Tíminn - 23.12.1988, Blaðsíða 9

Föstudagur 23. desember 1988
Tíminn 9
llllllll! BÓKMENNTIR
Bók í hugmynda-
fræðilegu hafti
Jakob F. Asgeirsson: Þjóð i hafti.
Almenna bókafélagið, Reykjavík, 1988. f
hörðum kili 390 bls.
Bók Jakobs F. Ásgeirssonar,
„Þjóð í hafti" fjallar um 30 ára
tímabil íslenskrar sögu eða árin frá
um 1930 fram til um 1960. Tilgangur
höfundar er að sýna fram á að
innflutningshömlur og aðrar hömlur
sem stjórnvöld innleiddu á þessu
tímabili hafi drepið atvinnulífið í
dróma, hægt á hagvexti og leitt af sér
hvers kyns pólitíska spillingu og
óeðlilega fyrirgreiðslu. Strax á
bókarkápu er gefið í skyn með
eftirfarandi orðum að hér sé ekki um
almenna hlutlæga úttekt á þessu
áhugaverða viðfangsefni að ræða:
„Þjóð í hafti er ítarleg úttekt á
þrjátíu ára sögu verslunarfjötra á
íslandi, 1931-1960. í bókinni erfjöl-
margt dregið fram í dagsljósið sem
legið hefur í þagnargildi. Inn í sjálfa
haftasöguna er auk þess tvinnuð
almenn efnahags- og stjómmálasaga
tímabilsins.“ Gildishlaðin hugtök,
eins og „verslunarfjötrar" og í raun
gildishlaðin lykilhugtök eins „hafta-
tímabil“ gefa forsmekkinn af því
sem koma skal. Enda fer höfundur í
engar felur með það að hann er að
rita sögu þessa tímabils út frá sjónar-
hóli frjálsrar verslunar og verslunar-
stétta á íslandi. í greinargerð fyrir
tilurð bókarinnar segir Jakob F.
Ásgeirsson m. a.: „Ekki er hér um að
ræða „hlutlaust“ rit í þeim skilningi
að öllum sjónarmiðum sé gert jafn
hátt undir höfði. En þó afstaða
höfundar sé afdráttarlaus, þá hefur
hann engu að síður reynt að gæta
þess að halla hvergi réttu máli við
meðferð heimilda.“ (bls.9) Og rétt
til áréttingar því hvers konar bók
hér er á ferðinni ber að geta þess að
upphaflega er hún rituð að frum-
kvæði samtakanna „Viðskipti og
verslun" sem eru útbreiðslusamtök
Bílgreinasambandsins, Félags ís-
lenskra stórkaupmanna, Kaup-
mannasamtaka Islands, Landssam-
bands verslunarmanna, Lífeyris-
sjóðs verslunarmanna, Verslunar-
banka íslands, Verslunarmannafé-
lags Reykjavíkur og sfðast en ekki
síst Verslunarráðs fslands. Tilefnið
er að minnast þess að 200 ár voru í
fyrra liðin frá því að einokunarversl-
uninni var hnekkt, en útgáfusamn-
ingurinn var síðan framseldur til
Almenna bókafélagsins sem nú gef-
ur út bókina.
Að þessu sögðu er rétt að fara
nokkrum orðum um það hvernig
Jakobi tekst að sannfæra lesandann
um þá kenningu sína (og væntanlega
hagsmunaaðila í verslun) að verslun-
arhöft þessa umrædda tímabils sýni
að slíkar aðgerðir leiði, þegar til
lengri tíma er litið, til ófarnaðar og
öfugþróunar í efnahagsmálum á ís-
landi.
Vegna þess að í ritdómi í dagblaði
yrði full langt mál að tína til einhver
þeirra fjölmörgu dæma sem Jakob
fjallar um í bók sinni, verður hér
eingöngu rætt um þá grundvallar-
röksemdafærslu sem öll bókin bygg-
ist á og er hún eitthvað á þessa leið:
Allt umrætt tímabil var fylgt fast-
gengisstefnu, svo notað sé kunnug-
legt orð úr umræðum dagsins.
M.ö.o. íslenska krónan varverðlögð
allt of hátt miðað við efnahagsað-
stæður hérlendis. Þetta er þekkt
umræða í dag og Jakob gerir sér far
um að útskýra hvernig þetta bitnar á
útflutningsatvinnuvegunum og held-
ur uppi falskri kaupgetu í landinu.
