Tíminn - 16.08.1988, Blaðsíða 9

Þriðjudagur 16. ágúst 1988
Tíminn 9
VETTVANGUR
Guöjón Jónsson:
BREF TIL STEINGRÍMS
Kæri Steingrímur. Svo vildi til að loknum stórum fundi
þínum á Hótel Sögu, að leiðir okkar lágu saman í
mannþrönginni. Þú hafðir orð á, að ég hefði ekki kvatt mér
hljóðs. Ég svaraði, að ég hefði ekki séð ástæðu til þess,
enda verið þér sammála. Þetta var satt. Hins vegar þurfti
að segja þarna miklu meira, en til þess voru engin skilyrði.
Þau hafa ekki gefíst enn, það hefur ekki verið neinn
fundur, síðan þú kvaðst svo minnilega upp úr um það, að
Róm brennur. Síðan hefur þó margt borið við og enn fleira
verið sagt, sem kallar á aðrar umræður á Hótel Sögu eða
annars staðar. M.a. er niikil umræða, en kannski ekki að
sama skapi frjó, um vísitölur. Nú eru vísitölur aldrei
„réttar“, eins og Magnús Jónsson veðurfræðingur hefur
uppgötvað (!), öllum á óvart, en þær geta gefíð vísbend-
ingu, ef þeim ber saman.
Samt hefur ekki verið sannað,
að þú sért á réttri leið, Steingrímur.
Hvorki er það öruggt, að fjöldinn
fylgi þér á réttri leið, (enda fær
flokkurinn þinn ekki einu sinni
20% atkvæða), né heldur að fjöld-
inn fylgi þér ekki á rangri leið. Ef
þú villist, þá er satt að segja ekkert
að undra þótt eins fari fyrir öðrum.
En ef þú mátt treysta mati fjöldans
og telur að þér beri að láta það
ráða, þá getur þú ekki verið fram-
sóknarmaður. Ég kveinka mér við
að segja, hvar í flokki þú ættir þá
að vera.
Vísitölur eru m.a. reiknaðar til
að mæla vinsældir manna. Ut úr
þeim vísitölum kemur þú allra
manna best - og þessum reikning-
um ber vel saman. Það hljóta því
að vera marktækar tölur, og er
þetta ánægjulegt bæði fyrir þig og
óbreytta flokksmenn. En þessar
vísitölur eru ekki grundvallaðar á
neinum gefnum forsendum, eins
og t.d. lánskjaravísitala, og þær
segja því ekkert um það sjálfar,
hvað ræður þessari niðurstöðu. Því
veltir þú einmitt fyrir þér í viðtali
við blaðamann Tímans, sem birtist
30. júlí:
„Ég hef sett mér í mínu starfi að
vera ég sjálfur og koma til dyranna
eins og ég er klæddur. Ég segi
meiningu mína og hef stundum
verið gagnrýndur fyrir að gera það
um of. Mér finnst þó að fólk hafi
rétt á að vita hvað þeim, sem það
kýs til forystu, sýnist um hina ýmsu
hluti“, segir þú þar, og fleira í
líkum dúr hefur verið eftir þér haft
eða um þig sagt.
Mikið rétt, Steingrímur. Ég er
einn þeirra mörgu, sem meta þetta
við þig, þó að ég hafi líka stöku
sinnum séð ástæðu til að gagnrýna
þig fyrir að hugsa ekki fyrst, og þá
hef ég gert það opinskátt, helst
augliti til auglitis. Ég er þess
fullviss, að þú ert drengur góður og
vilt öllum vel. Og hreinskilni þín
vitnar með þér: Sá sem ber sitt mál
fram úr vondum sjóði hjarta síns,
þarf mikla gát í orðum til að koma
ekki upp um sig, sí og æ. Þetta
skilur fólk, ef ekki með heilanum,
þá með hjartanu. Það tortryggir
stjórnmálamanninn, sem er svo
varkár að hann stamar í sífellu:
að... að... sem sagt..., en sá sem
mælir af einurð og einlægni, hik-
laust, og reynir ekki að fela sig,
öðlast tiltrú, jafnvel þótt hlustand-
inn kunni að hafa aðra skoðun.
Þrátt fyrir skoðanamun virðir hann
það sem hann skynjar, að það er
ekki verið að reyna að breiða yfir
eitthvað, reyna að plata með vand-
lega völdum orðum, með hálfsögð-
um orðum eða ósögðum.
Að rata rétta leið
Tilgáta þín er vafalaust hárrétt,
svo langt sem hún nær. En þó þarf
meira til. Skoðanamunur má ekki
vera of mikill. Sumum kann að
nægja að aðhyllast persónuleik-
ann, en flestir þurfa að finna til
einhverrar málefnalegrar sam-
stöðu. Þú segir í áðurnefndu við-
tali: „Ég get að sjálfsögðu ekki
verið annað en ánægður með út-
komu flokksins og útkomu mína
og met það vitanlega, ef hún endur-
speglar stuðning fólksins við það
sem ég hef verið að reyna að gera.
