Tíminn - 22.11.1989, Blaðsíða 14

14 Tíminn
Miövikudagur 22. nóvember 1989
Efnahags-
þróunin?
hreyfingum fyrir mitt næsta ár. Tvö
þeirra, Svíþjóð og Danmörk, hafa
reyndar þegar komið á svo til algeru
frelsi á þessu sviði. íslendingar hafa
enn fyrirvara varðandi þessar áætlan-
ir, sem ég efast um, að okkur sé stætt
á nema um skamman tíma. Við
erum hins vegar enn svo langt á eftir
hinum Norðurlandaþjóðum í þessu
efni, að við munum óhjákvæmilega
þurfa á lengri aðlögunartíma að
halda. Hins vegar tel ég yfirgnæfandi
rök mæla með því, að gerð verði hið
fyrsta bindandi áætlun um afnám
allra hafta á fjármagnshreyfingum
milli íslands og annarra landa og
verði henni hrundið í framkvæmd á
ekki lengri tíma en tveimur árum.
Sannleikurinn er sá, að núverandi
fyrirkomulag sem felur í sér tiltölu-
lega greiðan aðgang íslenskra aðila
að erlendu lánsfé, ýmist beint eða
fyrir milligöngu innlendra lánastofn-
ana, sem ríkið ber ábyrgð á, er að
mörgu leyti stórhættulegt. Þessi
stefna leiðir til sífelldrar ásóknar í
erlent lánsfé, sem veldurskuldasöfn-
un og viðskiptahalla, en engir mögu-
leikar eru til þess fyrir íslendinga, að
byggja upp eignir í útlöndum, sem
þó gæti oft verið arðbært og komið í
veg fyrir versnandi eignastöðu þjóð-
arbúsins gagnvart útlöndum. Þar að
auki veldur þetta því, að við fáum
erlent fé fyrst og fremst í formi dýrra
lána, en útlendingar eru tregir til
þess að fjárfesta áhættufé hér á landi
á meðan fjármagnsyfirfærslur eru
ekki algerlega frjálsar. Annar mikil-
vægur kostur frjálsra fjármagns-
hreyfinga mundi vera aukin sam-
keppni á innlendum lánamarkaði og
betri þjónusta hans við atvinnufyrir-
tæki. Myndi þetta ótvírætt stuðla að
því að lánskjör hér á landi og
erlendis jöfnuðust, sem mundi
tryggja betri samkeppnisaðstöðu ís-
lenskra fyrirtækja.
Á hinn bóginn er ljóst, að frjálsar
fjármagnshreyfingar milli íslands og
annarra landa munu ekki aðeins
hafa hagstæð áhrif á hinum innlenda
lánsfjármarkaði, heldur munu þær
einnig gera miklar kröfur til inn-
lendrar hagstjórnar, sem verður
m.a. að tryggja að hér skapist ekki
óvissuástand, er leiði til alvarlegs
fjárstreymis úr landinu. í frjálsræði
í þessum efnum felst með öðrum
orðum mjög harður agi fyrir íslenska
hagstjórn, sem verður að tryggja
traust bæði á hinum innlenda pen-
ingamarkaði og á íslensku krónunni
út á við á hverjum tíma. Þetta mun
í reynd þýða, að vextir hér á landi
og gengi ísiensku krónunnar verður
að ákvarðast fyrst og fremst út frá
þeirri nauðsyn að halda sæmilegu
jafnvægi í fjármagnsstreymi milli
íslands og annarra landa. Smám
saman felst í þessu verulegur þrýst-
ingur í þá átt að samræma sem flesta
þætti íslenskra efnahagsmála, svo
sem verðlag, skatta og starfsskilyrði
atvinnuvega, því sem almennast er í
viðskiptalöndum okkar. Auðvitað
yrði slík aðlögun tslenskrar hag-
stjórnar ekki átakalaus, en ég sé
ekki, hvernig hún verður umflúin, ef
ísland á ekki að einangrast efnahags-
lega í lengri eða skemmri tíma. Ef
rétt er á haldið og horfst í augu við
þennan veruleika af fullri einurð, tel
ég lítinn vafa leika á, að sá aukni agi,
sem þessum breytingum fylgir, yrði
þróun íslenskra efnahagsmála ein-
göngu til góðs, þegar til lengdar
lætur.
