Tíminn - 10.06.1988, Blaðsíða 2

2 I HÉLGIN
Einkennilegt
fólk
Bernhöft notaði mó í bakarofn
sinn, og þurfti eðlilega afarmikinn
mó. Var honum útmælt til móskurð-
ar afarstórt svæöi í Vatnsmýrinni
fyrirsunnanogneðan Grænuborg,
þar þótti mórinn í Vatnsmýrinni
hvað skástur, en annars höfðu aust-
anbæjarmenn aðallega mótekju í
Kringlumýri. Til þess að geta flutt
þennan mikla mó heim á vögnum,
lagði Bernhöft akveg sunnan úr
mómýrinni og niður á Bakarastíg-
inn, svo hét Bankastræti þá. Þennan
akveg bygðu þeir gamli Bernhöft og
Jón einir tveir, og sýnir dugnað
beggja, enda var Jón stór og vafa-
laust sterkur maður.
Árni „biblía“
Árni nokkur Þórðarson bjó í
Grafarkoti í Mosfellssveit. Hann var
kallaður „biblía", af því að hann sló
altaf um sig með biblíutilvitnanir, er
hann var fullur, en það var hann
altaf, þegar hann var staddur hér,
eins og reyndar alment var á árunum
um og eptir 1870, alt fram undir
1880. Af Árna hef ég annars ekkert
að segja annað, en hann var faðir
hins mikla drykkjurúts Þórðar, sem
nú er orðinn nafnkunnur undir nafn-
inu „Malakoff".
Þegar eg þckti til Þórðar, fram yfir
1880, bar hann ekki þetta hátíðlega
rússneska nafn, heldur hét hann
„malað kaffi", eða venjulega Þórður
„ala mala“. Það sem aðallega ein-
kendi Þórð var tvent, drykkjuskapur
hans og óhemju burðarmagn. Hann
var syndandi fullur frá morgni til
kvelds, dag út og dag inn, ár eptir ár.
Hann var stakasta góðmenni, og svo
lundspakur, að ég minnist þess ekki,
að ég hafi nokkurn tíma séð hann
reiðan, þótt opt væri á hann leitað,
en sagt var að hann reiddist illa, ef
hann reiddist á annað borð. Hann
var afar sterkur maður, sérstaklega
gat hann borið ósköpin öll. í kring-
um 1875 voru hér syðra fiskileysisár
mikil, svo skotið var saman allmiklu
fé í hinum fjórðungum landsins,
handa Nesjamönnum hér. Á þeim
árunum barst einu sinni ákaflega
mikið af smáupsa í land í Hafnarfirði
og þótti það góður fengur í hallær-
inu. Reykvíkingar gerðu þá út Þórð
„ala mala“ til að fara nokkrar ferðir
gangandi suður í Fjörð til að sækja
upsa. Það var alveg ótrúlegt, hve
mikið hann bar bæði að framan og
aptan, hálffullur auðvitað, og á þeim
vegi, sem þá var til Hafnarfjarðar.
Þórði var alveg vafalaust margt vel
gefið, en ástríða hans gerði hann að
auðnuleysingja. Af hverju hann fékk
viðurnefni sitt, er mér ókunnugt um.
Úr því ég nefndi Árna „biblíu"
fyr, þá er oest ég haldi mér við
guðsorðabækurnar og minnist næst
á Þorgerði „postillu“. Hún var að ég
held austan úr Grafningi, og kom til
Reykjavíkur tvisvar á ári, sumar og
haust með ýmsar afurðir til sölu.
Koma hennar var jafnan almennt
gleðiefni fyrir strákana í bænum, því
hún drakk sig fulla undir eins og hún
kom, og slagaði svo um göturnar.
Hún var altaf í karlmannafötum,
buxum að neðan auðvitað, og dugg-
arapeysu að ofan, og þar utan yfir
voru axlaböndin, með blankhatt á
höfði, eins og sjómenn útlendir
brúkuðu þá. Það var eitthvað svo
óendanlega kátlegt að horfa á þessa
litlu manneskju svona búna, slaga
um göturnar, hálfraulandi sálmalag,
að hverjum manni hlaut að verða
það á að brosa. Aldrei lagði hún til
nokkurs manns, og strákarnir voru
heldur ekki mjög nærgöngulir við
hana.
