Tíminn - 13.10.1988, Blaðsíða 9

Fimmtudagur 13. október 1988
Tíminn 9
llllllllllllll BÓKMENNTIR
Senn er vor í Breidaf irði
í tilefni af áttræðisafmæli Steins
Steinn Steinarr skáld var fæddur hinn 13. október 1908, en lést
tæplega fimmtugur vorið 1958. í dag hefði hann því orðið
áttræður ef honum hefði orðið nægilega margra lífdaga auðið.
Það er eiginlega dálítið gaman að því fyrir menn hér á Tímanum
að fyrsta kvæðið, sem vitað er til að Steinn hafí birt á prenti, mun
hafa komið hér í blaðinu í mars árið 1931. Er um það efni stuðst
við bók Sigfúsar Daðasonar um Stein, sem út kom fyrir jólin í
fyrra.
Steinn Steinarr skáld.
Sigvaldi Kaldalóns
Þetta fyrsta prentaða ljóð Steins
er afmæliskvæði til Sigvalda Kalda-
lóns tónskálds sem varð fimmtugur
í janúar það ár. Ekki tók Steinn
þetta verk í ljóðabækur sínar og
veit ég ekki til að það hafi verið
prentað aftur fyrr en í bók Sigfúsar.
Þetta ljóð heitir Til Kaldalóns,
fimmtíu ára. er sjö erindi og hefst
þannig:
Er skuggarnir jördinni skýla
og skammdegið svartast er,
við svífum til sólheitra landa
á söngvanna vængjum, með þér.
Pú syngur um æskunnar elda
og ævintýranna þor.
Með Ijósi frá listanna hæðum
lýsirðu heimkynni vor.
Þú gafst okkur sólríka söngva
um sagnir frá gamalli tíð,
um sumarið, æskunnar ástir
og einmana förulýð.
Niðurlagserindið er þannig:
Ég óska þér lífdaga langra
með lifandi, starfandi þrótt
úrskammdegismyrkrinu‘ að skapa
skínandi Jónsmessunótt.
Kvæðið er kirfilega merkt með
nafninu Aðalsteinn Kristmunds-
son, sem eins og menn vita var
manntalsnafn Steins. Þarf því ekki
að efast um höfundinn, þó að
Steins nafnið hafi ekki verið komið
til sögunnar hjá honum þarna.
Hefðbundið form
Annars er það sannast sagna að
þetta ljóð er forvitnilegt til skoðun-
ar. Efnislega er það kannski ekki
tiltakanlega frumlegt, enda höf-
undurinn ungur, aðeins tuttugu og
tveggja ára. Og þó er það hlýlega
ort, og langt frá því að þetta sé ljóð
sem nokkur myndi þurfa að
skammast sín fyrir.
En þar sem við vitum í dag að
þarna var að vaxa upp eitt helsta
formbyltingarskáld þjóðarinnar þá
er áhugavert að athuga á ljóðinu
formið. Og þegar menn skoða þá
vekur athygli hvað þarna er alfarið
ort innan hinnar gömlu íslensku
ljóðhefðar. Stuðlar og höfuðstafir
eru hér allir á hárréttum stöðum
eftir gömlu reglunum, og endarím-
ið er á sínum stað, að vísu aðeins í
jöfnu línunum en ekki þeim stöku,
en slíkt frjálsræði voru skáldin
raunar farin að leyfa sér á þessum
tíma. Þótt hrynjandi sé örlítið
óregluleg þá er það ekki meira en
svo að teljast má innan allra marka
hins hefðbundna forms.
Eggert Snorri
Ef miðað er við prentuð ljóð
Steins þá er erfiljóðið Eggert
Snorri trúlega annað í aldursröð-
inni. Það mun vera frá svipuðum
tíma og hitt, en Steinn tók það þó
ekki heldur upp í ljóðabækur sínar,
og mun það hafa verið frumprent-
að í Kvæðasafni og greinum
(1964). Það hefst á þessu erindi:
Egminnistþín ívorsins bláa veldi,
er vonir okkar stefndu að
sama marki,
þær týndust ei í heimsins
glaum og harki,
og hugann glöddu á björtu
sumarkveldi.
Hér vekur hið sama aftur athygli,
skáldið yrkir undir hefðbundnu
formi, rímar og stuðlar eftir öllum
kúnstarinnar reglum og notar raun-
ar vel þekktan bragarhátt, sonnett-
una.
