Tíminn - 09.02.1991, Blaðsíða 1

9.-10. febrúar 1991
Herra ís, frú Breiða
og kongssonurinn
Aurvandill frá TVier
Liggja ræturnar að nafni íslands í fornri, germanskri goðsögn?
Um nokkurra ára bil hefur séra Kolbeinn Þorleifsson
rannsakað það efni hvort nafn íslands kunni að vera
komið úr gamalli goðsögn um fískimanninn ís, Vís og
Her og telur hann margt benda til að svo sé. Heimildir
um ís er að fínna allt aftur til 1500 f.Kr og til er ger-
mönsk goðsögn sem tengjast mun þessu nafni, Aur-
vandils-saga, sem Kolbeinn fjallar um í meðfylgjandi rit-
gerð.
Inngangur
Þegar ég fyrir nokkrum árum fór
að kynna mér nafnið ís, út frá því
sjónarmiði að um væri að ræða
gamalt nafn á hinum æðsta Guði,
varð ég meðal annars að rannsaka
gamlar bækur um íslensku Amlóða-
sögnina. Það kom síðar í ljós að
þessar bækur urðu mér vísbending
að merkilegri þjóðsögu sem varð-
veist hefur í hinni aldagömlu borg
Trier við Mosel, sem skýring á til-
veru kyrtils Krists í einni af kirkjum
borgarinnar. Hjá hinum danska
miðaldasagnfræðingi Saxa hinum
málspaka er að finna sögu af föður
Hamlets, sem nefnist Horvendillus,
og hólmgöngu hans við annan kon-
ung, er Kolur hét, og fór hólm-
ganga þessi fram á eyju nokkurri.
Trúarbragðafræðingar á 19. öldinni
útskýrðu þessa sögu eins og hún
væri helgisaga um vorblót heiðinna
manna. Einn þeirra tengdi þessa
dönsku sögu við hina þýsku Oren-
del-sögu frá Trier og Aurvandils-
nafnið hjá Snorra Sturlusyni, þar
sem Aurvandill átti sér konu þá er
Gró hét. Taldi þessi fræðimaður að
Amlóða-sögnin væri hluti af þess-
um hugmyndaheimi. Ég læt það al-
veg liggja á milli hluta hvort þessi
skoðun sé rétt eða röng. Um það er
ég ekki fyllilega dómbær. Enda er
nú svo komið að áðurnefnd Oren-
del-saga frá Trier hefur verið út-
skýrð sem rómversk-kaþólsk dæmi-
saga í tuttugu ára gamalli doktors-
ritgerð, en sú ritgerð er predikunar-
fræðilegs eðlis.
Kyrtill Krists
Á nokkrum stöðum á Vesturlönd-
um hefur sá kvittur komið upp að
þar væri að finna kyrtil Krists, sem
Jesús var klæddur í daginn sem
hann var krossfestur. Þessi kyrtill
hafði það orð á sér að vera spunn-
inn og prjónaður af Maríu mey, síð-
an hefði Helena móðir Konstantín-
usar mikla ofið hann og hann farið
á flæking, þangað til hvalur nokkur
hefði gleypt hann. Síðan hefði hann
fundist með undursamlegum hætti
og verið gefinn til einhverrar
kirkju. Þetta heilaga klæði eða heil-
aga hjúpa, eins og fornsögur
nefndu svipað klæði, sem Ragnar
loðbrók bar, hafði þá náttúru að sá
sem bar það var ósæranlegur. Um
slíkan mann fjallar einmitt Oren-
del-sagan frá Trier. Á jólaföstu árið
1982 sagði íslenska ríkisútvarpið
frá því að slíkum kyrtli hefði verið
rænt úr kirkju nokkurri í París.
Mér skilst að kyrtillinn í Trier sé
varðveittur enn þann dag í dag, en
nú sé hann svo fúinn að ekki sé
lengur þorandi að sýna hann á 25
ára fresti, eins og lengi hefur verið
siður.