Lækkandi gengi
Kem ég þá að síðasta þættinum í
stjórn efnahagsmála, sem hér verður
gerður að umræðuefni, en það er
stefnan í gengismálum. Það er kunn-
ara en frá þurfi að segja, að gengi
íslensku krónunnar hefur farið sí-
fellt lækkandi tvo undanfarna ára-
tugi, og nemur lækkunin t.d. gagn-
vart Bandaríkjadollar um 20% á ári
að meðaltali allt þetta tímabil. Hafa
gengislækkanir því verið snar þáttur
í þeirri verðbólguþróun, sem hér
3 • I’rnun sparnaöar (peningamagns og sparifjár)
sem hlutfall af landsframleiðslu
og þróun raunvaxta innlána innlánsstofnana í % á ári
MYND 8. RAUNGENGI MIÐAÐ VIÐ LAUNAKOSTNAÐ
OG ÞJÓÐARFRAMLEIÐSLA Á MANN, 1979 - 1989
TtótB1,ir Vísitölur, 1979 = 100
128 -|
ÞJÓÐARFRAMLF.IÐSLA A MANN
1979 1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989
hefur átt sér stað, þótt um hitt megi
deila, að hve miklu leyti gengisstefn-
an hafi verið afleiðing innlendra
launahækkana og verðbólguþróun-
■ ar, eða einn af höfuðorsakavöldum
hennar. Sjálfur er ég þeirrarskoðun-
ar, að eftirgefanleiki í gengismálum
hafi átt verulegan þátt í því að
magna og viðhalda þeirri þrálátu
verðbólgu, sem einkennt hefur þetta
tímabil, þar sem hagsmunaaðilar
hafa talið sig örugga um, að gengis-
lækkanir kæmu ætíð til bjargar, þótt
afkomu atvinnuvega væri stefnt í
óefni með óraunhæfum innlendum
kostnaðarhækkunum. Þótt þessi
gengisstefna hafi haft það að mark-
miði að tryggja atvinnuvegunum við-
unandi rekstrarskilyrði, hefur það
viljað bregðast til beggja vona, og
raungengi hefur þrátt fyrir þetta
verið hér mjög óstöðugt, en það
hefur valdið mörgum greinum veru-
legum erfiðleikum. Kemur þetta
glöggt fram á meðfylgjandi mynd
(mynd 8).
Sé enn litið til þróunarinnar í
umheiminum virðast tvær höfuð-
stefnur takast á. Annars vegar hefur
frjálst markaðsgengi verið allsráð-
andi varðandi ákvörðun gengis milli
höfuðmynta heimsins, svo sem
Bandaríkjadollars, þýsks marks,
japansks yens og sterlingspunds, all-
ar götur síðan fastgengiskerfi AI-
þjóðagjaldeyrissjóðsins hrundi á ár-
unum 1971-1973. Og þrátt fyrir til-
raunir til þess að auka stöðugleika í
gengi milli þessara mynta, hefur það
ekki borið umtalsverðan árangur
enn sem komið er. Engu að síður
hefur það verið yfirlýst markmið
allra helstu iðnríkjanna að koma í
veg fyrir að gengislækkanir væru
notaðar til þess að draga úr aðhaldi
í efnahagsmálum, og hafa þau náð
verulegum árangri í því að draga úr
verðbólgu, sem sést á því, að meðal-
verðbólga í helstu iðnríkjunum hef-
ur undanfarin ár verið nálægt 4% á
ári að meðaltali.