Þetta hvetur mig til þess að halda
áfram á sömu braut..."
Þó það nú væri! Það er eðlileg
ályktun, að útkoman „endurspegli
stuðning fólksins" og það er jafn
eðlilegt og rökrétt að þetta hvetji
til óbreyttrar stefnu.
Það sem fjöldinn vill
Það verður enginn mikill maður
af því að segja það sem fjöldinn vill
heyra eða gera það sem honum
líkar. Oftar en hitt þarf að ganga
gegn óskum fjöldans, til að segja
og gera það sem rétt er. Það má sjá
í mannkynssögunni, þar sem hinna
stóru er getið, en það á líka við um
okkur peðin, sem verðum ekki í
sögunni: Sókrates hefði ekki fengið
háa tölu vinsælda. Húss var
brenndur. Galilei bjargaði höfðinu
naumlega með því að látast snúa
baki við sannleikanum. Kristur var
krossfestur.
Nei, Steingrímur, þú mátt ekki
treysta á að hylli fjöldans sé til
marks um að þú sért á réttri leið.
Það gæti allt eins verið hættu-
merki, því miður. Þú ert óragur að
segja meiningu þína, þó að þú vitir
ekki, hversu fólki muni líka. Það
er gott. En sumt er það þó, sem þú
veist að þú getur ekki sagt án þess
að tapa hylli, þó að satt sé og
nauðsynlegt að vekja athygli á.
T.d. er þjóðinni meiri nauðsyn á
því en flestu öðru, að fara vel með
fjármuni sína, að spara áður en
keypt er, að sýna aðgát í neyslu. Þú
hefur ýjað að þessu, sem frægt er,
því að síðan getur þú þig varla
hreyft án þess að Mbl. minni á
grautarpottinn. Sigmund er snjall
og kemur mörgum til að hlæja, og
veitir ekki af, en að öðru leyti veit
ég ekki til að hann hafi nokkru
sinni beitt snilli sinni í þágu góðs
málstaðar. Hugmynd hans um
pottinn er sakleysisleg, en hið
hryggilega er að hann sýnir klárt og
kvitt, hvernig mat almennings
raunverulega er á þeirri hugmynd
að spara. Kommúnistar hafa ávallt
verið henni öðrum fjandsamlegri.
Það er... það var rökrétt: Sú þjóð,
sem lærir að fara vel með sitt, og
verða bjargálna og sátt við hlut-
skipti sitt, er ekki líkleg til að gera
byltingu. Nú er komin perestrojka,
en Þjóðviljinn er á sömu línu og
áður: Hann skal aldrei hvetja fá-
tækt fólk til að fara vel með
verðmæti og spara - nema drulluna
í Tjörninni og annað sem heyrir
engum til nema náttúrunni.
Það er hins vegar óeðlilegt að
bæði Alþýðublaðið og Tíminn
skuli vera algerlega undir sömu
sök seld. Þeim mun kyndugra, að
höfuðandstæðingar félagshyggju
og skynsamlegrar leiðsagnar fá-
tæku fólki, sjálft Morgunblaðið
eitt allra fjölmiðla í landinu, skuli
stöku sinnum drepa á þennan yfir-
máta mikilvæga sannleika. Það
gerist reyndar hvergi í Mbl. nema
hjá sjálfum höfuðpaurunum, í rit-
stjórnargreinum.
Óseðjandi lánafíkn
Annað sem þú mátt ekki nefna
er hin hliðin á málinu, andstaða
sparnaðar. Tómstundagamanið og
þjóðaratvinnan: Að kaupa, kaupa.
Kaupa bíl og annan - í skuld,
vélsleða og hjólhýsi. Sólarlanda-
ferð árlega með heila fjölskyldu, í
skuld, frá ógreiddum víxlum sem
falla hjá Gjaldheimtunni á meðan,
og kosta uppboð á íbúðinni.
Heimilistæki öll með afborgunum.
Steik út á krít, velling,-nei, engan
andsk. velling handa nútímafólki,
stórskuldurum íslandssögunnar,
að kikna undan verðbólgu (og
kalla vísitölu), ganga út úr mötu-
neytinu með fyrirlitningarsvip, ef
kokkurinn vogar sér einu sinni á
ári að sjóða ferska ýsu.
Kaupa, kaupa: Tvö-hundruð-
þúsund-naglbíta á árinu, eins og
Laxness lýsti innflutningi hr.
