Tíminn - 29.08.1989, Blaðsíða 7

Þriðjudagur 29. ágúst 1989
Tíminn 7
Þórarinn Þórarinsson:
Ekki til neitt alheims-
módel fyrir sósíalisma
Gorbatsjov undirbjó breytingarnar í Ungverjalandi og Póllandi
Fyrr á þessu ári fór Gorbatsjov forseti Sovétríkjanna í
heimsóknir til London, Bonn og Parísar og ræddi við
forráðamenn þar. Að mörgu leyti minna þessar ferðir á
ferðalag Péturs mikla til Vestur-Evrópu á sinni tíð.
Ferðalag Péturs opnaði Rússum útsýni til Vestur-Evrópu.
í kjölfar þess fylgdi, að Rússar urðu fyrir margvíslegum
áhrifum þaðan og hefur þeirra gætt meira og minna síðan.
Gorbatsjov forseti Sovétríkjanna.
Ferðir Gorbatsjovs til áður-
nefndra höfuðborga í Vestur-Evr-
ópu voru farnar í ekki ósvipuðum
tilgangi og áðurgreint ferðalag Pét-
urs mikla. í fyrsta lagi var það
tilgangur Gorbatsjovs að kynna
perestrojkuna og áhrif hennar á
stjórnarhætti og stjórnarfar Sovét-
ríkjanna og þær breytingar, sem
hún hefði á utanríkisstefnu Sovét-
ríkjanna. í öðru lagi var tilgangur
Gorbatsjovs að greiða fyrir aukn-
um viðskiptum við þessi lönd á
sviði verslunar, iðnaðar, vísinda
og margþættra menningarmála og
búa þannig í haginn, að Evrópa
gæti orðið sameiginlegt heimili
allra Evrópuþjóða, sem Ameríku-
menn gætu einnig litið á sem heim-
ili sitt, enda ættu þeir flestir rætur
sínar þar.
Eftir heimkomuna flutti Gorbat-
sjov langa ræðu á hinu nýja þingi
Sovétríkjanna um þessar ferðir
sínar og verður hér sagt frá nokkr-
um atriðum hennar, en útlokað er
að gera það öðru vísi en í stuttu
máli.
Að sjálfsögðu einbeitir Gorbat-
sjov sér að málefnum Rússa heima
fyrir. „En þau mega ekki leiða
athyglina frá mikilvægi utanríkis-
stefnunnar, ef við viljum ekki láta
verkefni okkar hér heima vera
óleyst. Utanríkisstefnan getur
minnkað stríðshættuna, eflt öryggi
landsins og skaðað þá ímynd Sov-
étríkjanna erlendis sem er hagstæð
hagsmunum okkar. Slík utanríkis-
stefna bætir aðstæður okkar til að
framkvæma innanríkisáætlanir
okkar, og hjálpar okkur til að taka
ákvarðanir um efnahagsmál, þjóð-
félagsmál, menningarmál og hug-
myndafræði, sem stuðla að árangri
af framkvæmd perestrojku og
tryggir þær breytingar sem við
viljum ná fram. Nú, þegar Sovét-
ríkin eru að takast á við gífurleg
byltingarverkefni og vekja þjóð-
ina, þörfnumst við hagstæðra er-
lendra aðstæðna meira en nokkru
sinni fyrr.
Ég fór í þessar heimsóknir á
ábyrgðarþrungnu augnabliki í
þróun heimsmála, á þeim tíma
þegar róttækar breytingar voru að
ganga yfir í sósfalísku ríkjunum -
á tíma sem ekki væri ofmælt að
kalla tíma þáttaskila. Bakgrunnur
þessara heimsókna mótaðist af
mikilvægri pólitískri þróun, svo
sem þeirri lokaályktun sem sam-
þykkt var í Vín í janúar sl., nýlega
höfnum samningaviðræðum um
hefðbundin vopn og heri í Evrópu,
og að áfram er haldið, eftir stutt
hlé, utanríkis- og stjómmálaum-
svifum bandarískra stjómvalda, og
þar af leiðandi Nató.
Pá vom einnig aðrir þættir sem
gerðu þessar heimsóknir mikilvæg-
ar á þessum tíma. Vestur-Evrópa
er í vaxandi mæli að gera sér ljóst
hve bráðnauðsynlegt er að komast
að gagnkvæmum skilningi og hefja
samvinnu við Sovétríkin. Hún er
viljug til að ræða öll atriði með
tilliti til raunveruleika samtímans
og samræmingar hagsmuna. Hún
hefur vilja á að afnema allar hindr-
anir sem leitt geta til árekstra.
