Tíminn - 12.04.1988, Blaðsíða 7

Tíminn - 12.04.1988, Blaðsíða 7
Þriðjudagur 12. apríl 1988 Tíminn 7 SAMVINNUMÁL Sjóðir samvinnufélaganna Umræðan, sem undanfarið hefur átt sér stað í fjölmiðlum um sjóði samvinnufélaganna, hefur kannski verið sótt öliu meira af kappi en forsjá. En eigi að síður er hér á ferðinni mál sem ekki er ólíklegt að eigi eftir að koma töluvert til umræðu á meðal samvinnumanna nú á næstunni. Það snýst raunar um eitt af grundvallaratriðum alls samvinnu- rekstrarins, það er að segja hvort viðhalda eigi í dag þeim gamla sið að safna í óskiptanlega sjóði innan félaganna, eða hvort fara eigi að líkt og í hlutafélögum og skrá sem næst fullan eignarhluta á nafn hvers félagsmanns um sig. göngu við inneign hans í stofnsjóði. Ef menn vilja hins vegar hverfa l'rá hugmyndinni um oskiptanlega sjóði þá vaknar jafnframt óhjá- kvæmilega sú spurning hvort ekki verði að taka upp aftur gömlu regluna um samábyrgð allra fé- lagsmanna á öllum rekstri félags- ins. Atkvæðisrétturinn Náskyld þessu er önnur Eins og menn vita er þessi um- ræða komin upp vegna gjaldþrots tveggja félaga, Kaupfélags Sval- barðseyrar og Kaupfélags Vestur- Barðstrendinga. Bæði eru þau í Sambandinu, og sú spurning hefur vaknað hvort þrotabú þeirra ættu að eiga kröfu á hluta af heildareign- um Sambandsins, en ekki bara á stofnsjóðsinnistæðum sínum í því. Óskiptanlegir sjóðir Sú regla hefur hins vegar gilt í samvinnufélögunum svo að segja frá upphafi að sameiginlegir sjóðir þeirra skyldu vera óskiptanlegir. Pað hefur með öðrum orðum falið í sér að félagsmenn hafa tekið ábyrgð á rekstri félaganna með þeim fjárhæðum sem þeir hafa hverju sinni átt í stofnsjóðum sínum, en ekki umfram það. Stofn- sjóðirnir eru skráðir á nöfn, og reglan er sú að þeir falla ekki til útborgunar nema í tilvikum eins og við andlát félagsmanns, brottflutn- ing hans af félagssvæðinu eða þá ef hann lendir í umtalsverðum fjár- hagsörðugleikum eða gjaldþroti. Svo hefur hins vegar verið litið á að aðrir sjóðir, sem ti! verða í rekstri samvinnufélags, skuli vera óskiptanlegir, með öðrum orðum í sameiginlegri eign þess fólks sem hverju sinni niyndar félagsmann- ahópinn í viðkomandi félagi. Petta er raunar undirstrikað í samvinnu- lögunum, sem í núverandi mynd eru frá 1937. Þar er, eins og menn vita, ákvæði þess efnis að innstæðu- fé í óskiptanlegum sameignarsjóð- um skuli ekki borgað út ef til félagsslita komi. Þvert á móti skuli það fé, að lokinni greiðslu þeirra skulda sem á félaginu hvíla, ávaxt- að undir umsjón hlutaðeigandi hér- aðsstjórnar, uns samvinnufélag eða samvinnufélög með sama markmiði taki til starfa á félags- svæðinu á ný. Þá fái það félag eða þau félög umráð sjóðeignarinnar, að áskildu samþykki sýslunefndar eða bæjarstjórnar, svo og atvinnu- málaráðherra. Þetta ákvæði hafa menn litið svo á að ætti við öll samvinnufélög, þar með talið Sambandið, þótt bein ákvæði að því er það varðar vanti hins vegar í samvinnulögin. Er sá skilningur raunar ekki óeðlilegur, þvf að hér er um eitt af grundvallar- atriðunum í rekstri samvinnufélaga að ræða. Aðalmarkmið slíkra fé- laga er ekki að ávaxta framlagt fjármagn félagsmanna sinna, held- ur þvert á móti að halda uppi verslun, þjónustu og annarri at- vinnu hvert í sínu byggðarlagi. Hugmyndin að baki þeirra í byrjun hefur samkvæmt þessu greinilega ekki verið sú að byggja upp pers- ónulegar eignir fyrir hvern fé- lagsmann um sig, heldur þvert á