Aurvandils-saga
Það var seint á 12. öld, meðan kon-
ungdæmið í Jórsölum var í al-
gleymingi, að kyrtill þessi fannst í
kirkju einni í Trier. Þessi staður var
þá einn af aðal-þingstöðum keisara-
dæmisins rómverska. Einmitt um
þessar mundir tóku menn sig til og
fluttu hinn helga dóm milli kirkna í
borginni í mikilli helgigöngu. Það
er þá sem menn ætla að Aurvandils-
saga (Orendel-saga) hafi verið búin
til upp úr gamalli flökkusögn um
Apollóníus prins í Týrus og ævintýri
hans. Apollóníus þessi varð skip-
reika, síðan bjargað af fiskimanni
og varð loks ástfanginn af egypskri
prinsessu, sem hann síðar vann
með þrautum er fyrir hann voru
lagðar. Nafnið Apollóníus merkir
hinn bjarti guð, eins og Aurvandill
merkir morgunstjarna. Sá texti,
sem ég hefi lesið af þessari æva-
gömlu sögn, sýnir ekki önnur lík-
indi með sögunum en allra grófustu
drætti. Sjálfur Jakob Grimm tók á
hinn bóginn eftir því að Aurvandils-
saga gat hæglega verið fótur fýrir
hinni undarlegu sögu Tacitusar um
Skip Aurvandils farast
ferðir Odysseifs til Rómar. Svo segir
Tácitus:
„Það er nokkurra manna mál að
Odysseifur hafi borist þangað norð-
ur í höf á hinu langa og undursam-
lega ferðaslarki sínu, sem mjög hef-
ur verið rómað og komist alla leið
til Germaníu. Þar hafi hann reist bæ
og nefnt Askborg, er sú borg enn
byggð og stendur á vinstri bakka
Rínar...“ (Þýðing Páls Sveinssonar).
Odysseifur er á latínu Ulysses og
var það lengi vel skoðun manna að
örnefni er byrjuðu á Vliessen í hol-
lensku væru kennd við Ulysses.
Þessari skýringu höfnuðu kaþólskir
fræðimenn í helgisagnaskýringum
sínum seint á 17. öld.
Meistari ís, Her og Vís
Sérkennileg persóna í þessari sögu
er fiskimaðurinn ís, sem réð yfir
800 fiskimönnum og haltraði eftir
hrossum. Konungur/Kingfisker/
Eisvogel er kunnur titill úr Gral-
sögninni. Konungur-fiskimaður er
hinn sjúki konungur sem Gralbik-
arinn einn gat læknað. Um það les-
um við í Parzivals-sögu. Ég hef bent
á það í ritgerð í Mbl. að nú sé á al-
mennu vitorði að í París og Trier
séu varðveitt ölturu guðdómsins
Esúsar, sem virðist hafa verið kelt-
neskur guðdómur um Krists burð.
Fiskimaðurinn ís er í sögunni ein-
kenndur með orðunum Her og Vís,
sem mætti að vísu þýða með orðun-
um herra og vitringur, en ég kýs að
halda óbreyttu, því að með slíku
móti skýrast ýmis örnefni og orð,
sem annars væru illskiljanleg. Ég
vil meina að ís, Her og Vís sé í raun
og veru sama orðið og sé nákvæm-
lega sömu merkingar. Það er einnig
eftirtektarvert að í goðsögunni um
stofnun konungsríkis í Trier, er sag-
an sögð eftir áletrun, sem gjörð var
af Her Trebestusyni yfir föður sinn,
landnámsmanninnn Trebestu Nín-
usson, en Trebesta var konungsson-
ur í Babýlon, sem hafði verið rekinn
í útlegð af stjúpmóður sinni, Semír-
amídu drottningu. Þessi skýring er
áreiðanlega eins góð og hver önnur
og gerir Aurvandils-sögu enn meira
spennandi fýrir okkur Islendinga.
Frú Breiða
Þriðja höfuðpersóna sögunnar er
drottningin í Jórsölum, sem nefnist
frú Breiða eða Bride. Þarna er um
að ræða nafnið á hinni miklu frjó-
semisgyðju eða „Diönu“ íbúanna í
Trier, sem kristniboðar fýrr á öldum
tala afar illa um. Þetta er hin kelt-
neska móðurgyðja, sem upp á síð-
kastið er að ná enn sterkari tökum á
kvenprestum hinnar íslensku þjóð-
kirkju. Þetta er líka Mærin í skjald-
armerki Meyjarborgar eða Magde-
burg. Frú Breiða er sá miðpunktur
sem allt snýst um í Aurvandils-
sögu. Heiðingjar og kristnir menn
biðla til hennar og allar orrustur í
sögunni eru háðar henni til dýrðar.
Hún er í sögunni látin tákna skírlíf-
ishugmynd klaustramanna og er að
því leyti sambærileg við Brynhildi
Buðladóttur á fjallinu góða, Hindar-
fjalli eða íslandi, eins og Niflunga-
ljóðin eða Ariosto hafa það.
Grimmd Brynhildar er af allt öðrum
toga og er ekkert lík frú Breiðu.
Aurvandill
og Maximilian keisari
Það var árið 1512 að Maximilian
keisari hóf kyrtil Krists í Trier til
vegs að nýju og af því tilefni kom
Aurvandils-saga í fýrsta skipti út á
prenti. Saga þessi var vitaskuld
myndskreytt af hinu hátíðlega til-
efni. Allar götur síðan hefur það
verið til siðs að taka þennan kyrtil
fram og rifja upp helgisöguna um
Maríu móður Drottins og Helenu