Hvað varðar ágreiningsefni í
Lundúnum, Bonn og París, þá
snertu þau einkum hlutverk kjarn-
orkuvígbúnaðar. f þeim umræðum
voru mörg blæbrigði.Breska ríkis-
stjórnin t.d. er haldin þráhyggju
hvað varðar fælingarstefnuna.
Vestur-Þýskaland er óttaslegið
vegna stöðu sinnar mitt í kjarn-
orkuandspæninu, sem gerir allan
kjarnorkuvígbúnað mjög hættu-
legan fyrir það. Frakkland vill
viðhalda sérstöðu sinni innan Nató
og talar um „hreinan pólitískan
tilgang" með kjamorkuvígbúnaði
sínum. ÖIl þrjú ríkin skírskota til
skyldunnar við bandamenn sína.
Sovétríkin eru andvíg kjam-
orku-fælingarstefnunni, þar sem
hún gæti gert að engu ávinninginn
af niðurskurði hefðbundinna
vopna, og er þar að auki í andstöðu
við þá stefnu að uppræta beri
hernaðarandspænið - mál sem
mætir engum andmælum. Til að
greiða fyrir Vínarviðræðunum,
lögðu Sovétríkin fram sundurlið-
aðar tillögur um afvopnun í áföng-
um, og fylgdu þeim úr garði með
yfirlýsingu um að þau væru reiðu-
búin til að fækka einhliða eldflaug-
um sínum í Evrópu, strax og við
sæjum að Nató vildi hefja viðræður
við okkur um skammdræg kjarn-
orkuvopn.
Margt fólk í Sovétríkjunum spyr
sig einnar spumingar. Sumir birta
hana opinberlega, svo ég sé mig
knúinn að svara henni. Þessi spum-
ing er: Hvað svo ef við göngum of
langt og gerum óréttlætanlegar til-
slakanir?
Og ég dreg lærdóma mína frá
Lenín. Ég segi með bestu sam-
visku: Aðeins skynsamleg mála-
miðlun getur fært heiminum frið
og komið á eðlilegum alþjóðasam-
skiptum. Samfélög þjóðanna á
hnettinum, að minnsta kosti eins
og við sjáum þau, eru reiðubúin til
slíkra málamiðlana, og reynslan
sannar að þar höfum við rétt fyrir
okkur. Heimurinn verður að
hverfa frá óvinarímyndinni, og það
getur hann gert. Svo þegar komið
er með úrelt ummæli sem því
miður eiga sér enga stoð í veru-
leikanum lengur, um óvini allt í
kringum okkur, þá segjum við
aðeins að við hörmum að þeir sem
segi svo hafi ekki lært og ekkert
skilið, áfjórum árum perestrojku.
Ef við lokum augunum fyrir því,
að Vesturlönd eru viljug til að
mæta okkur á miðri leið, þá ein-
földum við hlutina um of. INF
samningurinn sem er viðurkenndur
sem mikilvæg söguleg skilaboð, er
framkvæmdur undanbragðalaust.
Bandaríkin hafa ekki hækkað fjár-
framlög sín til hernaðar undanfarin
þrjú ár. Þingmenn reyna að finna
leiðir til sparnaðar, er þeir eru að
fjármagna ýmsar hernaðaráætlan-
ir. Bandaríkin hafa flutt marga
kjarnaodda frá Evrópu og boðað
stöðvun á framleiðslu plútoníum
og þrívetnis til vígbúnaðar, og
skorið niður áætlun sína um fram-
leiðslu á skriðdrekum. Vestur-
þýsku Pershing-1 eldflaugarnar
hafa verið eyðilagðar allar með
tölu. Viðbrögð Bush forseta og
Nató við tillögum Sovétríkjanna
um fækkun hefðbundinna vopna í
Evrópu, munu vissulega færa lausn
þessa máls nær.
Annar áfangi Vínarviðræðnanna
fjallaði um öll þessi mál af áhuga.
Aðilar voru ákafir í að mæta hver
öðrum á miðri leið, og það gerðu
þeir til að ná samkomulagi um
bann við efnavopnum.