móti að byggja upp sameiginlegt fjármagn til að nota í viðkomandi byggðarlagi, og þá í landinu öllu að því er Sambandið varðar. Á að breyta kerfinu? Spurningin, sem menn standa frammi fyrir í dag, er hins vegar sú hvort þeir vilji fara að breyta þessu kerfi og færa þá samvinnufélaga- formið nær því sem er í hlutafélög- um. Þessi spurning sýnist raunar komið að þau hafi í heild verið gerð upp með tapi sem jafnvel hefur numið verulegum upphæð- um. Inn á milli hafa svo komið betri ár, en umtalsverðar hagnað- artölur hafa þó verið fátíðar úr röðum þeirra. Ekki fer á rnilli mála að þetta hefur höggvið stór skörð í eigið fé kaupfélaganna. Og við það bætist líka hitt að verðbólgan hefur svo vitaskuld í áranna rás brennt meira eða minna upp alla eigin sjóði standa í nokkuð nánu samhengi við þá staðreynd að samvinnulögin eru orðin gömul og þau hafa ekki verið endurskoðuð í takt við fram- þróun og breytingar þjóðfélagsins. Hlutafélagalögin hafa hins vegar verið endurskoðuð rækilega, og það er mál kunnugra að þau séu í flestum atriðum mun meira í takt við samtímann heldur en lögin um samvinnufélög. Og er þar jafn- framt vafalaust komin ein helsta ástæðan fyrir hinni gífurlegu út- breiðslu þess rekstrarforms hér á landi síðustu árin. En eins og menn vita hafa hluta- félög ýmsa möguleika til þess að viðhalda raungildi þess eignarhluta sem eigendur eiga hver um sig í slíkum félögum. Þetta gerist fyrst og fremst í gegnum jöfnunarh- lutabréf, sem hlutafélögin hafa leyfi til að afhenda eigendum sínum. Þar með hækka þau eign- arhluta þeirra hvers um sig jafnóð- um og heildareign félagsins vex. íslensk hlutafélög nota þessa leið nokkuð almennt, og af því leiðir að eigendur þeirra munu yfirleitt vera skráðir fyrir raunverulegri eign sinni í félaginu nokkurn veginn í samræmi við það hlutafé sem þeir hafa upphaflega lagt fram. Spurningin er því með öðrum orðum sú hvort menn telji tíma- bært að hætta að hafa óskiptanlega sjóði í samvinnufélögum og taka í staðinn upp það kerfi sem notað er í hlutafélögum og færa eignarhluta hvers félagsmanns, það er stofn- sjóð hans, upp til samræmis við það sem nefna mætti raunveruleg- an eignarhluta hans í félaginu. Ljóst er þó að mörgum myndi þykja þetta spor aftur á bak. Með þessum hætti yrðu samvinnufélög- in kannski ekki lengur sömu burð- arásar byggðarlaganna og þau hafa verið f áranna rás. f staðinn er hætt við að þau yrðu í framkvæmd að einhvers konar almenningshluta- félögum, sem máski yrði framar öðru ætlað að ávaxta sparifé fólks á félagssvæðum sínum og skila því arði. Líka er að því að gæta að þessu hlyti óhjákvæmilega að fylgja auk- in ábyrgð, líkt og raunar var rakið í skynsamlega skrifaðri grein eftir Guðbrand Þorkel Guðbrandsson hér í blaðinu á föstudaginn var. Til þessa hefur sú regla yfirleitt gilt að ábyrgð hvers félagsmanns í sam- vinnufélagi takmarkist nánast ein- spurning, sem þarna hlýtur að vakna, og hún er um atkvæðisrétt- inn. Það er eitt af grundvallarat- riðunum í öllum rekstri samvinnu- félaga að þar hafi hver félagsmaður eitt atkvæði, án tillits til viðskipta, innistæðu hjá félaginu eða eignar í stofnsjóði. Færi svo að horfið yrði frá regl- unni um óskiptanlega sjóði og einhvers konar ávöxtunarkrafa sett á oddinn, í líkingu við það sem er í hlutafélögum, þá kann að vera stutt í það að þær kröfur komi upp að áhrif á stjórnun félagsins, með öðrum orðum atkvæðisréttur á fundum, skuli líka fara