Tíminn - 17.03.1990, Qupperneq 1
Árni Thorsteinsson minnist barnskólagöngu sinnar fyrir 110 árum
Árni Thorsteinsson, tónskáld og lengi Ijós-
myndari í Reykjavík, var sonur Árna Thor-
steinssonar, landfógeta og því afabarn Bjarna
amtmanns Thorsteinssonar. Hann fæddist árið
1870 í landfógetahúsinu við Austurvöll, sem þá
var enn kargaþýf ður og ógirtur. Var völlurinn þá
löngum tjaldstæði og eins konar samkomu-
staður utanbæjarmanna, er þeir komu lestar-
ferðirtil bæjarins. Þetta umhverfi, Austurvöllur
og byggðin næst honum, var umgjörð bernsku-
ára Arna og hefur hann lýst því og fólkinu sem
þarna bjó á hugnæman hátt í endurminningum
sínum, sem hann nefnir „Harpa minninganna".
Koma þar margir einstaklingar við sögu, sem
nú er margra minnst sem brautryðjenda á ýms-
um sviðum, einkum þó á tónlistarsviðinu. Einn
þessara einstaklinga var Jónas Helgason, kór-
stjóri og tónskáld, en hann var meðal kennara
Árna er hann nam við barnskóla Helga E. Helge-
sen. Hér á eftir greinir Árni frá námsdvöl sinni
meðal þessara merku uppfræðara.
„Tvo vetur stundaði ég nám í
barnaskóla. Áður hafði ég fengið
tilsögn í lestri, skrift og reikningi hjá
Thomsens - systrum, sem þá höfðu
á hendi smábarnakennslu í litlu
timburhúsi í Tjarnargötu, beint á
móti þar sem Steindórsprent var
síðar. Eftir barnaskólanámið hóf ég
svo undirbúningsnám undir Lærða
skólann hjá Jóni Sveinssyni, síðar
presti á Akranesi.
Ég var ekki hár í loftinu þegar ég
gekk í tímana til Thomsens - systra,
og þó að vegalengdin væri ekki löng
heiman að og niður í Tjarnargötuna,
bar þó við að ferðin sæktist seint.
Það gat orðið erfitt að kafa fönnina
á Austurvelli og Kirkjustræti og
stundum lenti maður í snjókasti við
stráka úr Vesturbænum, sem þótti
talsvert púður í því að kaffæra
embættismannssoninn í snjónum, og
þóttust menn að meiri fyrir tilvikið.
Eftir að í barnaskólann kom varð
samkomulagið annars hið besta, og
eignaðist ég þar marga góða félaga
og engu síður úr hópi þeirra, sem
áður höfðu bekkst til við mig og
kaffært mig á leiðinni til Thomsens-
systra.
Barnaskólinn var þá til húsa ná-
lægt þeim stað sem nú er Ingólfshvoll
við Hafnarstræti eða þó öllu heldur
núverandi Pósthússtræti, og mundi
húsið standa úti í miðri götunni, ef
það væri enn við lýði. Upphaflega
var Barnaskóli Reykjavíkur stofnað-
ur 1830, en lagðist niður um skeið
eftir 1848 vegna féleysis. En nú hafði
skólinn fyrir nokkru tekið til starfa á
ný og var aðeins tveir bekkir. Á
neðri hæð hússins voru tvær kennslu-
stofur og eitt herbergi, sem kallað
var leikstofa. Par fengu nemendur
að hafast við í frímínútum, þegar
vont var veður, svo að ekki yrði farið
út. Uppi á lofti í skólahúsinu var svo
íbúð skólastjóra.
„Fjárans koparnaglar“
Pá var skólastjóri Helgi Einarsson
Helgesen, oftast aðeins nefndur
Helgesen. Hann var sonur Einars
snikkara Helgasonar, bróður Árna
stiftprófasts í Görðum, sem ég er
heitinn eftir. Helgi Helgesen var
guðfræðingur að mennt, en tók
aldrei vígslu. Aðalkennslugreinar
hans við skólann voru kristinfræði
og danska. Helgesen var mjög trú-
rækinn og hófst hver kennsludagur
með guðræknistund, bæn og söng,
en Helgesen var sjálfur forsöngvari.
Hann var þó enginn söngmaður, en
söng einkennilega fram í nefið, svo
að pípti í. Þótti okkur bænasöngur-
inn á morgnana þó hátíðlegur og
hefðum fyrir engan mun viljað missa
af honum.
Söngkennari skólans var annars
Jónas Helgason, dómkirkjuorgan-
leikari, bróðir Helga Helgasonar,
tónskálds. Jónas var járnsmiður að
iðn, en mikill tónlistarfrömuður,
eins og alkunna er. Hann var ötull
og góður kennari og lagði á það ríka
áherslu að við lærðum rétt og leggð-
um okkur kennslu hans á minnið. Ef
honum þótti linlega tekið undir í
söngtímum eða þegar honum fannst
eitthvað skorta á fjörið og sönggleð-
ina, var hann vanur að segja: „O,
bölvaðir sleðarnir; þið eruð fjárans
koparnaglar!" Kom þar upp í honum
málmsmiðurinn. Okkur þótti inni-
lega vænt um Jónas gamla, eins og
hann var venjulega nefndur. Hann
var köllun sinni trúr og vann ís-
lenskri söngmennt ómetanlegt gagn,
eins og nánar verður vikið að síðar.