Yfir djúpin
Samkvæmt bók Sigfúsar Daða-
sonar munu svo næst í röðinni af
prentuðum ljóðum Steins vera
fimm ljóð sem hann birti undir
Steins nafninu í Lögréttu árið eftir,
1932. Tvö þeirra tók hann svo upp
í fyrstu Ijóðabók sína, Rauður
loginn brann (1934), en hin þrjú
voru endurprentuð í Kvæðasafni
og greinum. Þessi ljóð eru Yfir
djúpin dagur skín, Gamalt lag,
Sýnir, Ljóð og Söngvarinn. Þar
gegnir enn sama máli að því er
formið varðar. Við getum til dæmis
litið á fyrsta ljóðið af þessum
fimm, það er þrjú erindi og hið
fyrsta hljóðar þannig:
Yfir djúpin dagur skín
dreifist myrkrið kalda.
Breiðist Ijóssins bjarta lín
um bláa öldufalda.
Viðskulum útá unnarslóðirhalda.
Hér gegnir enn sama máli og í
ljóðunum um þá Sigvalda Kalda-
lóns og Eggert Snorra. Steinn notar
hér hefðbundið form, og í þessu
ljóði leikur hann sér raunar einnig
með viðlag í þjóðkvæðastíl, líkt og
mörg skáld höfðu gert á undan
honum á liðnum öldum. Og þannig
mætti halda áfram og lesa hin
ljóðin fjögur, því að í þeim öllum
á það enn við að formið er hefð-
bundið. Og það sem auk þess
skiptir hér ekki minnstu máli er að
öll þessi fyrstu verk, sem skáldið
birti, bera þess skýran vott að hann
hefur haft mjög gott vald á hefð-
bundnu ljóðformi.
Eyðilagt rím
í frægu viðtali, sem Matthías
Johannessen ritstjóri og skáld tók
á sínum tíma við Stein, svarar
hann m.a. með þessum orðum
beiðni Matthíasar um viðtal:
„Viðtal. Það er ómögulegt. Nei,
nei. Það á ekki að tala við mig. Það
borgar sig ekki. Það hefur enga
þýðingu! Ég er ekki neitt, ég er
ekki einu sinni meðlimur í stjórn-
málaflokki - og þar að auki hef ég
alltaf verið talinn hættulegur
maður. - Veistu hvað ég hef forfært
margar einfaldar sálir á lífsleið-
inni? Hef ég ekki eyðilagt rímið?
Hef ég ekki demóralíserað ung-
dóminn í landinu?... “
Hætt er við að margir hafi þá
hugmynd helsta um Stein að hans
sé nú fyrst og fremst minnst fyrir
það að hafa einmitt „eyðilagt
rírnið". Með öðrum orðum að
þýðing hans í bókmenntasögunni
sé sú að hann hafi greitt rími og
ljóðstafasetningu það banahögg
sem síðan hafi dugað til að útrýma
hvorutveggju.
Nú er það vissulega satt og rétt
að mikið af órímuðum ljóðum
liggur eftir Stein. Og hitt er jafnrétt
að frægasta verk hans, Tíminn og
vatnið, er ort undir ákaflega frjálsu
og óbundnu formi. Það er verk
sem flestum, sem lesa, ber saman
um að sé ákaflega mikill og
skemmtilegur skáldskapur, en aft-
ur á móti vefst það töluvert meira
fyrir mönnum að skilja hvað skáld-
ið sé þar að fara. Dugar þar
langtífrá til fulls þó að ýmsir menn
hafi skrifað um það skýringargrein-
ar af miklum lærdómi. En hitt er
annað mál að dæmið um fyrstu Ijóð
hans, sem hér var rakið, sýnir það
svart á hvítu að Steinn hefur byrjað
sem ákaflega hefðbundið skáld.
Hann hefur með öðrum orðum
stokkið fram á vígvöll ljóðagerðar-
innar í fullum herklæðum hins
hefðbundna forms, svo að gripið sé
til líkingamáls. Hann hefur byrjað
á því að ná fullum tökum á gamla
forminu og birt verk sín undir því
fyrsta kastið.
