Tíminn - 15.03.1990, Blaðsíða 9

Fimmtudagur 15. mars 1990
Tíminn 9
Saga frá 18. öld
Þórunn Valdimarsdóttir:
Snorri á Húsafelli —
Saga frá 18. öld.
Almenna bókafélagið 1989.
„Loksins, loksins ..." Þannig hófst
frægur ritdómur fyrir mörgum ára-
tugum um tímamótaverk í íslenskum
bókmenntum.
Nú er ástæða til þess að endurtaka
þessi upphafsorð. Nú er tilefnið ís-
lenskt sagnffæðirit. Loksins, loksins
kemur út sagnfræðirit sem brýtur
blað í íslenskri sagnfræði, sem er
samantekt og útlistun á lífshlaupi
Snorra á Húsafelli og rannsókn á til-
tækum heimildum sem snerta öld
hans, átjándu öldina. Höfúndurinn
fetar ekki þá slóð, sem sagnfræðingar
hafa iðkað hér á landi undanfama
áratugi og e.t.v. lengur, að skrifa sögu
fortíðarinnar eftir hagtölum og úr
(eins og segir um umsögn á bókar-
kápu) sögulegri fjarlægð, kaldri yfir-
vegaðri fjarlægð. Hagtölur em ágæt-
ar en þær verða aldrei með bestu úr-
vinnslu sagnfræði. Það var hárrétt hjá
Otto von Bismarck að hagtölur eða
statistik væri uppfundin af andskot-
anum til að villa um fyrir fólki. Hag-
tölusagnffæði og prósentusagnffæði
er alltaf steindauð. Það þarf meira til
þess að sagan komist til skila. Það
duga heldur ekki „söguskoðanir“
sem túlka fyrri tiðir eftir ákveðnum
formúlum, sem er ætlað að komast að
hvatanum að vissri atburðarás um-
fjallaðra tímabila. Til þess að skrifa
góða sagnffæði þarf auk hagtaln-
anna, heimildir beinar og óbeinar ffá
þeim tíma sem sagan fjallar um, í
rauninni allt sem bókfest hefúr verið
og að auki leifar og minjar frá tíma-
bilinu. Skáldskapurinn og þjóðsög-
umar era lykillinn að meðvitund þess
fólks sem lifði tímana og fyrst og
ffemst trúarbrögðin. Viðbrögð fyrri
tíðar manna verður að skynja og
meta á þeirrar tíðar forsendum en
ekki út ffá „hagtölum mánaðarins
1990“.
Mótunarafl 18. aldar eins og fyrri
alda voru trúarbrögðin á 18. öld, lút-
herskur pietismi og patemalismi
(landsfoðurhyggja). Samskipti
byggðust meira á persónulegum
tengslum en ópersónulegum skrif-
ræðisformúlum. Heimsmyndin var
tveggja heima, þessa og annars
heims, þar sem öllu réttlæti var end-
anlega fúllnægt, og þessi heimur var
fjarri því að vera aðeins það sem
menn sáu og þreifúðu á. Það bjó
margt í þokunni og dulinna afla gætti
í hugarheimi hvers og eins, bæði
góðra og illra. Meðvitund þjóðarinn-
ar var margra vídda.
Þórann Valdimarsdóttir skilur og
skynjar afstöðu Snorra til þeirra
breytinga sem fylgdu upplýsingunni,
hún skrifar: „Vísindatrúin sem kom í
kjölfar upplýsingar eða skynsemi-
stefhunnar sýnir eins og öll mannleg
fyrirbæri vafasöm einkenni ef lögð er
á hana of sterk áhersla. Stakkurinn
sem vísindahyggjan sníður skynjun
mannsins er ... þröngur ... Vísinda-
hyggjan leiddi að lokum til almenns
trúleysis. En heilastöðin sem frá örófi
alda hefúr séð um sambandið við hið
óræða og guðina situr eftir í höfði
hvers manns þótt uppsöfnuð viska
mannkyns hafi búið til geimferjur.“
Höfúndur skrifar sögu Snorra og 18.
aldar ffá sjónarhóli þess tíma sem
Snorri lifði. Hún gengur inn í 18. öld-
ina og skynjar hana og skilar henni til
Þórunn Valimarsdóttir
lesandans að undangenginni mjög ít-
arlegri heimildarannsókn og athug-
unum á öllum tiltækum skrifúm
Snorra. Þjóðsagan fyllir myndina og
í henni hefur Snorri lifað með þjóð-
inni og með skrifum Þórannar um
veraldarvafstur og embættisfærslu
Snorra, skýrist mynd hans en hún
varast að „krakka í eða túlka ævi
hans“. Það kallast kurteisi og tillits-
semi að hlíta banni Snorra, enda
skrifar höfúndur: „Hann skipar mér
að sveima hægt í kringum spor hans
og kryfja hann varlega með pennan-
um.“ Þetta efnir höfúndur og með
slíkum ágætum að hæglátt sveim
hennar umhverfis Snorra skilar hon-
um óútlistuðum en jafhffamt snarlif-
andi til lesandans.