Samfara því, að breytilegt gengi
hefur ríkt milli höfuðmyntanna, hef-
ur hins vegar verið tilhneiging til
þess, að minni þjóðir hafi leitað
stöðugleika í gengi með því að
tengja gengi sitt einhverjum af helstu
gjaldmiðlunum eða reynt hefur verið
að tryggja sem stöðugast gengi milli
þjóða í tilteknum heimshlutum.
Mikilvægasta dæmið um þessa þróun
er Myntbandalag Evrópu, sem kom-
ið hefur á verulegum stöðugleika
milli gengis flestra þátttökuríkja
Evrópubandalagsins. Er það yfirlýst
stefna Evrópubandalagsins að þetta
gengissamstarf verði eflt í framtíð-
inni, uns algerri gengisfestu verði
náð milli þátttökuríkjanna, og jafn-
vel með tíð og tíma komið á einum
gjaldmiðli. Þau ríki Vestur-Evrópu,
sem utan við bandalagið standa,
gera sér þegar ljóst, að þau verði fyrr
eða síðar að tengjast þessu mynt-
kerfi og hafa í vaxandi mæli stefnt að
því að aðlaga gengisstefnu sína Evr-
ópubandalagslöndunum. Þannig
hafa allar EFTA þjóðirnar, nema
íslendingar, í rauninni þegar gert
það upp við sig, að þær hljóti innan
tiltölulega fárra ára að gerast þátt-
takendur í gengissamstarfi Evrópu
með formlegum eða óformlegum
hætti.
Valkostir
Þegar litið er til umheimsins virð-
ist þannig vera um tvo kosti að ræða
fyrir íslendinga varðandi mörkun
varanlegrar stefnu í gengismálum.
í fyrsta lagi kæmi til greina að taka
upp frjálsa gengisskráningu, en at-
hyglisvert fordæmi um þá stefnu er
að finna á Nýja Sjálandi, þar sem
efnahagsaðstæðum svipar þó nokk-
uð til þess, sem er hér á landi, t.d.
um einhæfni útflutnings og óstöðug-
leika í útflutningstekjum. Samfara
frjálsri gengisskráningu, sem Nýsjá-
lendingar tóku upp fyrir fimm árum,
hefur verið komið á algeru frelsi
varðandi fjármagnshreyfingar,
frjálsum peningamarkaði innan
lands, samfara verulegu aðhaldi í
fjármálum ríkisins. Með frjálsri
gengisstefnu er alls ekki ætlunin að
draga úr efnahagslegu aðhaldi eða
veita innlendum kostnaðarhækkun-
um meira svigrúm, heldur er það
hlutverk ætlað stjórn peningamála,
sem ber að tryggja stöðugt verðlag
með mjög aðhaldssamri stefnu í
peningamálum. Jafnframt hafa
fjármál ríkisins verið styrkt verulega
með afnámi styrkja til atvinnuvega
og niðurgreiðslna samfara sölu ým-
issa ríkisfyrirtækja til einkaaðila.
Hefur þessi stefna Nýsjálendinga
þegar borið ótvíræðan árangur í
lækkun verðbólgu. Fyrst í stað voru
áhrifin hins vegar neikvæð á
hagvöxt, enda voru raunvextir í
fyrstu mjög háir, en nú er árangurinn
einnig farinn að koma í ljós í aukinni
framleiðni og meiri hagvexti.
Hinn kosturinn er að feta í fótspor
þeirra Norðurlandaþjóða, sem enn
eru utan við Evrópubandalagið, en
þær hafa allar tekið upp stöðugleika
í gengisskráningu sem meginviðmið-
un, enda búast þær allar við því að
þurfa fyrr eða síðar að tengjast
gengiskerfi Evrópu með einhverjum
hætti. Framkvæmdgengisstefnunnar
er hins vegar þannig háttað, að
daglegt gengi er ákveðið á frjálsum
markaði, en seðlabankarnir sjá um,
að það fari ekki út fyrir fyrirfram
auglýst mörk. Þannig er gengið
breytilegt innan 4!ó% marka í Nor-
egi og Svíþjóð, en 6% marka í
Finnlandi. Hér er því ekki enn um
raunverulega fastgengisstefnu að
ræða þar sem dagiegt gengi er bæði
breytilegt og hægt er einnig að
breyta gengismörkunum til hækkun-
ar eða lækkunar, þótt öll löndin
reyni að forðast það í lengstu lög.
