Tíminn - 30.05.1990, Blaðsíða 7

Miövikudagur 30. maí 1990
Tíminn 7
VETTVANGUR
Gunnar Dal:
Merki og tákn
Orð eru tákn. Og tákn eru hinn rauði þráður allrar menningar.
Líklega eru það kaupmennimir í Mesópótamíu sem búa til hin
fyrstu skráðu tákn á leirtöflur af einskærrí nauðsyn. Ekki er
sennilegt að kaupmaðurínn hafi gert sér grein fyrír út á hvaða
braut hann var að halda. Þessi tákn hans urðu upphaf nýrrar
menningar. Þau verða fýrsta letrið og upphaf reikningslistar.
Tákn hans áttu eftir að þróast upp í ákveðna heimsmynd.
Heimspeki og menning þróast af trúarhugmyndum.
Innsta eðli mannsins er sú rót sem búið til tákn. Hann getur líka skilið
öll menning vex frá. Hin nýja menn-
ing gat að vísu ekki orðið til án
táknsins. Samt er táknið aðeins að-
ferð sem maðurinn notar til að túlka
eðli sitt og trú sína. Hið innsta eðli
mannsins er augljóslega skilningi
okkar ofvaxið. Það tekst ekki að
koma því fyrir í einhveiju ákveðnu
hugmyndakerfi. Það verður ekki
mælt og vegið. Og það vill ekki láta
taka af sér mynd, sem er afmörkuð
og stendur kyrr. Þeir sem reyna að
lýsa okkar innsta eðli enda ævinlega
í mósku þar sem sjón okkar þrýtur.
Þegar við reynum að gera okkur
skynsamlega grein fyrir hugtakinu
menning verður sá skilningur að
byggjast á lýsingu á athöfnum
mannsins. Við skiljum ekki innsta
eðli hans, en við getum skilið hann
eins og hann birtist okkur í verkum
sínum, orðum og hugmyndum. Með
öðrum orðum: Við skiljum mann-
inn aðeins sem tákn. Öll menning
er samsafh af táknum sem þróast í
ákveðna heimsmynd. Þessi tákn eru
t.d. orð, hljóð og mynd. Andstætt
dýrum getur maðurinn ekki aðeins
tákn og brugðist við þeim á skap-
andi hátt, gagnrýnt og skilgreint. Öll
gömul menning er samsafu tákna
sem verður mönnum efniviður í
nýja hugsun. Þessi efhiviður kemur
jöfnum höndum frá náttúmnni og
þeim heimi sem maðurinn hefúr
sjálfhr byggt upp með táknum sín-
um og er þegar fyrir hendi.
Gera verður greinarmun á merki og
tákni. Bæði menn og dýr nota og
skilja merki. Tákn notar maðurinn
einn. Merki er bundið einu ákveðnu
fyrirbæri í því samhengi sem það
birtist I. Sem dæmi um slíkt merki
má nefna bjölluhljóminn í tilraun-
um Pavlovs um viðbrögð hunda.
Bjölluhljómurinn var hundunum
merki um mat. Hundamir vöndust
því að bjölluhljómur og matur færu
alltaf saman. Hljóðið eitt var því
merki um að kjöt væri komið í dall-
inn. Tilvera manna og dýra í náttúr-
legu umhverfi byggist á að skilja
slík merki og bregðast rétt við þeim.
Tákn eru annars eðlis. I tákni eru
bæði náttúrlegar og andlegar víddir.
Úr táknum, hvort sem þau em
mynd, orð eða hljóð, geta menn
skapað hugmyndir í huga sér. Og
þær em ekki bundnar umhverfi og
aðstæðum á sama hátt og merkið.
Með tilstyrk tákna sinna getur mað-
urinn öðlast nýja reynslu og upp-
götvað og jafhvel skapað nýja
heima. Að skilja merki er að aðlag-
ast umhverfi. Með tákninu getur
maðurinn komist út úr umhverfi
sínu með því að breyta því.