Til „orlogs"
í kotræfli við Vesturgötu, bjó
Haagensen og hét kotið Merki-
steinn. Haagensen var aldrei nefnd-
ur öðruvísi, en hann hét Kristján
. Jónsson, Hákonarsonar, og var vest-
firzkur að ætt. Á nýjársdag, sumar-
daginn fyrsta, og ef til vill fleiri
hátíðisdaga, gekk Haagensen í ein-
kennisbúningi fyrir höfðingja bæjar-
ins, til þess þess að óska þeim allra
heilla og blessunar á hinu nýbyrjaða
ári eða sumri. Einkennisbúningur-
inn var heiðblár klæðisfrakki með
ÁS'-J . i tAHV' hlhhhí
Laugardagur 11. júní 1988
svo skjótri svipan, að búðarmenn
gátu eigi borið kensl á manninn, eða
stöðvað hann. Var þjófurinn síðan
kærður fyrir bæjarfógeta, sem þá var
Vilhjálmur Finsen. Vitni voru yfir-
heyrð, og bar eitt þeirra, sem kom
að í því að þjófurinn hljóp út úr
búðinni, að sér hefði sýnst það vera
Sveinn málari. Hann var nú kallaður
fyrir rétt, og þegar hann heyrði, að
hann hefði átt að hlaupa út úr
búðinni, varð honum að orði: „Guð
minn góður, eg sem aldrei hleyp."
Þetta þótti svo sláandi sönnun fyrir
sakleysi hans, að honum var strax
slept, enda var Sveinn vissulega
enginn þjófur. Hann var fróður
maður um margt og bókhnýsinn, og
er heimildarmaður að einstöku sög-
um í „Þjóðsögunum".
Erfitt sambýli
Ófeigur Jónsson var mjög ein-
kennilegur maður; hann safnaði öll-
um korktöppum, er hann gat náð í,
Melkot, þar sem mörg olnbogabörn þjóðfélagsins höfðust við lengur
og skemur er fyrir miðju á þessari mynd, sem sýnir ístekju á Tjörninni
um síðustu aldamót.
blönkum hnöppum sléttum, en bux-
ur allavega litar, og stundum legg-
ingar á, og svartur blankhattur á
höfði. Á þessum einkennisbúningi
stóð svo, að Haagensen hafði í
ungdæmi sínu verið leiðsögumaður
á dönskum herskipum hér við land,
einkum á Vesturlandi, og fékk hann
á þessu ferðalagi nafnið, uniformið
og hattinn. Mörgu kunni Haagensen
frá að segja af freigátunni, eða þegar
hann hafði verið til „orlogs" eins og
hann jafnan komst að orði, og talaði
hann þá jafnan dönsku eða einhvern
dönskublending. Það segir sig sjálft,
að þegar Haagensen var á þessum
„gratulations“-ferðum sínum kunni
hann ekki mikið í sínu móðurmáli.
Drjúgan skilding fékk hann í þessum
ferðum sínum, þó þær væru ekki
skoðaðar sem beinar beiningaferðir.
Endurminningar frá aðalviðburði
lífs hans, verunni „til Orlogs“ voru
altaf efstar í huga hans, þess vcgna
sló hann opt um sig með dönskum
sjómanns orðatiltækjum. Orðin
„hive“ og „heise" voru hans upp-
áhaldsorð, og brúkaði hann þau
bæði í tíma og ótíma. Opt sagði
hann einkennilegar sögur af því,
hvernig gengi tii „til Orlogs", og var
óbágur á slíkum „orlogs" sögum, þó
þær séu flestar gleymdar nú. Til
dæmis kvað hann vel mætti gjöra
miklu fleiri tegundir „vendinga“ á
herskipum en á kaupskipum. Þar
væri að eins um „stag“-vending eða
„ko“-vending að ræða, en á herskip-
um mætti einnig gjöra „om“-vending
og „Snar“-vending. Ef menn lögðu
ekki trúnað á sögur hans, þá var
þetta viðkvæðið „þú hefur ekkert vit
á þessu, því þú hefur aldrei „til
Orlogs" verið“, og lét þá heyra, að
þeir skyldu sem minst um þetta tala,
því ekki hefðu þeir, eins og hann,
verð „Befalingsmand" og „staaet
til Ansvar for et stort Orlogsskib
med fuld Besætning“.
