Tíminn - 19.06.1990, Blaðsíða 7

Þriðjudagur 19. júní 1990
Tíminn 7
Natturuauðlindir
megum við aldrei af
hendi láta
Góðir íslendingar
Við lifum á tímum mikilla
breytinga. Múrar milli þjóða
falla. Nágrannar kynnast ög
uppgötva þann sannleika að það
er langtum fleira sem þá tengir
en aðskilur. Þeir eiga sömu
drauma og sömu örlög. Þá
dreymir báða um betra mannlíf.
Það mun enginn öðlast ef þjóð-
imar berast á banaspjótum eða
eyða því umhverfí sem er lífinu
nauðsyn.
Við Islendingar emm engin
undantekning að þessu leyti.
Við emm ekki lengur einangr-
aðir í stórum heimi.
Andrúmsloftið er eitt. Mengist
það á einum stað mengast það í
raun allt. Hafíð, lifsbjörg okkar,
ber fyrr eða síðar að ströndum
landsins flest það sem í það er
látið. Ofriður í einhverjum hluta
heims mun ekki láta okkur
ósnortin. Og nú em vopnin svo
máttug að þau megna að tortíma
mannkyni öllu. Það getur einnig
sá úrgangur gert sem ffá lífs-
kjarakapphlaupinu kemur. Við
emm svo sannarlega öll á einum
báti.
Af þessum ástæðum ber okkur
Islendingum skylda til að taka
virkan þátt í alþjóðlegu sam-
starfi og hafa þau áhrif til bóta
sem við megum.
Ræða Steingríms
Hermannssonar
forsætisráðherra
Hinum nánu tengslum og sam-
ofnu örlögum fylgir að þjóðim-
ar verða jafnframt efnahagslega
háðar hver annarri. Viðskipti
aukast á öllum sviðum og fólk
ferðast meira og flyst á milli
landa. Um þessa þróun má
margt gott segja, en hún getur
orðið þung í skauti smáþjóðar
sem vill vera sjálfráða og sjálf-
stæð. Hún er mjó línan milli
hins efnahagslega sjálfstæðis og
hins þjóðlega. Það er eins og að
fara einstigi í miklu bjargi. Það
bjarg er sem heiðnabergið með
hættur á hverri sillu. Einstigið er
mjótt. Verði mönnum fótaskort-
ur getur fylgt fjörtjón. Minn-
umst jafiiffamt þess að ekki
verður við snúið.
I nánu samstarfí Evrópuþjóða
er stefnt að frelsi á fjórum svið-
um, frelsi i viðskiptum, frelsi í
fjármagnshreyfíngum og í þjón-
ustu og mannflutningum. Slík
mun þróunin einnig verða hér á
landi, hvort sem mönnum líkar
betur eða verr. Hins vegar er
ekki sama hvemig það gerist.
Skammt er á milli frelsis og
fjötra. Því þarf að vanda hvert
skref.
Mikilvægast er að efnahagslíf-
ið sé heilbrigt og reyndar þjóð-
lífið ekki síður. Treystum það
skipulega og markvisst. Við
skulum ekki ætla öðrum það
verk. Þótt okkur hafí ekki ætið
tekist vel hafa aðrir hvorki til
þess þekkingu né vilja.
Stjóm og nýtingu náttúruauð-
linda til lands og sjávar megum
við aldrei láta af hendi og því
síður landið sjálft. Höldum því
hreinu. Fjarlægjum allt það sem
umhverfinu spillir. Tökum rösk-
lega til hendi, græðum sárin og
ræktum skóginn.
Fyrir framtíð þessa lands er
jafnframt mikilvægt að hlúa vel
að því sem hvað verðmætast er,
æskunni og þeirri þekkingu og
hæfileikum sem i unga fólkinu
býr. Það er ekki i framleiðslu
hráefhis sem framtíðin felst.
Hagsæld og gott mannlif munu
byggjast á menntun og þekk-
ingu.