Með því að halda gengi íslensku
krónunnar þetta háu fást færri krón-
ur fyrir útflutninginn en verðlagi
innflutts varnings er haldið niðri og
ef ekkert er að gert leiðir þetta
vitskuld til óheyrilegs viðskiptahalla
og gjaldeyrisþurrðar á tiltölulega
skömmum tíma. Hömlur þær sem
settar voru á verslunina og gjaldeyr-
iseyðslu og Jakob er svo ósáttur við
eru til komin sem tilraun til að draga
úr innflutningi og gjaldeyriseyðsl-
unni án þess að fella gengið og rýra
þannig kaupmátt stórlega. í nokkuð
löngu máli útskýrir Jakob síðan að
þetta hafi ekki tekist og í staðinn
fyrir þær vörur sem ekki mátti flytja
inn komu aðrar, glingur og ónauð-
synjavörur, sem ekki voru á bann-
listunum. Eitt leiddi síðan af öðru og
til þess að innflutningshöftin gerðu
gagn varð stjórnunin og útfærslan á
þeim víðtækari og náði til fleiri og
fleiri atriða. Það aftur gaf tækifæri til
misnotkunar við úthlutun leyfa,
svartamarkaðsbrasks og spillingar,
sem Jakob segir að hafi átt sér stað
með skipulegum hætti - og eins og
við er að búast gerir hann mikið úr
því hversu skarðan hlut kaupmenn
báru frá borði og hversu ríkulegur
hlutur kaupfélaganna og SÍS varð.
í mjög grófum dráttum er þetta
uppistaðan í röksemdafærslu bókar-
innar en þessi rökfærsla er sett fram
á lipran og lifandi hátt þar sem
miklum fjölda tilvitnana í ýmsa
spekinga og stjórnmálamenn þessa
tímabils er fléttað snyrtilega inn í
meginmálið. Áberandi er þó hversu
mikið af þessum ívitnunum er í
kunna hægrimenn og oftast nær
velur Jakob þann kostinn að beita
fyrir sig tilvitnunum þegar hann
rökstyður veigamestu atriðin í máls-
vörn sinni fyrir verslunarfrelsinu eða
þegar hann vill draga fram einhver
dæmi spillingar „haftaáranna". Hug-
myndirnar sem settar eru frant í
bókinni eru ekki nýjar og þessi
framsetningarmáti glæðir þær heldur
ekki nýju lífi. Hins vegar er þetta
góð samantekt, læsileg og á köflum
skemmtileg.
Tvennt rýrir þó gildi bókarinnar
sem almenns upplýsingarits um þetta
tímabil. Það fyrsta viðkemur því
hversu gildishlaðinn og ákveðinn
tilgangur bókarinnar er, sbr. yfirlýs-
ingar höfundar hér að ofan. Allur
málflutningurinn snýst í kringum
það að líta á hömlurnar eða höftin
út frá sjónarhóli verslunarfrelsisins
og aðrar hliðar málsins verða því
útundan og myndin sem upp er
dregin óhjákvæmilega brotakennd.
Á svipaðan hátt væri hægt að skrifa
um þessi sömu höft t.d. út frá
sjónarhóli íslensks iðnaðar og upp-
byggingar hans eða út frá sjónarhóli
verkalýðsbaráttu og þróunar kaup-
máttar á þessu tímabili og komast að
öðruvísi niðurstöðu en Jakob gerir.
Einnig ber að hafa í huga að höftin
sem slík voru lengst af ekki pólitískt
bitbein heldur miklu fremur stóð
spurningin um tæknilega útfærslu í
einstökum atriðum. Þetta atriði er
að vísu nefnt í bókinni en ekki gert
mikið úr því og lesandinn fékk það
jafnvel á tilfinninguna að viljandi
væri gert eins lítið úr hlutdeild
Sjálfstæðisflokksins í mörkun hafta-
stefnunnar og frekast væri kostur.
Hitt atriðið sem rýrir gildi bókar-
innar er einfaldlega það að á endand-
um eru rök hennar ekki nægjanlega
sannfærandi. Miðað við þá stöðu
sem höfundurinn lýsir sjálfur, þ.e.
að grundvallarmeinsemdin felist í of
hátt skráðu gengi íslensku krónunn-
ar situr sú spurning enn eftir hvort
það hefði í raun verið betra að
sleppa alveg höftununi? Sannfær-
andi rökstuðning fyrir því að versl-
unarfrelsi við þær aðstæður myndi
skila betri árangri - í efnahagslegum
og pólitískum skilningi -beinlínis
vantar. Höfundur spyrðir nefnilega
saman það tvennt að gengið var svo
hátt skráð annars vegar og svo
verslunarfrelsið og höftin hins vegar.