Konu átti Haagensen, er Halldóra
hét; hún var allra kvenna minst,
nálega dvergur, en maður hennar
var með allra hæstu mönnum, víst
fullar 3 álnir á hæð, en ekki að sama
skapi þrekinn. Það varþví afarskríti-
leg sjón að sjá þau hjónin ganga
saman, því hún var alveg eins og
barn við hlið hans enda leiddi hann
hana aliajafna eins og barn. Hann
var stórstígur, en hún smástíg, og
var hún því altaf á eptir. Það var
ómögulegt að verjast hlátri, þegar
Haagensen teymdi Halldóru sína
(hann kallaði hana altaf ,,sína“), t.d.
inn kirkjugólfið, einkum ef hún,
þessi litla manneskja, var með gömlu
skupluna á höfði, og rósótta klúta
um höfuð, háls og herðar, en svo var
hún jafnan búin, er hún var til
altaris, sem þá þótti sjálfsagt að
vera, að minsta kosti einu sinni á ári.
Þeim hjónum kom mæta vel saman,
og það var venjulegt orðtak hans við
hana, „híva og heisa, Halldóra
mín“. Þau voru bamlaus.
Þegar Haagensen gamli kom neð-
ar úr bæ, t.d. til máltíða frá vinnu
sinni, en það var starf hans að bika
hús á sumrum, því þá voru flest hús
bikuð, og moka snjó af götum á
vetrum, þá var Halldóra opt úti
stödd við bæjardymar, að tala við
krakkana, því hún var valkvendi.
Þegar Haagensen nálgaðist, kallaði
hann upp: halló! eða oh höj! Hall-
dóra mín, nú skulum við „til at
skaffe“. Stundum bætti hann við:
Nú verður þú að „skynde Dig",
Halldóra mín. Ef honum leiddist
biðin, hrópaði hann upp: Andskoti
ertu lengi, Halldóra mín, þú hefðir
þurft að vera á herskipi til að læra að
flýta þér. En þú hcfur aldrei til
„Orlogs“ verið, Halldóra mín, bætti
hann svo við í blíðari róm.
„Til Orlogs maa man rappe sig,“
sagði hann svo um leið og hann gekk
inn í bæinn til „Skafningen“.
Haagensen átti garðholu vestur af
koti sínu, og lét sér einkar ant um
hana. Þetta vissu strákar og höfðu
því gaman af að stríða honum með
því að látast ætla að ræna rófu úr
garðinum. Var hann því altaf á
verði, þegar sumri tók að halla, og
tók óþrymilega á þeim strákum, sem
hann náði í við verulegar eða mála-
myndar þjófnaðartilraunir.
Eptir dómi Sighvats bankastjóra,
var Haagensen fremur vel kyntur í
nágrenninu, en eptir mínu minni gat
hann verið bæði óþjáll og ónotalegur
í meira lagi.
Kofi hans stóð þétt upp á Vestur-
götu (sem þá hét Hlíðarhúsastígur),
norðanvert við hana; veggurinn var
ekki hærri en svo, að hann tók
manni í miðja mjöðm. Það var því
sjálfsagt, að allir, sem um götuna
fóru, og byrðar báru, hvíldu sig þar
við vegginn, en þessu kunni karlinn
mjög illa; svona var hann meinsam-
ur; hann lá í sífelldu rifrildi við þá,
sem hvíldu sig þar. Það var því
mörgum, auk strákanna, heldur í
nöp við Haagensen, og glöddust yfir
því, ef hann varð fyrir skellum, og
hann fékk þá.