Með þessum samanburði á merki
og tákni er ekki verið að neita því að
maðurinn sé hluti af einingu lifsins.
Það er ekki nauðsynlegt að gera
neinn gmndvallarmun á merki og
tákni. Lifið er í þróun og ekki aðeins
maðurinn. Merki mætti skoða sem
Náttúrleg fæðuöflun
dýra breytist hjá manni í
landbúnað, sjávarútveg,
iðnað og verslun. Nátt-
úrleg neysla matar get-
ur hjá manni breyst í
mannfagnað og veislu-
höld. Náttúrleg eðlun í
ást og fjölskyldulíf,
hyrningarstein samfé-
lagsins.
fyrsta stigið í þróun táknsins. Enn
sem komið er er maðurinn þó eina
lífveran á jörðinni sem notar tákn og
með því byggir maðurinn heim
sinn. En hvemig notar maðurinn
tákn sín? Hvemig fer hann að því að
gera umhverfi sitt annað en hinn
náttúrlega heim? Hvemig byggir
hann upp hinn andlega heim sinn?
Þegar maðurinn dæmir aðra menn
og umhverfi sitt notar hann ekki að-
eins augu sín og eyru og önnur
skilningarvit. Hann notar við dóma
sína erfðakenningar, trú og siði,
margvíslegar mcnningarstofhanir,
bókmenntir, vísindi og listir. Það er
fyrst og fremst þetta menningarlega
umhverfi sem stjómar hegðun okk-
ar og viðbrögðum. Við höfum að
miklu leyti horfið frá náttúrlegum
viðbrögðum: Brennt bam forðast
eldinn, segir máltækið. Náttúrleg
viðbrögð við eldinum em að nota
hann og gera hann að hluta af dag-
legu lífi. Náttúrleg viðbrögð við
Ijósi eru t.d. að baða sig í sólskininu.
Þessi viðbrögð eru sameiginleg
mönnum og dýrum. Menningarleg
viðbrögð við ljósi eru að framleiða
ljós og nota það með ýmsu móti í
daglegu lífi.
Náttúrleg fæðuöflun dýra breytist
hjá manni í landbúnað, sjávarútveg,
iðnað og verslun. Náttúrleg neysla
matar getur hjá manni breyst í
mannfagnað og veisluhöld. Náttúr-
leg eðlun í ást og fjölskyldulíf,
hymingarstein samfélagsins.
Með því að ígmnda einn dag í lífi
sínu og gera sér grein fyrir hverri
stund þess dags frá morgni til
kvölds getur nútímamaðurinn auð-
veldlega gert sér grein fyrir hvað
hið menningarlega umhverfi er orð-
ið mikill hluti af lífi hans og um leið
fráhvarfið frá náttúmnni.
Maðurinn er ekki félagsvera á
sama hátt og maurinn. Maurinn
virðist fyrir löngu hafa leyst sín fé-
lagslegu vandamál að svo miklu
leyti sem þau verða leyst af hans
hálfu. Maðurinn er hins vegar sífellt
að skapa ný vandamál, vandamál
sem koma óhjákvæmilega í kjölfar
nýrrar þekkingar.
Maðurinn virðist vera sérstæð
breyting í lífsþróuninni og hvert
vegur hans liggur veit enginn. Sum-
ir halda að vegur mannsins sé blind-
gata vegna þess að náttúran leyfi
frávik aðeins að vissu marki. Aðrir
halda að maðurinn sé aðeins fálm-
kennt upphaf að nýrri þjóðbraut vit-
undarinnar og eigi sér meiri framtíð
en nokkum geti órað fyrir. Þessir
bjartsýnu menn benda á að enn er
maðurinn svo ungur á heimsvísu að
segja má að hann hafi enn ekki yfir-
gefið vöggu sína, jörðina. Eitt er
víst: Maðurinn er bundinn afrekum
sínum og kemst ekki frá eigin verk-
um. Hann verður að lifa í þeim
heimi sem hann hefur búið sér til.