Einn af kennurum mínum við
barnaskólann var Morten Hansen,
síðar skólastjóri. Hann kenndi aðal-
lega landafræði og reikning. Pá
kenndi við skólann Davíð Scheving
Thorsteinsson, síðar héraðslæknir á
ísafirði, en hann var þá ungur
stúdent. Skipti þetta kennaralið með
sér verkum eftir því sem þurfa þótti
og á stóð á hverjum tíma, og allt
voru þetta afbragðskennarar og
bestu menn.
Helgesen skólastjóri gat verið
nokkuð bráðlyndur, en venjulega
var fljótt úr honum aftur, þótt hann
stykki upp á nef sér. Hann lét
töluvert að sér kveða í ýmsum
málum og var meðal annars áhuga-
maður um leiklist. Um jólaleytið var
það venja að leikið væri í barna-
skólanum, og var þá Helgesen sjálf-
ur leiðbeinandi og potturinn og
Árni Thorsteinsson á unga aldri.
pannan í öllum undirbúningi sýning-
arinnar.
Leiklist
Samtímis mér í skólanum var
Árni Eiríksson, er síðar varð kunnur
leikari og einn af frumherjum leik-
listarinnar í höfuðstaðnum. Mun
hann í fyrsta sinn hafa komið á svið
í skólanum hjá Helgesen, en leik-
sviðið þar voru skólabekkirnir, sem
þá voru baklausir og raðað hlið við
hlið í annan enda skólastofunnar,
þar sem leiksýningin fór fram. í*ann-
ig fékkst upphækkaður pallur fyrir
leikendurnar. Fortjaldið var gömul
brekán, en leiktjöldin pokar eða
teppi, sem mislitur pappi eða bréf
var límt á. Táknaði þetta glugga og
leit það ekki svo ósennilega út, séð
framan af áhorfendabekkjunum.
Meiri kröfur en þetta voru ekki
gerðar í þá daga, enda voru þessar
sýningar einungis fyrir nemendur
skólans, og þótti okkur þetta ekki
svo lítill leiklistarviðburður. Meðal
þeirra leikrita sem ég minnist frá
þessum skólasýningum eru „Narfi“
og „Bónorðið".
Um þetta leyli var í skólanum
Helgi Sveinsson, síðar bankastjóri á
ísafirði, og varð hann góður leikari
og mikill áhugamaður um leiklist.
Hann var frændi Helgesens og bjó
hjá honurn. Nutum viðþessájólum,
því að þá bauð Helgesen santbekk-
ingunt Helga Sveinssonar til fagnað-
ar á heimili sínu og konu sinnar, en
hann var kvæntur Magdalenu Jó-
hannesdóttur Zoega. Var okkur
veitt þar af hinni mestu rausn og
örlæti; smurt brauð, kökur, kaffi
eða límónaði og margs konar annað
góðgæti. Á eftir var sest að spilum
og tók Helgesen þátt í spilamennsk-
unni. Þegar leið á kvöldið eða um kl.
10, var borin fram stór skál, full af
rauðum og fögrum eplum, og var
flestum nýnæmi að bragða á þeim.
En þegar áð eplunum kom vissum
við að tími var kominn til þess að
standa upp og þakka fyrir sig, því að
þá var Helgesen vanur að segja:
„Hana nú, takið þið ykkur epli -
og farið svo!“
Ég naut þeirra hlunninda að fá frí
úr skólanum á afmælisdaginn minn
og þurfti ekki einu sinni að minna á
það. En svo stóð á því að við
Helgesen áttum sama fæðingardag.
Helgesen var ríflega meðalmaður
á hæð, rauðbirkinn í andliti, og þann
kæk hafði hann að grípa öðru hverju
upp í nefið, þegar hann talaði.
Sérstaklega varð honum tíðgripið til
nefsins, ef honum sinnaðist eða var
mikið niðri fyrir, en hann var ákafa-
maður mikill og skapbráður, eins og
áður er að vikið.
„Það voruð þið, ormamir!“
Eitt atvik er mér minnisstætt úr
skólanum, sem vitnar um fljótfærni
og bráðlæti Helgesens, en í það
skipti bitnaði þetta á okkur Helga
Péturs, en Helgi var mesta stilling-
arljós, prúður og óáreitinn. Við
Helgi sátum saman á fremsta bekk
næst kennaraborðinu og áttum því
flestum óhægara um vik að hreyfa
nokkru sprelli í tímum. Einhverju
sinni sem oftar brá Helgesen sér frá
í kennslustund og skrapp upp í íbúð
sína á loftinu, en það gerði hann
stundum. Pá notaði einn drengjanna
tækifærið og tók að liðka raddbönd-
in. Var þetta Sigurður Valdimar frá
Brunnhúsum. Þegar Helgesen var
nýgenginn út úr stofunni, stökk
Sigurður upp á einn bekkinn og tók