Ef við ræktum vel okkar eigin
garð þurfum við ekki að óttast
náið samstarf við aðrar þjóðir.
A þessum þjóðhátíðardegi er
það mín heitasta ósk að íslend-
ingum megi takast að þræða
slysalaust hið mjóa einstigi og
komast í örugga höfh handan
bjargsins.
Megi Guð visa veginn.
Eg óska Islendingum öllum
gleðilegrar hátíðar.
Þórður Tómasson, Skógum:
Sannfræði - Sagnhefð
Ég var að lesa síðasta hefti tímaritsins Skímis og ritgerðin þar
sem gaf mér mest í aðra hönd er skrifuð af áttræðri alþýðu-
konu, Kristínu Geirsdóttur í Hringveri á Tjömesi. Hún hefur
látið áður í sér heyra eftirminnilega á sama vettvangi. Ég
hugsaði með mén Guði sé lof, ekki er íslensk alþýðumenning
með öllu komin á kaf í hringiðu tímans. Kristín skrifar um
sagnfestu liðinna tíða á tíma þegar vísindamenn okkar í
sagnfræði leika dátt við nýstáriegar hugmyndir, afskrifa þau
„hin spaklegu fræði“ sem Ari inn fróði skráði á bækur í byijun
12. aldar og ætla þeim annan tilgang en þann að segja rétt frá
því hvemig land byggðist
Landnámabók Ara ffóða og Kol-
skeggs ins fróða er týnd en yngri
gerðir hennar gefa nokkuð greini-
lega hugmynd um frumgerðina. Ari
fróði var fæddur 1067, Kolskeggur
Ásbjamarson var einnig maður 11.
aldar, líklega nokkru eldri. Hálf
önnur öld var liðin frá landnámi
þegar þeir voru að vaxa á legg. Ekki
þýðir að segja það sæmilega skyni
bomu alþýðufólki sem ólst upp við
gamla þjóðmenningu að Islendingar
á 11. öld hafi ekki kunnað skil á at-
burðum og minnum 10. aldar hér á
landi. Glöggt get ég dæmt um þetta
af eigin reynslu. Gamla fólkið sem
ég ólst upp með undir Eyjafjöllum,
fætt um og eftir miðja 19. öld, ræddi
um ættir og atburði langt aftur til 18.
aldar, jaínvel til þeirrar 17. og oft
get ég dæmt um það eftir ömggum
heimildum að það fór með rétt mál.
Það gerði Margrét Þórðardóttir foð-
ursystir mín þegar hún talaði um
forfoður sinn Ámunda Þormóðsson
í Skógum og framhjáhlaup hans í
hjónabandi rétt eftir miðja 17. öld.
Aldrei hafði hún lesið það á bók
ff emur en aðrar henni tiltækar ættar-
sagnir.
Amlaug Tómasdóttir í Vallnatúni
(f. 1860) sagði mér sagnir af forfoð-
ur sínum Oddi Bárðarsyni (f. 1658),
sr. Þorsteini Oddssyni í Holti (1668-
1752) og Nikulási Magnússyni
sýslumanni (1700-1742) og var í
engu á þeim þjóðsagnablær. Þuriður
Jónsdóttir í Hvammi undir Eyja-
fjöllum (f. 1852) og Magnús Magn-
ússon í Lambhúshóli vom bmnnar
fróðleiks. Sagnir þeirra um ættir og
atburði náðu afturtil 18. aldar, jafn-
vel lengra aftur. Sagnir þessa fróða
fólks finnst mér ég geyma enn jafn
ferskar i huga mínum og þegar ég
nam þær á fjórða áratugi aldarinnar.
Sumar skráði ég þá, aðrar ekki.