Ekki fyrstur
Það er líka algengur og furðu
útbreiddur misskilningur að Steinn
hafi verið fyrstur til þess að yrkja
órímað á íslensku. Reyndar eru
ótal dæmi þess úr íslenskri ljóða-
gerð allt frá elstu tímum að Ijóð
hafi verið ort undir tiltölulega
frjálsu formi. Til dæmis má minna
á Eddukvæðin sem eru rímlaus, að
ekki sé talað um dansana sem ortir
eru undir ákaflega laust bundnum
bragarháttum.
Sannleikurinn er líka sá að fast-
bundið form var kannski fyrst og
fremst bundið við dróttkvæðin að
fornu, og eftir það við arftaka
þeirra, rímurnar. Síðan má segja
að það hafi verið kröfuharka
Guðbrandar Þorlákssonar biskups
sem réði mestu um að það varð hér
viðtekin regla að lúterskir sálmar
skyldu ortir eftir hefðbundnum
reglum um hrynjandi, rím og ljóð-
stafasetningu. Sú hefð hélst hér
furðu lengi, eða allt fram á þessa
öld, og hún hafði í rauninni ótrú-
lega mikil áhrif á veraldlega Ijóða-
gerð einnig mestallan þann tíma.
Aftur á móti fer því víðs fjarri að
Steinn hafi orðið fyrstur hér til að
gera tilraunir með óbundin eða
formlaus Ijóð. Ekki þarf að blaða
lengi í ljóðabókum frá fyrstu ára-
tugum þessarar aldar til að sjá að
þar eru formkröfurnar víða á miklu
undanhaldi. Skáldin gera þar hvert
af öðru tilraunir með meiri eða
minni formleysur, og til dæmis er
þar talsvert um að slakað sé á að
því er varðar kröfurnar um rím í
hverju vísuorði, svipað því sem við
sáum reyndar hér að ofan í kvæði
Steins til Sigvalda Kaldalóns' Eða
man kannski einhver hvernig
Svarfar fjaðrir Davíðs Stefánsson-
ar frá 1919 byrja:
Sestu hérna hjá mér,
svstir mín góð.
I kvöld skulum við vera
kyrrlát og hljóð.
Tilraunir með prósaljóð og önn-
ur ljóð undir frjálsu formi voru
menn líka farnir að gera hér tals-
vert fyrir daga Steins. Elsta tilraun-
in, sem ég þekki, er eftir Jón
Ólafsson og frá seinni hluta aldar-
innar sem leið. Og ýmis vel þekkt
formfrjáls Ijóð má einnig nefna
eftir skáld sem voru talsvert eldri
en Steinn, svo sem Sorg Jóhanns
Sigurjónssonar og Söknuð eftir
Jóhann Jónsson. Því fer þess vegna
fjarri að Steinn hafi sem formbylt-
ingarskáld komið fram líkt og
Aþena sem stökk víst alsköpuð út
úr höfði Seifs. Hann skákaði einnig
þar í skjóli nokkurrar hefðar.
Menntað skLld
Ef til vill má taka hér svo til orða
að í Ijósi þessa hafi höfuðstyrkur
Steins legið í því hvað hann var í
rauninni vel menntaður sem skáld.
Það er Ijóst að hann hefur verið
ákaflega vel heima í öllum grund-
vallarreglum þeirrar ljóðagerðar
sem á undan honum fór og hann
tók vitaskuld í arf. Þegar Ijóð hans
eru skoðuð með þetta í huga
kemur svo enn betur í ljós að hann
hefur tekið flesta sína útgangs-
punkta sem skáld hér innanlands.
Og eins er hitt ljóst að hann hefur
alla tíð vitað ákaflega vel hvað
hann var að gera, jafnt að því er
form og efni varðaði.
Þetta fer svo saman við hitt að af
gjörvallri Ijóðagerð Steins er ljóst
að hann hefur verið gæddur óvana-
lega næmri og fíngerðri skáldgáfu.
Hjá honum hafa farið saman mikil
hugmyndaauðgi og örugg tilfinning
fyrir því hvað ætti heima og hvað
ekki í ljóði. Af þeim sökum eru til
dæmis efnislegar smekkleysur
ákaflega fáséðar hjá honum.
Og hann hefur líka haft ákaflega
trausta og örugga formgáfu. Það
innifelur meðal annars að hann
hefur haft verulega gott vald yfir
móðurmálinu og kunnað einstak-
lega vel að fella það í fastar
skorður. Og það tekur einnig og
ekki síður til þess að hann hefur
haft fágætlega næma tilfinningu
fyrir sjálfu Ijóðforminu, sem og þvf
hvað mætti bjóða slíku formi. Upp
úr þessu öllu eru meistaraverk
hans á sviði ljóðagerðar svo
sprottin.