Bítars. Útvörp „af sömu stærðar-
gráðu“, hljómflutningstæki, tertu-
botna, rallbíla, ferhjól... Kaupa,
kaupa. Kaupa allt sem einhvers
staðar er til sölu - skulda svo mikið
sem mögulegt er, eins lengi og
mögulegt er, hvar sem mögulegt
er.
Til að svala þvílíku kaupæði þarf
ærið af peningum, lán á lán ofan -
því að fjármunir verða ekki til í
sólarlandaferðum né í síbyljunni,
ekki í samúel né nýju lífi, ekki í
klessuverkunum, sem Gísli er svo
óþreytandi að dásama í Lesbók,
ekki í kringlunni né skólanum, -
ekki einu sinni í bönkunum né
fjármálaráðuneytinu. Fjármunirn-
ir sem þjóðin lifir á verða til í
hrakyrtum landbúnaði og útgerð, í
kalsamri fiskvinnslunni, sem nú er
að fara á hausinn, af því að bank-
arnir, síbyljan og samúel geta borið
hærri launakostnað. Lán á lán
ofan, hversu dýr sem þau eru, vel
vitandi að samúðin er alltaf með
skuldurum. Hin lánaffkna kynslóð
nútímans heldur áfram fyrri iðju
frá tímum neikvæðra „vaxta“, börn
taka við af foreldrum, að skulda
fyriröllum sköpuðum hlutum,-að
skulda af öllum kröftum sínum og
af öllu hjarta sínu og af allri sálu
sinni. Þetta er hið mikla og æðsta
boðorð: Húsnæðislán, lífeyris-
sjóðslán (hvor tveggja niður-
greidd?), víxlalán, krítarkortalán,
matarlán í reikning hjá kaup-
manninum á horninu (vaxtalaus).
Kaupa strax, helst áður en pening-
urinn kemur: út á væntanleg laun,
væntanlegt orlofsfé, væntanlegt
lán...
Þvílíkt kaupæði og þvílík lána-
fíkn er óþekkt í veröldinni utan
íslands.
En þetta mátt þú aldrei segja,
Steingrímur, á þessum lífsháttum
mátt þú aldrei hneykslast, mátt
ekki nefna heldur en velling, ef þú
vilt halda vinsældum.
Af hverju draga
hávextir ekki úr
eftirspurn eftir lánsfé?
Svo spyrja margir. Af hverju
fara læmingjarnir alltaf beint
áfram, hvað sem fyrir verður,
hrapa fyrir björg, drukkna í belj-
andi fljótum - breyta aldrei um
stefnu? Ég veit ekki svörin. En ég
held að á fslandi treysti skuldarar
því alltaf, að þeim verði að lokum
„bjargað". Því meira sem þeir
skulda, því síður mega þeir fara á
hausinn. Því meir sem þeir barma
sér og því fleiri í hóp, því fremur
verður þeim bjargað, af mannúðar-
ástæðum, af því að þeir eru at-
kvæði, og sumir eru svo stórir, svo
mikilvægir fyrir heilar byggðir að
það má ekki láta þá falla. Þá virðist
það almenn skoðun, að þeir sem
eiga sparifé og leggja fram að láni,
séu upp til hópa auðmenn, eða
Fyrri hluti:
ópersónulegir aðilar eins og lífeyr-
issjóðir og þá megi ræna án nokk-
urrar vorkunnsemi, en skuldarar
séu fátækir. Með þeim er samúðin
öll, hversu heimskulega eða þjóð-
hættulega sem þeir haga sér (nema
þegar ríkið á i hlut!): Skuldurum á
að hjálpa! Þetta sýnir e.t.v. kær-
leiksríkt hugarfar, en er mjög hæp-
ið mat. Skuldarar eru án vafa
fremur í hópi hinna ríku, fremur í
hópi hinna kærulausu, hinna
heimtufreku og eigingjörnu, þeirra
sem vilja njóta alls fyrir annarra
manna fjármuni. Sumir tóku hin
hagstæðu húsnæðislán, þótt þeir
ættu íbúð fyrir og jafnvel fleiri en
eina.
Hjálp við skuldara er í því
fólgin, að taka frá hinum ábyrgu,
þeim sem fara varlega og spara
eftir föngum, og færa það til hinna
gálausu, eyðslusömu, til hinna
lánafíknu sem einatt steypa sér í
skuldir af fullkomnu ábyrgðarleysi
og tillitsleysi. Þessi tilfærsla myndi
heita þjófnaður, ef einstaklingur
stæði að henni, en hún fær önnur
nöfn þegar ríkisstjórn og Alþingi
eiga hlut að máli. Eitt þeirra nafna
er gengisfelling. Þeirri aðferð er
beitt í þágu útflutningsatvinnuveg-
anna, þó að bein og grímulaus
kauplækkun væri bæði heiðarlegri
og gagnlegri. Enda er þessi aðferð
öllum slæm. Nú unt stundir eru
uppi harðar kröfur um að auk
þessa verði lánveitendur rændir
þeim hluta eigna sinna sem sam-
svara. verðbólgu í landinu - en
verðbólgu kalla skuldarar nú „láns-
kjaravísitölu".