Á því tímabili sem hann er að fjalla
um var það hins vegar ekki á hinni
pólitísku dagskrá að fella gengið,
ekki frekar en það hefur verið á
dagskrá ríkisstjórna nú allra síðustu
árin og fylgt hafa hinni svokölluðu
fastgengisstefnu. Hugsanlega má
með ótölulegum fyrirvörum þó, bera
saman þetta tvennt því haftastefna
hefur ekki verið við líði samhliða
núverandi fastgengisstefnu, þvert á
móti hefur frelsið blómstrað, en
viðskiptahallinn mælist líka í stjarn-
fræðilegum tölum og offjárfesting
og þenslan virðist ætla að skilja eftir
sig timburmenn sem fjötra og hefta
landsmenn með öðrum hætti en gert
var á „haftaáratugunum".
í stuttu máli er bókin „Þjóð í
hafti“ því hugmyndafræðilegt inn-
legg í þjóðfélagsumræðuna og er
þokkaleg sem slík. Eflaust munu
ungir menn sem kenna sig við frjáls-
hyggju nú fara að beita fyrir sig í
kappræðum sögulegum dæmum um
fánýti ríkisafskipta og byggja visku
sína á þessari nýju bók. Bókin sjálf
er vissulega fallega inn bundin og
vönduð í öllum frágangi, en andinn
er allur bundinn í haft pólitískrar
hugmyndafræði. - BG
Ævi og starfi
kristins manns
Sigurbjörn biskup, eftir Sigurð A.
Magnússon:
Bókin um Sigurbjörn er ein sú
merkilegasta sem ég hef lesið af
ævisögulegum bókmenntum. Lík-
lega skipar hún þennan sess fyrir það
að svo er um mig, eins og flesta
íslendinga, að ég þykist þekkja
þennan merka samtímamann mæta
vel. Þegar lesturinn hefst er þó ekki
laust við að mynd mín af biskupnum
dýpki strax á þriðju blaðsíðu. Um-
fjöilunin um harmleik fjölskyldunn-
ar í fyrsta kafla var mér nægur
skammtur þann daginn og hafði ég
þó heyrt sögu þessa áður eins og hún
gekk meðal ættmenna úr Meðalland-
inu. Þar sannast og sú staðhæfing, er
ég heyrði frá mætum kennimanni,
að í Meðallandinu varðveittist ísland
best. Frásögn Sigurðar A. Magnús-
sonar skilar alla jafna vel þessum
sanna keim íslenskunnar er stöðugt
hefur andað frá Sigurbirni í lífi hans
og starfi. Því var ég hissa (og þó
ekki) er Sigurbjörn sagði mér um
daginn að hann hafi lengi þráast við
að leyfa ritun æviminninga sinna, en
eftir því hefur verið falast af útgef-
endum í fjölmörg ár.
Stíllinn er venju fremur þægilegur
aflestrar en þó er það svo að ekki er
með öllu ljóst hvers vegna talsvert
grúir af einkennilegum samsetning-
um í frásagnarstíl Sigurðar. Látum
það vera að skeyta saman einstaka
orðum eins og einhversstaðar, þar
sem um slíkt eru ekki til afgerandi
reglur að mig minnir. Hitt er ein-
kennilegra að finna samsetningar á
borð við niðrað, hvorteðvar, vestr-
undir, þarafleiðandi, alltíeinu, héð-
anífrá, eftilvill, afturámóti, meirað-
segja, undirniðri seinnameir, nokk-
urntíma, meiren, enganveginn og
eiaðsíður. Fyrst í stað stungu þessar
samsetningar mjög í augun við
lestur, en ef ég á að segja eins og er
þá vöndust þær fábrotnustu ágætlega
og eru eflaust hugsaðar til að venju-
legt fólk geti lesið textann hraðar.
Efnið er skilmerkilega sett fram
og ekki er dvalið við nema það sem
merkast hefur verið talið á æviferli
biskupsins. Hann hefur því komist
vel frá því að geta um alla hluti án
tillits til þýðingar þeirra, eins og
hent hefur allt of marga. Því er það
að sumt tel ég vanta og máttu
aðstandendur bókarinnar vita það
manna best. Hitt finnst mér ofaukið
að greina svo mjög frá einstökum
málum eins og dvalið er við prest-
kosningar við Hallgrímssókn til
dæmis. Hins vegar er ekki nema
gaman og fróðlegt að lesa um ein-
stakar glímur við kerfiskarla og
ráðamenn, en slíkt lendir auðvitað í
ríkum mæli á herðum embættis-
manns er stendur jafnan óstuddur í
basli sínu við eftirlitsmenn bústaða
og annarra ríkiseigna. Lýsingin á
fyrsta bústaðnum er t.d. þörf áminn-
ing nútímafólki. Ekki verður glíman
síður athyglisverð þegar kemur að
því í æviágripinu að Sigurbjörn sest
á stól biskups yfir fslandi.