eftir eign í félaginu. Þá væri vitaskuld farið að styttast í það að samvinnufélögin væru í reynd orðin að hlutafélög- um, og þykir þá þeim er hér ritar trúlegt að ýmsir góðir samvinnu- menn og eldheitir í andanum færu að láta ótæpilega í sér heyra. En þessi hætta sýnist þó óneitanlega vera fyrir hendi ef svo skyldi fara að horfið væri frá reglunni um óskiptanlega sjóði. Þess vegna er í rauninni ákaflega erfitt að gera því skóna að nokkru sinni verði hróflað við reglunni um að hver maður hafi eitt atkvæði í samvinnufélagi. Með slíkri breyt- ingu færi ekki á milli mála að verið væri að þverbrjóta gegn þeirri félagshyggju og samstöðuhugsjón sem frá upphafi hefur verið eitt helsta einkenni samvinnurekstrar- ins, bæði hér á landi og hvarvetna annars staðar í heiminum. Fjármagnið og verðbólgan Það þekkja allir að fjármagn hefur varðveist ákaflega illa hér hjá okkur í verðbólgu undangeng- inna ára. Líka er atvinnurekstur hér á landi ákaflega sveiflukennd- ur, og býr trúlega við mun minni festu en víða annars staðar. Eitt árið gengur þannig illa í einni rekstrargrein en betur í annarri. Næsta ár snýst þetta svo kannski við og sú sem gekk vel í fyrra er með tap og öfugt. Það dylst engum, sem fylgst hefur með, að nánast allur atvinnu- rekstur í landinu hefur hvað eftir annað lent í verulegum erfiðleikum af þessum ástæðum á liðnum ára- tugum. Og þctta á ekki síður við um kaupfélögin heldur en önnur fyrirtæki í landinu. Þau ár hafa þeirra. Það á svo vitaskuld ekki síst við um stofnsjóði félagsmanna. Á vettvangi samvinnufélaganna hcf- ur margoft á liðnum árum verið um það rætt hvort ekki væri rétt aö samvinnufélögin verðtryggðu stofnsjóðina, cn almennt hefur sú regla þó aldrei verið tekin upp. Um ástæður þess að svo hefur ekki verið gert er crfitt að segja. Þó má vera að þar að baki liggi hugmyndin, sem hér var getið, um að félögin ættu að safna óskiptan- legum sjóðum, en ekki að stcfna að því að auka við cfni einstakling- anna innan félagsmannahópsins hvers um sig. Líka má meira en vera að menn hafi álitið að við það ætti að sitja að innistæður í innláns- deildum kaupfélaganna væru á- vaxtaðar með þeim bestu kjörum sem hverju sinni gerðust á fjár- magnsmarkaðinum, eins og félögin munu hvarvetna hafa kappkostað að gera. En hvað sem því líður hafa stofnsjóðirnir rýrnað verulega á undangengnum árum og langtífrá haldið í við verðbólguna. Fjármagnsaukning Nú á síðustu mánuðum virðist hins vegar vera að hefjast ný um- ræða innan samvinnuhreyfingar- innar sem beinist að spurningunni um það hvort ekki sé tímabært að samvinnufélögum verði með lög- gjöf skapaðir sams konar mögu- leikar á að auka fjármagn sitt og hlutafélög hafa. Þetta markar sá er hér ritar bæði af samtölum sínum við ýmsa ábyrga framámenn í kaupfélögunum ogafþví sem hefur komið fram í máli manna á ýmsum nýlega afstöðnum fundum innan samvinnuhreyfingarinnar. Nánar til tekið snýst málið um það að hlutafélag, sem lendir í ðleikum og taprekstri, hefur þann möguleika til að auka fjármagn sitt að bjóða út ný hlutabréf, ýmist til eigenda sinna eða annarra aðila. Þetta er auðvelt samkvæmt gild- andi lögum um hlutafélög, og eins og dæmin sanna hefur verið mikið um það á síðustu árum að hlutafé- lög í erfiðleikum gerðu þetta og að þeim tækist þannig að koma aftur traustumfótum undir rekstursinn. Samkvæmt gildandi lögum um samvinnuíélög hafa þau enga sam- bærilega leið til að auka fjármagn sitt. Það