Og við verðum að vona að vilji
mannsins sé birtingarhæfur vilji.
■... .'............................................................
UR VIÐSKIPTALIFINU

„Kúaæði“ á Bretlandi
Krefst Þýskaland EBE-
banns viö innflutningi
bresks nautakjöts?
Á Bretlandi er kominn upp sjúk-
dómur í nautgripum, „bovine
sponiform encephalopathy",
BSE, oftast nefndur kúaæði.
Sagði Sunday Times 13. maí
1990, svo frá: „BSE, sem þegar
hefur fundist í 13.000 nautgrip-
um á Bretlandi, er rakið til þess
að kýr hafi etið próteinríkt fóður,
blandað leifum af sauðfé, sýktu
af riðu eða öðrum heilasjúk-
dómi.“
Vísindamönnum ber ekki saman
um hvort kjöt af nautgripum með
pest þessa sé hæft til manneldis.
Prófessor í örverufræðum við há-
skólann í Leeds, Richard Lacey,
varar við kjötinu, en hann sagði sig
úr dýrafæðunefnd ríkisins í desem-
ber 1989 sakir þess að viðvörunum
hans um salmónellusýkingu hafði
ekki verið sinnt. Leggur Lacey jafn-
vel til að útflutningur nautakjöts frá
Bretlandi verði stöðvaður og segir:
„Tvö spendýr enn — naut og kettir -
BOKMENNT
frskir kjötkaupmenn græða vel á sölu til Englands. Hér eru þeir að bjóða
í naut á markaði í Belfast. Sagt er að nautpeningur á friandi sé ósýktur.
- hafa nú af náttúrlegum hætti sýkst
í fyrsta sinn af þessum völdum.
Meiri líkindi en áður eru á þeim
möguleika að smit berist í menn úr
nautgripum." Að auki, segir Lacey
prófessor, að fólk sem komið er yfir
fimmtugt þurfi síður að gæta sín en
ungt fólk. I mönnum nefnist sjúk-
dómur þessi Creutzfeldt-Jacob sjúk-
dómur og er meðgöngutími hans 20
ár. Breski matvælaráðherrann vísar
orðum Lacey á bug: „Lacey lætur
vel að hlaupa í Qölmiðla með hryll-
ingssögur.“ Aðeins eitt fylki á Bret-
landi, Humberside, hefur bannað að
bera nautakjöt á borð fyrir böm í
skólum.
Sunday Times segir enn: „Frá því
að staðfesting fékkst fyrst á sjúk-
dómnum 1986 hefur 13.139 naut-
gripum með einkenni þessa ban-
væna heilakvilla verið lógað, því að
óttast var að þeir gætu smitað aðra
nautgripi og fólk. I síðasta mánuði
var 300 nautgripum lógað á viku,
tvöfalt fleiri en í fyrra að meðaltali.
Áþekkir sjúkdómar hafa fúndist í
öðmm dýmm, á meðal þeirra antil-
ópum í dýragörðum og músum í til-
raunastofum, sem aldar höfðu verið
á sýktu kjöti. Stígandi.
í European, 2. tbl., 18.-20. maí
1990, sagði í helstu frétt á forsíðu:
„Sá ótti Þýskalands, að heilsu
manna stafi hætta af sjúkdómnum
kúa-æði er að baki tilburða til að
stöðva innflutning nautakjöts frá
Bretlandi, þegar landbúnaðarráð-
herrar EBE koma saman í Bmssel
mánudaginn 21. maí 1990. Stjóm-
völd í Bonn hafa þegar sett skorður
við innflutningi á bresku nautakjöti,
en allsherjar bann Efnahagsbanda-
lagsins tæki fyrir útflutning um
112.000 tonna nautakjöts á ári. Vest-
ur-Þýskaland vakti reiði Bretlands,
þegar það setti innflutningi bresks
nautakjöts þrengri skorður en önnur
EBE-lönd fyrr á árinu (1990). En þá
var Bretlandi bannað að flytja út
nautgripi á fæti eldri en sex mánaða
og einnig mör og merg, svo sem úr
heila og hrygg, eða innyfli.