Lögmál markaðarins
Nú reynir á það, hvort það
lögmál fær að gilda á íslandi, að
háir vextir dragi úr eftirspurn eftir
lánsfé. Margir, einkum stjórnmála-
menn, vilja koma í veg fyrir það -
með því að „bjarga“ lántakendum.
Nú er einmitt að því komið, að
því er virðist, að skuldarar fari að
finna smjörþefinn af verðbólgunni
(sem þeir kalla „Iánskjaravísi-
tölu“) og háum vöxtum, að þeir
brenni sig nógu rækilega til að læra
það, sem engar viðvaranir og engar
fortölur hafa megnað að kenna
þeim, að lán með verðbólgu og
hávöxtum eru dýr og flestum of-
viða.
Nú er að því komið að sjáist
munurinn á áttaskyni læmingja og
íslenskra skuldara og hinir síðar-
nefndu breyti um stefnu, - og taki
þá að draga úr eftirspurn eftir
lánum og þar með lækki raunvext-
ir. Nú er að því komið að á það
reyni, hvort „lögmál markaðarins"
fái að koma vitinu fyrir hina lána-
fíknu kynslóð - í friði fyrir stjórn-
málamönnum.
Ófreskjan
Lögmál markaðarins kenna ekki
án þess að undan svíði. En þeir
sem hafa óþolinmóðir kvartað yfir
að áhrifa þeirra gæti ekki, ættu
ekki að hindra þessi áhrif, nú þegar
þau loks eru að koma fram. Þá fara
að vísu sumir miskunnarlaust á
hausinn, en það er einmitt óhjá-
kvæmilegt, það er lögmálið, sú
eina tilsögn sem þeir taka. Auðvit-
að mega vinir og vandamenn
hjálpa, ef þeir geta það og vilja. En
ríkið má ekki gera það, það má
ekki fara í vasa hinna nægjusömu
og gefa hinum ábyrgðarlausu.
Annað mál er það, að það má
laga skilyrðin að ýmsu leyti, án
þess að beita sparendur órétti. Þú
segir að lánsfjármarkaðurinn sé
ófreskja, og ég er sammála. En
meinum við það sama? Altént
eruni við sammála um það, að
raunvextir eru of háir, sem stafar
af hinni áköfu eftirsókn í lánsfé.
Það er ekkert vit í 10% raunvöxt-
um - þetta má kannski kalla
ófreskju. Ég hef alltaf verið tals-
maður lágra vaxta, og meira að
segja ítrekað stungið upp á að
innlánsvextir falli með öllu niður
um skeið, verði 0%, meðan þjóðin
læri að fóta sig og sigrast á verð-
bólgu - enda væri það þá gert í
fullri alvöru. Hinir „vextirnir“,
þeir sem lánskjaravísitalan mælir,
falla niður sjálfkrafa jafnskjótt og
fólkið leggur af verðbólguna. Ef
einhverjir sjá ófreskju þar sem þeir
eru, ber þeim að benda á verðbólg-
una, en ekki vísitöluna. í þessu
finnst mér þú bregðast, Steingrím-
ur, og átti ég annars von af þér
síðan þú fórst með efnahagsmálin.
Líkast sem þú hafir fengið skökk
gleraugu í utanríkisráðuncytinu.
Svo lengi sem þjóðin elur þessa
ófreskju, því að verðbólgan er
sannarleg ófreskja, er að sjálf-
sögðu óhjákvæmilegt að sparifé sé
verðtryggt. Ég fordæmi afdráttar-
laust allar vangaveltur um annað,
og harma þau tilefni sem forysta
Framsóknarflokksins hefur gefið
til að þetta þarf að segja.
Vissulega er ofur auðsætt, að
„lánskjaravísitala er verðbólgu-
hvetjandi", - að það ætti að vera
auðveldara að halda verðbólgu í
skefjum, ef eigendur lánsfjár legðu
það fram endurgjaldslaust, hvað
þá ef þeir gæfu með því. Það þarf
enga doktorsgráðu í dönsku einok-
unarversluninni til að skilja þetta.
Og meira að segja skilur óbreyttur
seminaristi fullvel, að það ætti að
vera að sama skapi enn árangurs-
rikara að lánveitendur gefi
skuldurum peningana með öllu,
allan stofninn. Kannski finnst
doktor, sem vill stinga upp á því,
ef ekki hagfræðingur, þá veður-
fræðingur. Eftirmaður Njáls, eða
rafveitustjóri fyrir austan.