mætti að vísu hugsa sér að þau færu þess á leit við félagsmenn sína að þeir greiddu nánar tilteknar upphæðir inn í stofnsjóði sína í félaginu til þess að efla það, eða þá að þeir legðu meira fé inn í innláns- deild hjá því en væri. Ólíklegt verður þó að telja að þessar leiðir þættu í takt við nútímavenjur og gildandi viðskiptahætti. Reynslan af óverðtryggðum stofnsjóðum er slík að hætt er við að menn litu almennt töluvert öðrum augum á framlög í þá heldur en til dæmis á kaup á hlutabréfum. Og innláns- deildirnar eru hvað sem öðru líður í harðri samkeppni við nútímalegt og þaulskipulagt bankakerfi okkar, með öllu sem því fylgir. Stofnsjóðsbréf Það sem umræðan virðist snúast um núna er að samvinnulélögin vanti eitthvert nútímalegt forni til þess að nota ef sú staða kemur upp að þau telja sig þurfa að leita til félagsmanna sinna um aukið fjármagn. Hér væri með öðrum orðum um að ræða einhvers konar bréf í Ifkingu við hlutabréf hluta- félaga, sem hugsa mætti sér að gætu gengið undir heiti á borð við stofnsjóösbréf. Þar væri sem sagt verið að taia um bréf sem félögin myndu sclja félagsmönnum sínum, gömlurn og nýjum, með þeim hætti að andviröi þeirra bættist þar við stofnsjóð og yrði að hreinum eign- arhluta í viðkomandi félagi, á sam- bærilegan hátt og hlutabréf í hluta- lclagi. Þctta væri þá form sem nota mætti til dæmis í kaupfélagi sem hcfði átt að stríða við taprekstur scm hcfði höggvið veruleg skörð í sjóði þess, en þar sent nicnn teldu sig þó sjá möguleika á að rétta skútuna við með auknu fjármagni. Þá gæti slíkt félag leitað beinlínis til félagsmanna sinna mcð lögform- lega viðteknum hætti og farið þess á leit að þeir ykju cignarhluta sinn í félaginu og legðu þannig sitt af mörkum til að tryggja rckstur þess. Þar með væri komið það form á þessa hluti sem hlutafélög hafa í dag en samvinnufélögin skortir. Um nánari útfærslu slíkra stofn- sjóðsbréfa virðast hugmyndir manna vera nokkuð á reiki enn sem komið er, svo sem raunar er eðlilegt. Þó virðist Ijóst að þau hljóti að þurfa að vcra verðtryggð eða að njóta á annan hátt sambæri- legrar ávöxtunar á við það sem gerist hér á fjármagnsmarkaðin- um. Hugsanlegt væri líka að ávöxt- un þeirrn tengdist beint við afkomu kaupfélagsins, líkt og gcrist með hlutabréfin, og jafnvel að þau mætti á sama hátt vcrðbæta með einhvers konar jöfnunarbréfum þegar vel hcfði árað. Líka virðist liggja á borðinu að hér verði að vcra um persónulega eign hvers félagsmanns að ræða, með öðrum orðum að með þessi bréf verði hægt að versla með sambærilegum hætti og gerist urn hlutabréf. Með sívaxandi verðbréf- aviðskiptum er enda meir en hugs- anlegt að á slíkum stofnsjóðsbréf- um gæti orðið einkaði. Og áhættufé hljóta þau trúlega að verða eins og aðrar stofnsjóðsinnistæður og hlutabréf, með öðrum orðum að eigendur þeirra taki á sig ábyrgð á rekstri félagsins sem svarar þessu og öðru fjármagni í stofnsjóði. Hér er því komið upp efni sem trúlegt er að geti orðið talsvert til umræðu innan samvinnufélaganna nú á næstunni. Um frekari fram- gang málsins verður engu spáð hér. En hvað sem öðru líður virðist hitt ljóst að meir en tímabært sé orðið að fara að taka samvinnulög- in til endurskoðunar og færa þau í sams konar nútímalegt form og lögin um hlutafélög. -esig

x

Tíminn

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Tíminn
https://timarit.is/publication/50

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.