Þetta eru allt mjög alvarlegir og
áhugaverðir hlutir, vissulega. En
það er ekki þar með sagt, að
hernaðarleg og pólitísk umsvif
Bandaríkjanna og Nató takmarkist
við þetta eitt. Aðrir þættir aðgerða
þeirra sem ógna friðnum hafa kom-
ið fram í dagsljósið, og nægir þar
að nefna nokkra punkta í Brússel-
yfirlýsingu Nató.
Þó er þróunin núna vænleg og
lofar nýjum horfum og nýjum hug-
myndum í sambandi við samskipti
ríkja.
Þetta kom fram í þeim viðræðum
sem ég átti um þróun Evrópu í
þessum þrem heimsóknum
mínum. Þessar viðræður voru mál-
efnalegar, uppbyggilegar og inni-
haldsríkar. Jákvæð afstaða til hug-
myndarinnar um Evrópu sem
heimili þar sem við byggjum ðll,
endurspeglaðist í sameiginlegri
yfirlýsingu Sovétríkjanna og Vest-
ur-Þýskalands, í ummælum Mitt-
errands forseta, og í viðbrögðun-
um við ávarpi mínu í Strassburg.
Umræðumar um málefni Evr-
ópu verða æ árangursríkari, og
möguleikarnir batna með hverjum
deginum, eftir því sem Vesturlönd
gera sér ljósari grein fyrir því.
Vestrænar tilraunir til að skapa
óstöðugleika í sósíalísku ríkjun-
um, og nota til þess þær breytingar
sem þar em að verða, eru ósam-
þykkjanlegar og jafnvel skaðlegar
fyrir Vesturlönd sjálf. Ég finn mig
einnig skyldugan til að leggja
áherslu á (og það sanna viðræður
mínar í þessum heimsóknum), að
fleira og fleira fólk á Vesturlöndum
gerir sér fulla grein fyrir því að
perestrojka í Sovétríkjunum, þýðir
ekki að Sovétríkin séu að hverfa
aftur til kapítalisma, og að þjóðin
treystir á sín eigin verðmæti eins og
hún hefur gert hingað til, í tilraun-
um sínum til að lagfæra sósíalism-
ann. Ég sá merki þessa með eigin
augum í viðræðum sem ég átti í
heimsóknunum."
Viðræður Gorbatsjovs við valda-
menn í London, Bonn og París
snerust að verulegu leyti um má-
lefni og framtíð Evrópu. Gorbat-”
sjov lagði mikla áherslu á að kynna
hugmyndir sínar um Evrópu sem
heimili allra þjóða þar og telur þær
hafa mætt skilningi. Til þess að
fylgja því máli eftir hélt hann til
Strassburg og flutti þar ræðu um
Evrópumálin á fundi hjá Evrópu-
ráðinu og ræddi við ýmsa forustu-
menn í ráðinu. í ræðu sinni á þingi
Sovétríkjanna lýsti hann þeirri
skoðun sinni, að Evrópuráðið gæti
orðið einn burðarásinn í hinu nýja
Evrópuheimili, sem hann hefur
látið sig dreyma um.
Meðan Gorbatsjov var í
London, Bonn og París ræddi hann
og félagar hans við ýmsa fulltrúa
einkafyrirtækja þar og var gengið
frá mörgum samningum. „Við höf-
um bunka af undirrituðum samn-
ingurn," sagði hann, „ varðandi
efnahagsmál, vísindi og tækni.
Viðfangsefnið er því að gera þau
virk í efnahagsumbótunum, að .