Líka hagmæltur
Kannski kemur það einhverjum
á óvart ef því er haldið fram um
stórskáld á borð við Stein að slíkur
maður hafi verið hagmæltur. Má
meir en vera að einhverjum kunni
jafnvel að finnast að í slíkri eink-
unnargjöf sé á ferðinni tilraun til
þess að lítillækka skáldið.
En þegar betur er eftir gáð hygg
ég þó að því megi halda fram um
Stein, án nokkurs konar tilraunar
til lítillækkunar, að hann hafi bæði
verið stórskáld og ofan í kaupið
prýðisvel hagmæltur einnig. Um
þetta trúi ég varla að þurfi að vera
deildar meiningar.
Sannleikurinn er vitaskuld sá að
Steinn orti mörg og stórbrotin Ijóð
undir frjálsu formi, sem ekki þarf
að taka fram að skipa honum í
fremstu röð á skáldabekk. En það
eru líka til ágætar og jafnvel frá-
bærar vísur eftir hann. I því sam-
bandi er til dæmis fróðlegt að
skoða Hlíðar-Jóns rímur hans. Þar
er meðal margs annars þessi
oddhenda:
Lífs um angurs víðan vang
víst ég ganginn herði,
eikin spanga, í þitt fang
oft mig langa gerði.
Og þessi braghenda sem margir
þekkja:
Sama er mér hvað sagt er hér á
Suðurnesjum.
Svört þótt gleymskan
söng minn hirði,
senn er vor í Breiðafirði.
Og undir nýhenduhætti Sigurðar
Breiðfjörð yrkir hann þarna m.a.
hringhendur á borð við þessa:
Hækkar öngu hagur minn,
heims á göngu þynnist vangi,
hringaspöngin hýr á kinn,
hlýtt er löngum þér í fangi.
Svona yrkir enginn rímskussi. Það
þarf prýðisgóðan hagyrðing til. Og
það hefur Steinn verið, jafnframt
því sem hann var mikið skáld líka.
Þetta frægasta formbyltingarskáld
þjóðarinnar réði með öðrum orð-
um aldeilis prýðilega við vísna- og
rímnaformið gamla þegar hann
vildi það vera láta.
Orsök eða ekki
Nú skal engum getum að því
leitt hér hvort þessi formgáfa Steins
hafi verið orsök þess eða ekki hve
vel honum tókst til í glímunni við
formlausu Ijóðin líka. Vitaskuld
geta menn verið bullandi hag-
mælskir án þess að ráða við að
setja saman órímuð ljóð. Og jafn-
satt kann hitt að vera að menn geti
ort vel órímað án þess að ráða við
að koma saman einföldustu fer-
skeytlu.
En hitt er annað mál að á
áttræðisafmæli Steins má vera full
þörf á cð minna sérstaklega á það
að hann var miklu meira heldur en
maðurinn sem á að hafa „eyðilagt
rímið“, svo að notað sé hans eigið
orðalag. Hann var líka bæði snill-
ingur og stórskáld. Rætur hans
voru í innlendu rímhefðinni, og
hann kunni vel að fara með hana
þegar svo bar undir. Hins vegar var
svo komið um hans daga að form-
festan gamla var farin að ganga sér
til húðar. í stað þess að skapa
veglegar umgjarðir utan um hugs-
anir skáldanna var hún farin að
verða þeim fjötur um fót.
Þetta hefur Steinn skilið og
brugðist við því á viðeigandi hátt
með byltingarkenndum skáldskap
sínum. Þess vegna eru ljóð hans
mörg hver undir frjálsu formi. En
þau eru snilldarverk vegna þess að
höfundur þeirra var snillingur í
meðferð móðurmálsins, hvort
heldur var í viðjum ríms og stuðla
eða án þeirra. Ekki vegna þess eins
saman endilega að formið væri
frjálst. Hins vegar hefur slíkt form
mjög trúlega auðveldað ljóðunum
leiðina að samtíð sinni. Þetta var
form samtímans. Og þess vegna
voru þau lesin, eru enn lesin og
verða vafalaust enn um langa
framtfð. -esig