Ógleymanlegt er mér er ég hitti
fyrst systumar á Heiði á Síðu, Krist-
ínu og Elínu Bjamadætur. Kristin
ávarpaði mig þegar sem frænda, við
áttum bæði ætt að rekja til Eiriks
Jónssonar í Holti á Síðu, sem þar
bjó á 17. öld. Kristín vissi glögg
deili þess að ég var kominn út af
Dómhildi dótturdóttur hans, móður
Jóns Vigfússonar lögréttumanns á
Fossi (síðar i Varmahlíð) sem var
langa-langafi föður míns. Raunar
var ég einnig kominn út af bróður
Dómhildar, sr. Jóni á Mýmm. Þetta
gat Kristín rakið saman af því hún
hafði lagt eyrun við í æsku þegar
rætt var um mannfræði byggðarinn-
ar og hún átti það sem nefnt var
tröllaminni. Engar handbækur í ætt-
fræði hafði hún við að styðjast. I for
með mér var frænka mín, Þórey
Jónsdóttir í Moldnúpi undir Eyja-
fjöllum, af Seljalandsætt í Fljóts-
hverfi. Hiklaust rakti Kristín ætt
hennar til Þórarins Isleikssonar í
Mörtungu (f. 1742). Ég held að
Kristín hafi kunnað skil á ættum
allra „í sveitunum milli sanda“ auk
margra annarra, já, allt út undir
Eyjafjöll. Mig furðaði ekkert á
þessu, ættir manna gátu raðast upp í
huga mínum langt aftur i tímann.
Sumt hafði ég lært á bók, sumt af
því að hlusta á gamalt fólk og marg-
ir Eyfellingar vom ættræknir og ætt-
fróðir á uppvaxtarárum mínum.
Ég minni hér á það sem ættfaðir
minn, sr. Jón Steingrímsson, segir
um afasystur sína, Guðnýju Stefáns-
dóttur frá Silfrastöðum í Skagafirði:
„Hún var svo ættfróð að nálega vissi
hvers manns ætt, svo sá rekstur
gekk stundum langt á kvöld er hún
fékk nokkum sem þar í var ei fram-
andi eður fræðast vildi af henni.“
Eftirtektarverð em og orð sr. Jóns
um einstaka minnisgáfu konu hans,
Þórannar Hannesdóttur.
Guðný Ólafsdóttir frá Skarðshlíð
undir Eyjafjöllum, 86 ára gömul
kona, skýr og skemmtileg í við-
ræðu, heimsótti mig fyrir nokkram
dögum. Við ræddum ættir og mann-
fræði og án umhugsunar rakti Guð-
ný þá móðurætt sína afhir til einnar
langa- langömmu, Þóm Þórðardótt-
ur í Merkihvoli í Landsveit, sem
fædd var um 1760. Amma Guðnýj-
ar, Guðlaug Eiríksdóttir, dótturbam
Þóm, var menntuð í „skóla“ Skarðs-
systra í Skarði í Landsveit og enn
em til minjar hannyrða hennar. Hún
var á dvöl með sr. Magnúsi Torfa-
syni í Eyvindarhólum (1806-1852)
og konu hans, Guðrúnu Ingvarsdótt-
ur frá Skarði, síðar lengi húsfreyja í
Skarðshlíð. Á þessu öllu kunni
Guðný góð skil frá móður sinni.
Þetta er þá hluti reynslu mirtnar af
gömlu fólki, lífs og liðnu, en margt
fleira gæti ég fram talið. Vísinda-
mönnum er ftjálst að setja ffarn nýj-
ar og nýjar kenningar og rökræða
fræðin en Landnámu mína held ég í
sömu metum og í æsku meðan get-
gátur en ekki sannanir færa það til
að hún fari vill vega um kjamaefhi
landnáms. Eðlilegt virðist að ritun
hennar eigi þann einn tilgang en
ekki þann að hlaða undir hagsmuni
höfðingjastéttar á 12. öld. Gott er
meðan fólk á borð við Kristínu í
Hringveri heldur velli með þjóðinni
í þeirri ofurgnótt fjölmiðlafræðslu
sem oft virðist skilja lítið eftir þegar
upp er staðið.