skapa raunhæfan grundvöll að
beinum efnahagstengslum, þar á
meðal tengslum lítilla og meðal-
stórra fyrirtækja, og að fá sameig-
inleg fyrirtæki sem framleiða
neysluvaming til að skila góðum
afköstum. Það eru uppi áætlanir
um samvinnu við frönsk fyrirtæki
um landbúnað og skógrækt. Vest-
ur-þýsk og ítölsk fyrirtæki ætla að
hjálpa okkur við að gera léttaiðnað
okkar nýtískulegri. Þá hafa opnast
tækifæri til samvinnu á þróaðri
sviðum, svo sem þujiga geim-
ferðapalla, flugvélasmíði, hraðl-
estarflutninga, fjarskiptatækni,
sjónvörp af annarri kynslóð
o.s.frv. Við bindum miklar vonir
við byggingu efnahags- og iðnað-
armiðstöðva í Leníngrad og Vest-
ur-Þýskalandi. Það er eins konar
þversögn í því, að áður fyrr álitum
við að mestu hindranirnar og erfið-
leikarnir í sambandi við fram-
kvæmd utanríkisstefnu okkar yrðu
á sviði mannréttinda og vígbúnað-
artakmarkana. Okkur fannst efna-
hagsmálin einfaldari og um þau
þóttumst við vita meira. Nú höld-
um við hins vegar trúlega að þessu
sé þveröfugt farið. Við skulum
vera hreinskilnir: Erfiðleikarnir á
þessu sviði eru ekki aðeins tengdir
þeim hindrunum sem Vesturlönd
hafa lagt í veg viðskipta við okkur,
(slíkar hindranjr eru til og þeim er
viðhaldið), heldur tengjast þeir
einnig tregðu okkar og íhaldssemi,
vanhæfni okkar í að þróa með
okkur efnahagslegt hugarfar sam-
fara perestrojku, og hreint út sagt,
vanhæfni okkar til að starfa á
erlendum mörkuðum, hæfileika-
skorti og stundum blátt áfram leti.“
Frá Strassburg hélt Gorbatsjov
til Búkarest og sat þar fund Var-
sjárbandalagsins og kom óbeint
fram í ræðu Gorbatjovs, að sá
fundur var haldinn til að fá stuðn-
ing bandalagsins við þær breyting-
ar, sem eru að verða á stjórnarhátt-
um í Póllandi og Ungverjalandi.
Gorbatsjov fórust þannig orð:
„Þessi fundur brást á uppbyggi-
legan hátt við tillögum Brússel-
fundar Nató-ríkjanna, og staðfestu
að þau hefðu í vissum skilningi
mætt Varsjárbandalagsríkjunum á
miðri leið, í umfjöllun um tillögur
þeirra um fækkun í herjum og
niðurskurð hefðbundins vígbúnað-
ar. Fundurinn sýndi vitund um
nauðsyn þess að breyta bandalag-
inu úr hernaðar- og stjórnmála-
bandalagi, í stjórnmála- og hernað-
arbandalag, með tilliti til hins nýja
veruleika í Evrópu og heiminum í
heild. Það hjálpar okkur til að ná
því marki sem við höfum sett
okkur: Að undirbyggja þá þróun í
Evrópu að hægt verði að leysa upp
bæði Varsjárbandalagið og Nató.
Þangað til slíkar aðstæður skapast
viljum við þróa tengslin milli
bandalaganna á grundvelli þar sem
ekki ríkir andspæni.
Þessi fundur bandalags okkar
var með nýju sniði, og einkenndist
af hreinskilni og heiðarlegum skil-
greiningum á atburðunum. Að
sjálfsögðu voru þar skiptar skoðan-
ir. Við sjáum ekkert illt í því. Þeir
tímar eru liðnir þegar allir voru
sammála. En þrátt fyrir allar mis-
munandi skoðanir, og þrátt fyrir
það að hvert og eitt Varsjárbanda-
lagsríkjanna hefur sín séreinkenni
í þróun innan- og utanríkisstefnu,
var fundurinn áhrifarík sönnun á
gagnkvæmum pólitískum skilningi
og samvinnu Varsjárbandalags-
ríkjanna. Það kom skýrt í ljós að
öll ríkin voru sammála um mikil-
vægustu lykilatriði alþjóðamála
samtíðarinnar. Og það gerði þeim
kleift að móta sameiginlega stefnu
í utanríkismálum.
Búkarestfundurinn var einnig
sönnun þess að ný tegund er að
mótast innan hins sósíalíska þjóð-
asamfélags, samskipta sem byggj-
ast á fullu jafnrétti, sjálfstæði og
sjálfstjóm. Nú er öllum orðið ljóst
að það er ekki til neitt alheims-
módel fyrir sósíalisma og að enginn
hefur einkarétt á sannleikanum.
Hver þjóð verður sjálf að ákvarða
framtíð síns eigin lands, og kjósa
sér það þjóðfélagsform sem henni
hentar. Aldrei má koma til erlendr-
ar íhlutunar, undir neinu yfirskini,
og aldrei má gera neinar tilraunir
til að þvinga eitt ríki til að fara eftir
annars uppskrift að þjóðfélagi eða
stjórnmálastefnu.“