Tíminn - 21.12.1989, Blaðsíða 7

Tíminn - 21.12.1989, Blaðsíða 7
Fimmtudagur 21. desember 1989 Tíminn 7 BÓKMENNTIR Þórarinn Þórarinsson: Gissur Einarsson og Tryggvi Þórhallsson Margt góðra og merkra bóka hefur verið gefið út hérlendis á þessu ári. Merkasta þeirra tel ég þó rit Tryggva Þórhallssonar um Gissur Einarsson og siðaskiptin, sem var prófritgerð hans frá vorinu 1917, en þá fór fram samkeppni um kennarastöðu við Guðfræðideild Háskólans. Keppnin var fólgin í ritgerð um siðaskiptin, Gissur Einarsson og Ögmund Pálsson, síðasta kaþólska biskupinn og fyrsta lútherska biskupinn í Skálholti. Keppendurnir fengu 90 daga frest til að skila ritgerðinni. Auk hennar skyldu þeir flytja tvo fyrirlestra um efni úr Nýja testamentinu. Dómurinn féll á þá leið, að Magnús Jónsson var talinn hæfastur „að öllu athuguðu“. Af þessu orðalagi má ráða, að fyrirlestrarnir hafi ráðið úrslitum, því ritgerð hans hefur þurft að vera góð ef hún hefði þótt betri en ritgerð Tryggva. Börn Tryggva Þórhallssonar hafa Jóns Arasonar og sona hans, en þá var Gissur fallinn frá. Eitt af verkum Gissurar var að ná sáttum við Jón Arason og hélst góður friður milli hinna gömlu og nýju trúarbragða meðan Gissur lifði. Enn mikilvægari samningi náði Gissur við konungsvaldið um eignir klaustranna, sem konungur hugðist taka undir sig líkt og orðið hafði víða annars staðar. Gissur sýndi konungi fram á, að til þess að festa hina nýju trú í sessi þurfti framar öðru góða menntun prestsefna og einnig alþýðu. Því náði hann samn- ingi við konung um að eignir klaustr- anna rynnu til að koma skólum á fót. Eftir fráfall Gissurar sviku Danir þennan samning, en hann sýndi eigi að síður hina miklu sarhningahæfni Gissurar. Gissur hefur löngum fengið slæm- an dóm í íslandssögunni vegna við- skipta hans við Ögmund biskup. Tryggvi rekur þá sögu á þann hátt, að hlutur Gissurar batnar mikið. Ögmundur fékk snemma mikla trú á Gissuri og studdi hann til náms bæði ráðist í það verk að gefa ritgerðina út og hefur Klemens Tryggvason tekið það á sig að samræma ritgerð- ina núgildandi stafsetningu og bera tilvitnanir í henni saman við heimild- ir, en þær eru margar. Sést af því, að Tryggvi hefur víða leitað heimilda og að ritgerð hans, sem unnin var á 90 dögum, hefur verið mikið áhlaupa- verk. Það er gott vitni þess, að Tryggvi hefur verið mikill sögumað- ur, enda var hann á sínum tíma frægur fyrir þekkingu sína á sögu Sturlungaaldar og tilvitnanir í hana. Siðskiptaárin eru einn viðburða- ríkasti kafli íslandssögunnar og fóru friðsamlega fram í byrjun, eins og kristnitakan árið 1000. Það var verk Gissurar Einarssonar fyrstu árin meira en nokkurs annars. Hann má því telja jafningja Þorgeirs Ljósvetn- ingagoða, en aðstaða hans var á margan hátt miklu erfiðari og krafð- ist enn meiri festu og lagni. Siða- skiptin fóru miklu friðsamlegar fram hér en annars staðar á Norðurlönd- um, þegar undan er skilin aftaka innanlands og utan. Síðan gerði hann Gissur að nánasta aðstoðar- manni sínum. Það starf rækti hann svo vel, að Ögmundur bcitti sér fyrir því að Gissur var kosinn biskup á Alþingi 1540, þegar Ögmundur varð að láta af embætti vegna sjónleysis. Gissur leyndi Ögmund því að hann hafði tekið hinn nýja átrúnað og sama gerði félagi hans, Oddur Gott- skálksson. Ögmundur komst fyrst að þessu eftir að Gissur var orðinn biskup. Hann hugði þá á gagnbylt- ingu og að leita samvinnu við Jón Arason. Gissur vissi að hann átti ófrið yfir höfði sér ef Ögmundur hefði