Hver kaflinn er öðrum meir
spennandi og fræðandi. Til að þjóna
kirkjusögulegum sjónarmiðum er
þess einnig gætt að geta vel þeirra
sem Sigurbjörn skipti við. Dæmi um
það er aðdragandi þess að hann er
kosinn biskup. Kirkjan stóð þá
frammi fyrir nokkuð áþreifanlegum
klofningi samkvæmt því sem fram
kemur í bókinni og er einkennilegt
fyrir menn sem ekki þekkja annað
en þjóðkirkjuna í dag að fræðast um
þessa fyrri stöðu mála.
Væri lengi hægt að rekja einstök
dæmi um gullmola þessarar bókar,
en það er því miður ekki mögulegt í
Séra Sigurbjörn Einarsson.
stuttri greinargerð. Þó er rétt að geta
þess að fagmannlega er gengið frá
útgáfunni. Erm.a. unninellefublað-
síðna nafnaskrá og þriggja blaðsíðna
smáletruð heimildaskrá. Mikill
fjöldi mynda er í bókinni og eru
greinagóðir myndatextar mikils
virði. Með þessum hætti kemst til
skila ótrúlega litríkur starfsferill
biskupsins, án þess að meginmál sé
undirlagt linnulausum ferðasögum.
Þannig sleppa höfundur og biskup
við upptalningu en fá í staðinn út
ferska og létta frásögn í máli og
myndum. Samanlögð útkoman er,
eins og ég hef ítrekað sagt í þessari
stuttu og fábreytilegu reynslusögn af
ævisögu, einstaklega lífleg og létt í
aðra röndina, en djúp, viturleg og
fræðandi í hina. Fagna ég því að
biskupinn okkar allra lét undan
þrábeiðni útgefenda.
Kristján Björnsson
TÓNLIST
Tvö klarinettuverk
Á háskólatónleikum 14. desember
fluttu Einar Jóhannesson og David
Knowles tvö fremur sjaldheyrð verk
fyrir klarinettu og píanó, Sónötu í
Es-dúr eftir Felix Mendelssohn og
Four Characteristic Pieces eftir Wil-
liam Hurlestone. Mendelssohn
samdi þessa sónötu aðeins 15 ára að
aldri, árið 1824, og verður því ekki
neitað að fagmannlega er að verki
staðið hjá svo ungum manni - eða
voru menn meira bráðþroska í þá
daga, enda yfirleitt skammlífari?
Hins vegar hefur Mendelssohn ekki
elst sérlega vel, flest hans yerk þykja
mönnum fremur léttvæg nú á
dögum, og á það að sjálfsögðu ekki
síður við þetta æskuverk en önnur
sem þroskameiri ættu að teljast.
Þá var meiri veigur í fjórum
smástykkjum Hurlestones (1876-
1906), sem tónleikaskrá segir að hafi
orðið mörgum harmdauði þegar
hann lést í London árið 1906, aðeins
rúmlega þrítugur að aldri, því miklar
vonir hafi verið við hann bundnar
strax á skólaárunum í Konunglega
tónlistarháskólanum. Eftir að hafa
heyrt þessi fjögur smáverk kemur
þetta ekki á óvart, því þau eru mjög
eftirtektarverð hvert á sinn hátt, og
voru auðvitað snilldarlega flutt af
þeim Einari og David, ekki síður en
sónasta Mendelssohns.
Eins og kunnugt er lá bresk tónlist
lengi utan garðs hjá íslendingum,
því við þágum okkar Evróputónlist
frá Þýskalandi gegnum Danmörku,
og ekki ómerkari maður en Jóhann-
es Brahms hafði kallað Breta „þjóð
án tónlistar“. Þetta var sem sagt
viðtekin skoðun austan Ermarsunds,
og þeim megin við sundið vorum við
lengstum, menningarlega séð. En
Bretar höfðu auðvitað heilmikið
tónlistarlíf, þótt engan eignuðust
þeir Beethoven, og sem betur fer
eru verk breskra öndvegistónskálda
farin að heyrast hér ögn - t.d. eftir
Elgar og Vaughan Williams, fyrir nú
utan Benjamin Britten annars vegar
og gömlu jöfrana eins og Purcell
hins vegar. Og svo þessi ágætu
fjögur stykki eftir Hurlestone.
Sig. St.