Tíminn - 27.09.1987, Blaðsíða 7

Sunnudagur 27. september 1987
Tíminn 7
ljóst að fálkinn var slík gersemi
að ekki mundi borga sig að
halda leigufyrirkomulaginu
áfram. Fuglarnir voru nú orðnir
svo gífurlega eftirsóttir að ekk-
ert gat jafnast á við þá þegar að
því kom að senda útlendum
virðingarmönnum gjafir. Var
aðstaða Danasjóla einstök hvað
þessu viðvék.
STÓRPÓLITÍSKUR
GJALDMIÐILL
Héðan í frá sendi konurigur
nú sína eigin menn til fálkaveið-
anna og komu hinir fyrstu til
landsins árið 1649. Urðu þeir
samskipa Henrik Bjelke, sem
hingað kom til þess að taka við
erfðahyllingareiðnum af lands-
mönnum. Þessir veiðimenn voru
tveir og án efa hafa þeir verið
Hollendingar, en þeirrar þjóðar
menn voru þá taldir mestir lær-
dómsmenn í fálkafræðum, en'
þessi veiðiskapur taldist nú vera
sérstök fræðigrein “falconry“. í
byrjun vildi ganga skrykkjótt til
með flutninginn á fálkunum.
Siglingar voru gjarna stopular
og fór svo er frá leið að farið var
að senda sérstakt skip eftir fálk-
unum - fálkaskipið svonefnda.
Ekki verður lögð of mikil
áhersla á það pólitíska gildi sem
fálkarnir höfðu. Þegar mikið
þótti við liggja tíðkuðu konung-
ar álfunnar það mjög að senda
hverjir öðrum gjafir til þess að
liðka um fyrir samningum um
ýmis mál. Þær urðu auðvitað að
vera hinar veglegustu. Þá kom
sér að geta sent fálka. Hann
þótti hin ágætasta og virðuleg-
asta gjöf og enginn vafi leikur á
að þótt allt umstangið við veiði
og flutning kostaði stórfé, þá var
sparnaður að slíkri sendingu
samt. Mikið guli mátti koma til,
ef gjöf skyldi sýnast jafn góð og
íslenskur fálki. Fátt sýnir þetta
betur en það að er þjóðhöfðingj-
ar Evrópu sendu Marokkokon-
ungi feiknaháar fjárhæðir til
þess að kaupa skipum sínum
frið fyrir afrískum sjóræningjum
á Miðjarðarhafi, þá gerði þessi
höfðingi sig vel sáttan við að
þiggja nokkra fálka frá Dana-
kóngi.
INNLENDIR VEIÐIMENN
En sú skipan sem kóngur
Dana hafði á í byrjun er hann
sendi erlenda meistara til íslands
að veiða fálka reyndist meingöll-
uð. Þessir menn voru ekki vel
kunnir íslenskum staðháttum og
urðu því að reiða sig á leiðbein-
ingu innlendra manna. Þá var
það enn að þeir urðu að vera
tilbúnir til veiðanna þegar að
vori, áður en nokkur sigling
kom til landsins. Þar með hlutu
þeir að verða að hafa hér vetur-
setu. Því urðu þeir dýr starfs-
kraftur og loks var aldrei að vita
hvort eftirtekjan yrði viðunandi.
Og alltaf vildi við brenna að
landsmenn veiddu sjálfir fálka
og seldu útlendingum. Það var
auðvitað öldungis afleitt er fugl-
arnir gátu farið um hendur ann-
arra en Danakóngs og til þess að
sjá við öllu þessu var nú komið
á nýrri skipan. Hún var í því
fólgin að fálkaveiðimenn yrðu
einungis innlendir, konungur
keypti veiðina og gerði út skip
árlega að sækja hana. Er það
fyrst árið 1675 að íslenskra
fálkafangara er getið í Alþingis-
bókum.
HVÍTUR EDA GRÁR
Allra mest þótti til hvítra
fálka koma, því næst hálfhvítra
og þá hinna gráu. Sá hvíti var
sjardgæfastur og því trúað að
þar sem fjögurfálkahreiðurvoru
á svæði mætti í hæsta lagi vænta
að einn hvítur ungi kæmi úr
eggi. Þetta var þó allt á misskiln-
ingi byggt. Hvíti fálkinn var
ekki hinn íslenski fálki, heldur
grænlenski fálkinn og liðu aldir
hættulaust étið bráð sína, en á
meðan dregur veiðimaður fugl-
inn að hinum stólpanum, fast að
netinu. Þessa verður fálkinn
ekki var og þegar hann kemur
niður aftur og sest að bráðinni,
þá kippir veiðimaður í þá snúr-
una, sem fest er í efri brún
svigans og steypir háfnum yfir
fálkann, sem ekki á þá undan-
komu auðið. Veiðimaður tekur
fálkann með gætni úr netinu,
svo að ekki úfni eða brotni
fjaðrir hans, hvorki á vængjum
eða stéli, en annar maður dregur
hettu á höfuð fálkanum, sem
sviptir hann sýn. Meðan á veið-
inni stendur fela veiðimenn sig
bak við stóra steina eða liggja
flötum beinum á jörðu í 50 - 80
faðma fjarlægð, svo að fálkinn
hefur engan grun um, þó hann
sjái veiðimennina, að frá þeim
stafi nokkur hætta.”