frjálsar hendur. Þess vegna skrifaði hann danska flotaforingjan- um: „Lát ekki refinn sleppa", en þau orð hafa lengi verið notuð gegn Gissuri og talin sanna óheilindi hans við Ögmund. Gissur átti hins vegar engan þátt í því að Danakonungur sendi hingað herskip til að handtaka Ögmund, er konungur leit á sem uppreisnarmann gegn valdi sínu. Tilefnið var það að herflokkur undir stjórn Diðriks frá Mindern ætlaði að ræna Kirkju- bæjarklaustur eftir að hafa rænt Viðeyjarklaustur. Á leiðinni austur komu þeir við í Skálholti og tóku að gæða sér á vínföngum staðarins og höfðu í frammi ýmsar óspektir. ís- lendingar kunnu þessu illa og þusti að verulegur fjöldi þeirra og drápu Diðrik og fylgdarmenn hans meðan þeir voru lítt eða ekki vopnfærir vegna ölæðis. Síðar kvað sérstakur dómsóll upp þann úrskurð, að Diðr- ik og liðsmenn hans hefðu verið réttdræpir vegna framkomu sinnar í Skálholti. Þessu reiddist konungur ákaflega og ákvað því að senda herskip til Islands til að koma fram Tryggvi Þórhallsson. hefndum á Ögmundi, sem hann áleit helsta sökudólginn. Sanikvæmt því sem danskur sagnfræðingur, sonur Huitfeldts flotaforingja, hefur sagt frá, hafði hann fyrirmæli um að koma með Ögmund til Danmerkur. Hann átti að fá aðstoð Gissurar til að handsma Ögmund og mun Gissur háfa lagt á ráðin hvernig það yrði best gert, en jafnt af trúarlegum og pólitískum ástæðum var það Gissuri í hag að losna við Ögmund úr landi, því að ella gat Gissur búist við uppreisn, sem vafalaust hefði orðið ef Ögmundur hefði sloppið í land. Þá hefði getað blossað upp blóðug trúarstyrjöld og friðurinn í landinu verið rofinn með ófyrirsjáanlegum afleiðingum. Fimm árum eftir að Tryggvi lauk ritgerð sinni kom út annað bindi af hinu mikla ritverki Páls Eggerts Ólasonar, en það fjallar um siða- skiptin. Páll segir þar ítalega frá Ögmundi, Jóni Arasyni og Gissuri Einarssyni. Páll Eggert, sem var fróðastur allra sagnfræðinga um þessa atburði, felldi þar þennan dóm um Gissur Einarsson: „Verður Gissur biskup hviklaust talinn manna vitrastur og stjórnvís- astur allra þeirra, er til valda hafa hafist á íslandi og hefir þó ekki í annan tíma verið vandfarnara með embættisvöld hér á landi en á bisk- upsárum hans. Beið ættjörð hans hinn mesta hnekki við andlát hans, svo að óhætt varð. Reyndi brátt á það, er Gissur biskup var látinn, hvílíkur maður hann hafði verið, og er sýnt, að aðrar hefðu orðið lyktir siðaskiptanna og heillavænlegri, ef hans hefði notið lengur." Gissur Einarsson átti ekki langa ævi, þótt viðburðarík væri. Hann var fæddur 1515 en lést 1548. Hann var þá 33 ára, en hafði verið biskup í átta ár. Hann var kosinn biskup á Alþingi 1540, þá 25 ára. Ritgerð Tryggva Þórhallssonar staðfestir fullkomlega þann dóm, sem Páll Eggert Ólason felldi um Gissur og getið er hér að framan. Ritgerðin er í senn vísindaleg og alþýðleg og því létt lesning. Það þarf engan að undra eftir lestur hennar, að Tímamenn töldu það mikinn feng að fá Tryggva sem ritstjóra Tímans eftir að hann missti af kennaraemb- ættinu. Það varð þjóðinni mikil gæfa, því hann reyndist farsæll þjóð- arleiðtogi í álíka langan tíma og Gissur var biskup. Ævisaga þeirra var einnig á ýmsan hátt lík, stutt en viðburðarík, en í ráðherratíð Tryggva varð einn mesti framfara- og breytingatími í sögu þjóðarinnar. Myrkviðir sendiráða Agnar Þórðarson: Stefnumótið, skáldsaga, Frjálst framtak hf., 1989. Agnar Þórðarson hefur margoft sýnt það að honum er vel lagið að koma lesendum sínum á