Reykháfurinn í kotinu var ekki
sérlega merkilegur; það var op á
mæninum, og þar í kvartél undan
mjöli, sem botnarnir höfðu verið
teknir úr. Það var strompurinn. Það
var aðalhefnd strákanna, að byrgja
strompinn, þegar Halldóra var að
sjóða. Það var auðgert, þar sem
strompurinn var svona lágur; var
það svipstundarverk, að fleygja
strigadruslu yfir strompinn, og forða
sér svo bak við næstu bæina, Dúsk-
kot eða Gróubæ. Það var ófrýnileg
sjón að sjá Haagensen og Halldóru
koma út úr bænum, er þeim var farið
að súrna í glyrnum, og það voru ekki
fögur orð, sem flutu af vörum karls,
er hann staulaðist upp þekjuna, til
að taka drusluna frá strompinum.
Bakarabrekkan í lok síðustu aldar.
Haagensen var síðast niðursetningur
í Melkoti, og dó þar háaldraður.
Sveinn lati
Sveinn hét maður og var Ög-
mundsson, ættaður af Vestfjörðum.
Hann var kallaður Sveinn „lati“, og
hafi nokkurn tíma viðurnefni átt
við, þá var það hér. - Hann var afar
stór og luralegur vexti; hann gekk
ekki, heldur mjakaðist áfram. Hann
átti heima í svo nefndum Geirsbæ í
Grjótaþorpi; í eldhúsinu þar var í
öðrum endanum bygður pallur, eigi
stærri en svo, að rúmfletið hans gat
verið þar; þar stóðu og málarakrúsir
hans, því Sveinn var málari. Var
þetta rúmflet hans eitthvert það
ógeðslegasta og sóðalegasta. Sem
dæmi upp á, hve annáluð leti Sveins
var, skal tilfæra eptirfarandi sögu.
Það bar við eitt kvöld í rökkrinu um
vetur milli 1850-60, að maður hljóp
inn í Fischersbúð, vatt sér upp á
borðið, og greip þar hatt, sem hékk
niður úr loftinu, og þeyttist út og
upp Fischerssund. Varð þetta með
í gömlu kamarhúsi á bak við
Glasgow við Vesturgötu bjó Sæ-
finnur vatnsberi.
og brendi þá eða steikti í eldi, og át
þá svo; hann var afar lúsugur, og var;
altalað að hann hefði þær sem viðbitl
með töppunum. Hann var lítill
maður, grannur, og hinn mesti ill-
hryssingur. Hann bjó um 1870 í svo
nefndu Melkoti, sem var rétt norðan
við kirkjugarðinn, en er nú rifið fyrir
löngu, og lóðin komin undir kirkju-
garð. Auk hans bjuggu þar Jón
„Bol“ ,,BoI“(boli), var hann eða
hafði verið slátrari, Gunna „grallari"
og Manga „skarn í auga“. Gunna
bar langt af þessum hjúum; hún var
vel greind, hafði laglega söngrödd
og var dálítið hagmælt, og yfirleitt
vel látin, en hún var afar drykkfelld,
enda fékst hún aðallega við vatns-
sókn og snúninga hjá Jörgensen
veitingamanni (Jörundi frænda).
Ekki var samlyndið altaf gott hjá
þessum fjórbýlingum, og var Ófeigi
illa (svo var hann venjulega nefndur)
mest gefin sök á því; bar það stund-
um við, að sumt af sambýlisfólkinu
varð að flýja frá honum úr kotinu og
leita á náðir nágranna fólksins. Einn
vetur var honum gefið það að sök af
sambýlisfólki sínu, að hann legði
það í vana sinn, að vekja það að
næturlagi, og hræða það á ýmsan
hátt, t.d. með hnífum, og stundum
hafði hann setið uppi í rúmi sínu,
verið að brýna stóran skurðarhníf,
og látið sér þau orð um munn fara,
svo hátt að allir, sem inni voru, hlutu
að heyra, að ekki teldi hann það
mikla samvizkusök „að skera annað
eins hyski niður við trog“, enda
hefði svo sem opt verið drepið betra
fólk, en Jón „bol“ „bol“, Gunna
„grallari" og Manga „skarn í auga“.
Varð lögreglan seinast að skerast í
þetta, og stía því í sundur.
Strákar í bænum höfðu mikinn
beig af Ófeigi vegna ilsku hans, og
héldu sig venjulega langt frá honum.
Einu sinni varð hann svo reiður við
strák einn, sem hafði strítt honum,