunnar við mótun og fram-
kvæmd fiskveiðistefnunnar á næsta
ári.
Við megum alls ekki slaka á
gæðunt þótt vel ári. Það er alltaf
hætta á því, þegar mikil eftirspurn
er eftir fiski, að framleiðendur
slaki á gæðaeftirliti sínu og kaup-
endur slaki á kröfum sínum. Við
megunt ekki láta slíkt henda
okkur, en því miður höfum við
fcngið vísbendingar um, að slíkt
hafi átt sér stað síðustu mánuði. Ég
skora á menn að láta slíkt ekki
henda sig - gæði vörunnar ásamt
áreiðanleika varðandi afhendingu
hennar er aðalsmerki SÍF á er-
lendri grund.
í þessari ræðu hef ég reynt að
draga fram nokkra mynd af salt-
fiskiðnaðinum í dag og því um-
hverfi sem greinin starfar í. Fisk-
veiðistefnan, kvótamálið, hráefn-
isverð, Verðjöfnunarsjóður, fisk-
markaðir, rannsóknir og vöruþró-
un, markaðsmál og tollar og magn-
kvótar Evrópubandalagsins. Állt
eru þetta dagleg viðfangsefni
okkar.“