Efni þessarar bókar og efhismeðferð
gefúr tilefni til ítarlegra skrifa um
hana en í stuttu máli er aðall hennar í
fyrsta lagi skilningur á öldinni og þá
bæði í sólskini í Húsafellsskógi og
gróðurilminum að vori í Aðalvík,
ískulda og allsleysi útskaganna þegar
ísinn liggur fyrir landi og hryllingi
móðunnar „menn og dýr þá deyja“
(Látra Björg) og viðbrögðum mann-
anna við ósköpunum. I öðra lagi
kemur hér fram óvenjulegt og rétt
mat á stjómarfari og verslun sem hef-
ur hingað til verið afgreitt í sagn-
ffæðiritum sem saga kúgunar ef ekki
illvilja, sama gildir um stjóm kirkj-
unnar. Menn njóta hér sannmælis og
það er stutt ótvíræðum heimildum.
Sönn aldarfarslýsing er e.t.v. hæpin
staðhæfing en innlifun Þórannar í
þessa öld opnar okkur öldina og
Snorri kemur sjálfur til dyranna og
býður okkur í bæinn og þar er gott að
koma. Siglaugur Brynicifsson
Oflátungsháttur fer smáþjóö illa
Tilefni þessarar orðsendingar er pist-
ill Garra miðvikudaginn 8. febrúar
þar sem rætt er um mengunarvanda
Evrópu, sérstaklega Austur-Evrópu,
og hlut Islendinga í því að bæta þar
úr. Enda þótt ég vilji síst draga úr
heilbrigðum metnaði okkar Islend-
inga, sem megum hrósa happi yfir að
eiga þær hreinu orkulindir sem við
eigum, og þótt við vissulega getum
átt þátt í því með þekkingu okkar á
nýtingu jarðhita að draga úr mengun
í útlöndum þá er nú samt best að of-
metnast ekki. Oflátungsháttur fer öll-
um illa og þeim verst sem smáir era.
Þá er stutt í þá ímynd sem lýsir sér í
orðunum: „Sáuð þið hvemig ég tók
hann, piltar?"
I Garrapistlinum segir svo: „For-
ystuhlutverk íslands í mengunar-
vömum kemur af sjálfú sér þegar
menn hafa skilið að hingað má sækja
orku handa Evrópu, sem enga meng-
un skilur eftir sig. Fyrir utan það
mikilsverða starf að leiðbeina þjóð-
um við að nota jarðvarma til að hita
upp byggingar er tæknilega hægt að
flytja rafmagn til Evrópu frá vatns-
Leiörétt-
ingar
I grein minni Á letraskránum, sem
birtist í Tímanum 8. mars sl., vora fá-
einar prentvillur og á tveimur stöðum
féll niður hluti málsgreinar og tel ég
rétt að endurtaka þá fyrstu, þar sem
síðasti parturinn hafði fallið brott.
I „Fyrir nokkram dögum gekk djúp
óveðurslægð yfir landið og olli víða
umtalsverðu tjöni á mannvirkjum, en
vikum og mánuðum fyrr lá yfir þjóð-
inni kyrrstæð menningarhæð ef svo
má segja, það er hið svönefhda jóla-
bókarflóð, sem era þó engar jólabæk-
ur í gömlum og kristilegum skiln-
ingi.“ f'
III fjórðu málsgrein átti að standa
tveimur öðram en ekki tveim.