óvart. Svo er enn hér. Sérkenni hans sem höfundar eru meðal annars að hon- um lætur vel að grípa upp einstök smáatriði úr þjóðfélagi okkar og gera þau að lifandi söguefnum. Þetta þekkja menn til dæmis vel úr ýmsum leikritum hans sem vinsæl hafa orðið. Hann hefur glöggt auga fyrir mörgu af því sem helst sérkennir íslenskt mannlíf samtímans og á létt með að koma því til skila. Reyndar fer ekki á milli mála að þjálfun hans sem leikritaskálds nýtist honum vel í þessari sögu. Tæknin hér er sú að byggja fyrst og fremst á samtölum, og í rauninni verður að telja alla bókina ákaflega leikræna. Tiltölulega lítið fer fyrir beinum frásögnum, heldur er frekar beitt þeirri aðferð að láta söguþráðinn koma fram óbeint í samtölum sögu- fólksins. Þetta er vitaskuld aðferð leiksviðsins við að segja sögu, og fer býsna vel hér. Sögusviðið er Reykjavík samtím- ans, og fléttast heimspólitíkin þar mikið inn í. Að mestu gerist sagan í tveimur sendiráðum hér, hinu sov- éska og hinu bandaríska. Rekur höfundur söguþráðinn þar inn í ýmsa pólitíska myrkviði sem tengj- ast athöfnum manna og störfum á þeim bæjum. Má líka mikið vera ef í þeim lýsingum öllum má ekki þekkja ýmsar raunverulegar fyrir- myndir í fólki og atburðum sem hér hafa verið í fréttunum. Að öðru leyti er viðfangsefnið hér sú heimspólit- íska togstreita sem er á milli þessara tveggja fulltrúa stórveldanna í höfuðborg íslands, að ógleymdu kapphlaupi beggja um að skapa ríki sínu sem viðkunnanlegasta ásýnd í augum mörlandans. Inn í þetta er svo aukheldur fléttað ýmsum göml- um hugsjónum þeirra sem á sínum tíma trúðu á heimskommúnismann og byltinguna í Rússlandi. í sam- ræmi við þróun síðustu ára og ára- tuga er sú trú þó sýnd hér í heldur afkáralegu Ijósi. En annars verður að telja að helsta uppistaða bókarinnar séu tvær systur, Emma og Rósa. Emma vinn- ur í sovéska sendiráðinu, en Rósa rekur verslun. Emma er gift kaup- sýslumanni með vafasamt orð, en Rósa háttsettum embættismanni í ríkiskerfinu, sérlegum aðstoðar- manni utanríkisráðherra. Báðar eiga þær í sálarstríði út af annars ágætum hjónaböndum sínum. Verður það í báðum tilvikum til að leiða þær út af hinum þrönga vegi dyggðarinnar, því að nánar til tekið faíla þær báðar fyrir starfsmönnum sovéska sendi- ráðsins í Reykjavík. Þá leynir það sér heldur ekki að þessi bók er ekki aðeins skrifuð fyrir íslenska lesendur, heldur jafnframt fyrir þá sem miður þekkja til. Það sést á því að víða er rými eytt til að kynna staði eða atburði sem hverjum íslendingi eru góðkunnir. Má vera að ætlunin sé að þýða bókina á eitthvert heimsmálið og koma henni þannig á framfæri við stærri lesenda- hóp en þann íslenska einn saman. Væri slíkt vissulega vel til fundið, en álitamál er eigi að síður hvort ekki hefði mátt gera nauðsynlegar breyt- ingar á sögunni fyrir slíka þýðingu, en miða íslensku útgáfuna við ís- lendinga eina saman. Að vissu marki má líka segja að hér sé spennusaga áferðinni. Aðferð höfundar við uppbyggingu sögu- þráðar síns minnir um margt á það sem helst tíðkast í slíkum verkum. Hið sama á líka við um þátt heims- pólitíkurinnar í bókinni, sem minnir í ýmsum atriðum á njósnasögur og tækni þeirra. Við fyrstu skoðun i mætti því halda að hér hafi Agnar Þórðarson leiðst út í að skrifa ósköp venjulega njósnasögu. En á hinn bóginn dylst það ekki að þær systur, Emma og Rósa, standa uppi að loknum lestri sögunn- ar sem þeir klettar sem í raun bera hana alla uppi. Samtalsaðferðin veldur því að við kynnumst þeim