Frammi fyrir þeim kostum, sem
hér er um að velja, tel ég vera þungt
á metunum, að við erum Evrópu-
þjóð og yfirgnæfandi líkur benda til
þess, að við munum tengjast Evr-
ópubandalaginu með einhverjum
hætti á næsta áratug, og þá getur
varla verið um annað að ræða en að
taka upp svipað gengiskerfi og þar
ríkir. Á hinn bóginn gæti verið mjög
æskilegt að reyna sem fyrst að koma
á laggirnar frjálsari gengisskráningu,
t.d. innan tiltekinna marka, en fyrir
hugmyndum í þá átt virðist nú meiri
áhugi en oftast áður. Vandamálið er
að sjálfsögðu það, að íslenski gjald-
eyrismarkaðurinn er mjög lítill og
viðskipti í höndum fárra, stórra
aðila. Það er því ekki auðvelt að
segja um það fyrirfram, hvort okkur
tekst að koma hér á raunhæfum
markaði, sem ekki yrði of háður
Seðlabankanum. Það er hins vegar
meginatriði, að frjáls gjaldeyris-
markaður verður varla nema nafnið
tómt á meðan fjármagnshreyfingar
milli íslands og annarra landa hafa
ekki verið gefnar frjálsar.
Góðir áhvyrendur. Ég er nú kom-
inn að lokum þessa máls, þar sem ég
hef bent á nokkrar meginlínur í
þróun efnahagsmála í umheiminum
og hugsanleg viðbrögð íslendinga
við þeim. Ég hef lagt áherslu á þá
skoðun mína, að íslendingar verði
nú að gera verulegt átak til þess að
móta stefnu í efnahagsmálum, sem
gerir þeim kleift að verða þátttak-
endur í þeirri þróun í átt til nánara
efnahagssamstarfs, sem á sér stað
hvarvetna í heiminum, en þó sér-
staklega innan Evrópu. Þótt erfið-
lega ári í þjóðarbúskap íslendinga
eru skilyrði að ýmsu leyti betri nú en
fyrir nokkrum árum til þess að
nálgast Evrópu að því er varðar
verðbólgustig og efnahagsstjórn.
Betra jafnvægi hefur náðst á ýmsum
sviðum efnahagsmála, þótt mörg
vandamál séu óleyst. Samkeppnis-
staða atvinnuveganna hefur batnað
verulega vegna þeirrar gengisað-
lögunar, sem átt hefur sér stað að
undanförnu, raunvextir hafa farið
lækkandi á þessu ári og dregið hefur
úr viðskiptahalla. Skilyrði eiga því
að vera fyrir hendi til þess að hægt
sé að ná verðbólgu verulega niður á
næstu árum, ef fylgt er aðhaldssamri
stefnu í launamálum og fjármálum
ríkisins. Ef við þekkjum ekki okkar
vitunartíma op sláumst ekki f för
með nágrannáþjóðum okkar, sem
nú sækja fram til sífellt nánara
samstarfs á grundvelli frjálsra við-
skipta á öllum sviðum og stöðugleika
í efnahagsmálum, þá fyrst finnst mér
ástæða til að ugga um efnahagslega
framtíð íslensku þjóðarinnar. •
(Millifyrirsagnir eru blaðsins)
6. RAUNVEXTIR A ÁRI M.V. tSLENSKAR KRÓNUR A
ERLENDUM OG INNLENDUM LANUM
1979-1989
■ ' t-