III í sjöttu málsgrein var ætlunin að
stæði samkvæmt handriti, ... „þótt
hún sé orðin 72ja ára gömul,“ en ekki
72 ára (sjötíu og tveir ára, þ.e. ritgerð
aflsvirkjunum á íslandi...“ Síðar seg-
ir: „Þótt hér hafi mikið verið virkjað
af vötnum á undanförnum áratugum
era samt yfir 90% óvirkjaðs vatnsafls
eftir í landinu. Það væri hægt að
leggja töluvert niður af brúnkola-
vinnslu fyrir það rafmagn sem feng-
ist úr því vatnsafli. Forysta gegn
mengun hlýtur að beinast að því
hvaða orka gæti komið í staðinn fyrir
þá orku sem liggur eins og ský fýrir
sólu f Evrópu. Það er því eðlilegt að
Island komi þar við sögu.“
Vissulega getur Island komið þar
við sögu, en samt er auðséð af pistl-
inum að höfúndur áttar sig ekki á
þeim stærðarhlutföllum sem hér
skipta máli. Skal því farið nokkram
orðum um þau.
Orkulindir okkar í vatnsafli og jarð-
varma era vissulega stórar borið
saman við nýtingu okkar á þeim
hingað til. En þær era ekki stórar bor-
ið saman við orkunotkun Evrópu. Á
þessu flaskar Garri í pistlinum.
Talið er unnt að virkja vatnsorku hér
á landi er nemur mili 40 og 50 tera-
wattstundum (Twh) á ári jafnódýrt
Tryggva Þórhallssonar).
IV I vísu dr. Jóns Þorkelssonar féll
niður stafúr í annarri línu og rétt er
hún svona:
Ótal fræðin afreksmanns
era á letraskránum,
meira þó í huga hans,
hvarf með honum dánum.
Um miðbik tíundu málsgreinar, þar
sem rætt er um niðjatöl Tryggva Þór-
hallssonar, hefúr einni línu verið
sleppt, en yrði svona í réttu sam-
hengi:
„Væri æskilegt og við hæfi, að eitt
bindi þeirrar sögu yrði niðjatöl þau af
Ströndum, sem Tryggvi hafði á sín-
um tíma gert uppkast að og sent heim
í hérað, en þau munu flest ef ekki öll
týnd og tröllum gefin nema e.t.v. eitt
og eitt í höndum áfjáðustu bókasafn-
ara.“
VI Vegna þess að það dróst nokkuð
hjá mér að senda greinina til birting-
ar, þá vildi ég að fram kæmi hvenær
ég lauk henni, sem var 30. janúar sl.
Jóhann Iljaltason
eða ódýrara en raforka kostar frá
hefðbundnum kolakyntum rafstöðv-
um; þar af líklega 30 á svo lágu verði
að áhugavert geti verið í tengslum
við raforkufrekan iðnað. (1 terawatt-
stund, Twh, er 1000 gígavattstundir,
Gwh). Árið 1989 unnum við um 4
Twh úr vatnsorku. Tæknilega mögu-
leg raforkuvinnsla úr jarðvarma er
mun óvissari en hefúr verið metin á
um 190 Twh á ári í 100 ár. (Einungis
raforkuvinnsla úr jarðvarmanum
skiptir máli þegar rætt er um útflutn-
ing á orku). Af því mun ekki borga
sig að virkja nema hluta; óvíst hve
stóran. Svo stórfelld nýting háhita-
svæða hér á landi myndi einnig hafa
umhverfisvanda í för með sér; þar á
meðal mengun.
Við ráðum þannig yfir orkulindum
sem leyfa okkur að gera hvort
tveggja í senn: Byggja upp raforku-
frekan iðnað í landinu sjálfú og flytja
út raforku. Hve miklu er varið í hvort
um sig getur verið álitamál, en að
mati undirritaðs er tæplega raunhæft
að reikna með meiri útfútningi á
næstu áratugum en 10 til 15 TWh á
ári ef við ætlum jafhffamt að halda
opnum möguleikum á stóriðju í land-
inu sjálfú í veralegum mæli. Hér
skiptir ekki aðeins sjálft orkumagnið
máli heldur líka kostnaður orkunnar.
Til að flytja út 10 til 15 TWh á ári
þurfa sæstrengimir að geta flutt 1500
til 2000 MW. Samanlagt afl raf-
stöðva á íslandi nú er um 900 MW.
Lítum nú til Evrópu. Raforkunotkun
á Bretlandseyjum er um 300 TWh á
ári, annað eins í Frakklandi og um
400 í Vestur-Þýskalandi, eða samtals
um 1000 TWh á ári í þessum þremur
löndum. I Vestur- og Austur-Evrópu
allri, að Sovétríkjunum eða Evrópu-
hluta þeirra undanskildum, er árleg
raforkuþörf um 2500 TWh á ári. Yf-
irgnæfandi hluti þessarar raforku er
unninn í eldsneytiskyntum rafstöðv-
um eða kjamorkurafstöðvum.