FLUTNINGUR
OG UMHIRÐA
Þegar veiðimenn höfðu fang-
að svo marga fálka sem þeir
komust yfir að veiða var lagt
upp í ferð nteð þá suður að
Bessastöðum, þar sem fulltrúi
konungs mat hvern og einn
þeirra, aldur, ásigkomulag og
þó einkum litinn, en fyrir kom
oft að það gat verið álitamál
hvort fálki skyldi teljast hvítur
eða aðeins hálfhvítur. Þannig
guldust árið 1785 7-10 ríkisdalir
fyrir gráfálka, 12 - 15 fyrir
hálfhvítan fálka og fyrir hvítan
19 - 20 ríkisdalir. Hinir innlendu
fálkaveiðimenn voru mismargir
en lengi sjö og hafði þá hver
þeirra sitt veiðisvæði. Best þótti
veiði á Vestfjörðum, á Barða-
strönd og á Snæfellsnesi. Þaðan
þóttu fuglarnir líka bestir, en
við suðurströndina, þar sem
viðurværi þeirra var einkum
sjófugl, þótti sem vantaði í þá
stærðina og kraftinn.
Ekki var það neinn Ieikur að
flytja fálkana og þessi skylda var
einokunarkaupmönnum lengi
þyrnir í augum. Fuglarnir tóku
mikið skipsrúm, svo og þær
lifandi skepnur sem fluttar voru
með þeim til viðurværis. Horr-
ebow segir svo frá aðstæðum í
fálkaflutningaskipi:
„í skipinu sátu fálkarnir undir
þiljum á stöngum sem settar
voru upp miðskips og langsum
í skipinu. Stengurnar voru
klæddar litlum púðum úr ís-
lensku vaðmáli og stoppuðum
með heyi. Til þess að fuglarnir
dyttu ekki niður á gólfið eða
meiddust þegar skipið valt í sjó,
voru snúrur dregnar meðfram
Betra þótti að taka fálkaunga úr
hreiðri en taka eggin og klekja
þeim út. Þótti sem betri veiðifugl-
ar fengjust með því móti. Oft var
unginn bundinn með festi við
hreiðrið, þartil hann þótti kominn
á réttan aldur.
uns mönnum varð þetta ljóst.
Þessi eftirsótti fugl barst hingað
til lands frá heimkynnum sínum
á haffsárum og var hans því
helst að vænta þegar mestu ísa
og fellivetur þjökuðu þjóðina.
En eftir að menn gerðu sér grein
fyrir þessu var þó aldrei í það
lagt að halda til Grænlands eftir
hvítafálkanum. Virðistþað hafa
verið svo mörgum annmörkum
háð að það sýndist óvinnandi
vegur.
En hvernig fór sjálf veiðin
fram? Því hefur Niels Horrebow
lýst, en hann dvaldi hér á landi
árin 1749 - 1751 og skrifaði
skilmerkilegt rit um ísland.
Hann segir:
„Tveir stólpar eru reknir í
jörð niður, hvor skammt frá
öðrum. Við annan þeirra er
bundin rjúpa, dúfa eða ef þess
er ekki kostur hani eða hæna
með 3-4 álna langri snúru um
annan fót fuglsins, svo hann geti
flögrað dálítið í loft upp og
fálkinn geti fremur komið auga
á hann. Önnur snúra, allt að 80
faðma löng, er líka bundin um
fót fuglsins. Þessi snúra er dregin
gegn um gat á hinum staurnum
eða stólpanum til þess að veiði-
maðurinn geti dregið fuglinn
þangað ef hann vill. Við þennan
stólpa er sett net, sem er eins og
háfur að lögun og þanið á sviga
í hálfhring þriggja álna að þver-
máli. Háfurinn stendur upp á
rönd og er snæri fest á efri brún
hans, til þess að veiðimaðurinn
geti fellt háfinn yfir fálkann. Það
snæri leikur og í gati á hinum
stólpanum. Hæð háfsins svarar
til millibilsins milli stauranna.
Þennan útbúnað hafa veiðimenn
nálægt fálkahreiðri eða þar sem
þeir eiga flugfálka von. Þegar
fálkinn kemur og sér agnið,
rjúpuna eða dúfuna, flögra við
jörðina, hringsólar hann fyrst
nokkra stund uppi yfir, til þess
að gæta að hvort nokkur hætta
sé á ferðum. Síðan rennir hann
sér úr háalofti yfir rjúpuna eða
fuglinn og slær hann með svo
miklu afli að það hendir oft að
höfuðið fýkur af fuglinum, eins
og það væri höggvið með saxi.
Þegar er fálkinn hefur slegið
fuglinn flýgur hann upp aftur
(nema hann sé glorsoltinn) til
þess að vita hvort hann geti
Mætum frosti með ESS0
þjónustu og ESSO f rostlegi!
Jafnvel þótt þú gerir ekkert annað fyrir bflínn þinn skaltu ganga úr skugga um frostþol
vélarinnar. Það er öryggisatriði sem gæti reynst dýrt að gleyma.
Renndu við á næstu bensfn- eða smurstöð ESS0 og fáðu málið á hreint.
Okkar menn mæla frostþolið fyrir þig og bæta ESS0 frostlegi á kælikerfið ef með þarf.
Rétt blandaður ESS0 frostlögur veitir fullkomna vemd gegn frosti. Einnig ryði og tæringu allra
málma sem notaðir eru í kælikerfum bensfn- og dísilvéla.
ESS0 FROSTLÚGUR - MARGFÚLD VERND!
Olíufélagio hf