Stígandi.
Siglaugur Brynleifsson:
Stuttur stans í vestrinu
Piers Paul Read: A Season in the
West. Secker & Warburg 1988.
Piers Paul Read skrifar skemmti-
legar skáldsögur. Hann er kaþólskur
og aðspurður í sjónvarpsþætti fýrir
nokkmm ámm hvort hann tryði á
þrennar vistarvemr annars heims,
kvað hann svo vera. Þetta féll ekki í
sem bestan jarðveg meðal þeirra
sem leitast við að móta bókmennta-
smekk Englendinga, gagnrýnenda
og svokallaðra „róttækra rithöf-
unda“. Þetta vakti mikla hneykslan í
hópum „vinstri intelligensíunnar“.
Meðal skáldsagna Reads er „The
Free Frenchman“, löng skáldsaga
um Frakkland á stríðsárunum, sem
mætti vera miklu lengri.
í þessari skáldsögu, A Season in
the West, segir af flóttamanni frá al-
þýðulýðveldinu Tékkóslóvakíu sem
tekst að komast úr landi. Josef Birek
er rithöfúndur og andófsmaður í
heimalandi sínu. Nokkur kvæði og
smásögur hafa birst í óleyfi yfir-
valda í heimalandi hans og verið
smyglað til Vesturlanda. Honum er
tekið opnum örmum fyrst í stað í
London sem nokkurs konar píslar-
vætti. Stofnun sem annast flótta-
menn úr stétt rithöfúnda auglýsir
komu hans og Laura Morton, sem cr
starfsmaður stofnunarinnar, hefúr
allan veg og vanda af honum fyrstu
daga og vikur. Hann er kynntur fyrir
væntanlegum útgefendum og ensk-
um og bandarískum rithöfundum,
útgáfustjórum og stjómarmönnum
rithöfúndasamtaka. Fundir hans og
Láru með þessu fólki verða oftast
kátlegir. Höfundur dregur fram ýmis
heldur neikvæð einkenni þessara
hópa og einfeldningslega afstöðu
flóttaskáldsins til „vestrænna gilda“.
Þegar flóttaskáldið fer að tala um
negra sem ainæmissmitbera dettur
andlitið af intelligensíunni. Eins og
kunnugt er eru það kynþáttafordóm-
ar að bera sér orðið „niggari" í munn
og að tengja þá alnæmi er fasista-
áróður. Einnig verður flóttaskáldi
það á að tala um Guð almáttugan,
ekki leist gáfnaelítunni á slíkar ræð-
ur.
Hrifning þeirra, sem reka flótta-
mannaaðstoð andófsrithöfunda sem
sloppið hafa vestur yfir, dofhar á
skáldskap þessa skálds og loks tekur
Laura hann upp á sína eigin arma í'
bókstaflegri merkingu. En það
stendur ekki lengi. Bráðlega er hann
yfirgefinn af öllum fyrri aðdáendum
og lokin verða þau að hann hverfur
aftur austur fyrir tjald.
Mynd sú sem Paul Read dregur upp
af engilsaxneskum rithöfundum og
útgáfustjómm er ekki sérstaklega
aðlaðandi. Þetta eru mestan part
blautleg sýndarmenni, hræsnisfúllir
potarar sem hafa lapið upp útþynnta
hugmyndafræði og telja sig baráttu-
menn jafnréttis, félagshyggju og
andlegs frelsis en hugsa í peningum.
Súgan er ákaflega skemmtileg og
vel skrifuð, húmor og glöggsýni
höfúndarins nýtur sín vel og hann
virðist njóta þess að hæða framúr-
stefnu framagosa og sjálfskipaðra
menningarpostula.