I samanburði við þessar tölur fer
heldur lítið fyrir okkar 10 til 15 TWh
á ári þótt þar sé um að ræða 2,5 til
nærri fjórfalda núverandi vinnslu
okkar. Þær spara ekki svo afskaplega
mikið af brúnkolum að mikið slái á
mengunina þeirra vegna. Að auki era
brúnkol lítið notuð til að framleiða
rafmagn á Bretlandseyjum; því landi
sem við myndum helst flytja rafmagn
til vegna nálægðar þess.
Nokkra öðra máli gegnir um út-
flutning á jarðhitaþekkingu. Þar er
heimamönnum hjálpað til að nýta
sínar eigin hreinu orkulindir. En
einnig hún dugar skammt gegn brún-
kolamenguninni. Brúnkol eru svo til
eingöngu notuð til raforkuvinnslu.
Jarðhiti víðast hvar í Evrópu er lág-
hiti, með allt of lágt hitastig til að
hann henti til að framleiða rafmagn.
Það er helst á Italíu, Grikklandi og
e.t.v. í Júgóslavíu sem era háhita-
svæði sem nýta má til þeirra nota.
Þetta er ekki sagt til að draga úr okk-
ur kjarkinn. Við getum verið stolt af
okkar framlagi til mengunarvama í
heiminum þótt við ætlum okkur ekki
„forystuhlutverk í mengunarmálum".
Við skulum hafa í huga að „það er
maður þótt hann láti rninna". Oflát-
ungsháttur fer smáþjóð illa og öragg-
ur vottur um hvimleiðan kvilla:
Minnimáttarkennd.
Jakob Bjömsson
Sjálfstæðistefnan
og aðgerðir Barna-
Sólveig Pétursdóttir, formaður
Bamavemdamefndar, stefnir að því
að komast á Alþingi sem þingmað-
ur Sjálfstæðisflokksins.
Eins og mörgum er kunnugt þá
stendur sá stjómmálaflokkur vörð
um hagsmuni fjölskyldunnar gegn
afskiptum rikisvaldsins. Formaður
Bamavemdamefndar vinnur hins
vegar að því að sundra fjölskyld-
unni. í stað þess að beita stuðning-
súrræðum við fjölskyldur sem eiga
í tímabundnum erfiðleikum er grip-
ið til þeirra harkalegu aðgerða að
taka böm af kynforeldram sínum.
Vegna þess að sjálfstæðismaður-
inn Sólveig Pétursdóttir breytir
gegn sannfæringu sinni sem yfir-
lýstur fylgjandi sjálfstæðisstefn-
unnar, eins og aðrir nefndarmenn,
hefúr orðið að grípa til þeirra að-
gerða að stofna samtök sem standa
vörð um hagsmuni fjölskyldunnar.
Þetta félag ber heitið Fjölskyldu-
vemd og hefúr í huga að vinna að
sameiningu fjölskyldunnar og
gengur út ffá því að fjölskyldan sé
homsteinn þjóðfélagsins, eins og
sjálfstæðismenn fúllyrða og trúa.
Takmarkalaus afskipti rikisvalds-
ins af hagsmunum fjölskyldunnar
em stórhættuleg í réttarriki og eiga
ekki að eiga sér stað. Þessar bama-
vemdamefndir minna helst á sellu-
fúndi sósíalista. Hvað er Sólveig að
gera i slíkum hænsnakofa?!
Þessar aðgerðir Sólveigar Péturs-
dóttur og Gunnars Sandholt, sem er
framkvæmdastjóri Félagsmála-
stofhunar og situr í nefhdinni með
Sólveigu, minna einna helst á
vinnubrögð erkióvina þeirra í
Kreml. Kremlarmenn hafa þó séð
að sér að einhveiju leyti, en Sólveig
og Gunnar haga sér eins og óþægir
krakkar.
Þess vegna er þörf á félaginu Fjöl-
skylduvemd, alvöra mannúðarsam-
tökum sem bera hag fjölskyldunnar
fyrir brjósti, því fjölskyldan er
máttarstólpi þjóðfélagsins.
Þar sem gagnrýni þessi og yfirlýs-
ing fæst ekki birt á síðum þess dag-
blaðs sem kallað hefúr sig blað allra
landsmanna, þ.e. Morgunblaðsins,
sendist þetta bréf Tímanum.
Einar Ingvi Magnússon