allnáið og á nokkuð svipaðan hátt og væru þær túlkaðar af leikurum á sviði. Og persónugerðir þeirra beggja eru hér vel og kunnáttusam- lega unnar. Af því leiðir að þær birtast okkur á síðum bókarinnar sem lífvænlegar persónur af holdi og blóði. Þær eru konur sem við gætum í rauninni rekist á hér úti á götunum, og með nákvæmlega sams konar vandamál og þær. Höfundi tekst með öðrum orðum að koma þeim systrum til skila með þeim hætti að engu verður líkara en að þar séu á ferðinni einstaklingar sem við höfum kynnst einhvers stað- ar úti í þjóðfélaginu. Hvað sem allri togstreitu milli heimsveldanna líður, að ekki sé minnst á heimspólitíkina, þá standa þær systur uppi sem ákaf- lega trúverðugar sögupersónur í lokin. Þær eru dæmigerðar konur, með dæmigerð vandamál, sem þær bregðast í rauninni við á mjög mann- legan hátt. Og í lokin verða þær svo hvor með sínu móti vitni að grimmd- im. sem ríkt getur í átökum stór- veldanna. Líka verða þær þá, aftur hvor á sinn hátt, beinlínis fórnar- lömb þessarar sömu grimmdar og Agnar Þórðarson rithöfundur. verða sjálfar að þola bein persónulcg áföll af hennar sökum. Megineinkenni þessar sögu eru þannig einlæg og í megindráttum trúverðug lýsing á því sem kannski mætti nefna stórveldaátök í miðborg Reykjavíkur. En jafnframt er fléttað inn í hana mannlegum lýsingum á einkalífi og erfiðleikum innlendra persóna, sem lenda í þvf að þvælast inn í þessi sömu stórveldaátök. Höfuðkostur sögunnar er hve þess- um persónum er lýst af mikilli natni og alúð. f þessari bók hefur Agnar Þórðarson í rauninni sameinað það tvennt að segja vel gerða spennu- sögu af stórveldaátökum og góða og áhrifaríka sögu af tveimur systrum. f því fara saman stóru málin og hin smáu. Hérerþvífagmannlegaogvel að verki staðið. Eysteinn Sigurðsson. Brúðan hans Borgþórs Jónas Jónasson - , . Jónas Jónasson Brúðan hans Borgþórs Útg. Æskan 1989 Myndir eftir Sigrúnu Eldjárn Sú hefur löngum verið skoðun mín að þær barnabækur væru bestar sem líka skemmta fullorðnum. Þessi saga kemst í þann flokk. Sögustaður er Ljúfaland og sannast hér að gera má spennandi atburðarás án ill- menna og ofbeldis, en líka án væmni. Hverjum verður ekki hlýtt til Jörundar borgarstjóra sem buslar berfættur í gosbrunninum á torginu með krökkunum og fæst ekki heim fyrr en konan hans lofar honum og öllum krökkunum steiktum kjötboll- um? Eða hans Borgþórs smiðs og Ólínu konunnar hans? Aumingja Borgþór, sem stamar svo mikið að Ólína verður löngum að tala fyrir hann. Áður en þau giftast smíðar hann brúðuna Hafþór sem á að verða þeirra happagripur. Brúðan sú hefur þann eiginleika að geta rætt við Borgþór án þess að aðrir skynji og á það til að gera ónotalegar athugasemdir. Raunar missa þeir sambandið þegar Borgþór eldist og gerist hryggur vegna bamleysis þeirra hjóna. En svo smíðar hann margar aðrar brúður og selur, allar nema Hafþór skipstjóra. Þar kemur sögunni að í húsið flytur köttur, sem er á sömu bylgjulengd og Hafþór, og lítil einmana telpa, svo hið þögla samtal hefst á ný. Þá er ekki amaleg lýsingin á vináttu Borgþórs og borgarstjórans og þegar þeir fara til að kaupa jólagjafir handa konum sínum. Sag- an er hlý og glöð og mun skemmta krökkum og þeim fullorðnu sem ekki hafa klippt á líftaugina til bernskuáranna. Teikningar eru vel við hæfi. Sigríður Thorlacius

x

Tíminn

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Tíminn
https://timarit.is/publication/50

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.