Tíminn - 06.06.1992, Blaðsíða 12

12 Tíminn
Laugardagur 6. júní 1992
Hér á landi sem víðar hafa á þess-
ari öld orðið miklar framfarir. Við
erum komin úr fátækt til bjarg-
álna; við búum nú við ágæt efni,
borið saman við flestar þjóðir á
jarðarkringlunni; við líðum ekki
óþolandi skort á neinum hlut, og
höfum eftir hætti komið þokka-
legri skipan á réttarleg, félagsleg
og efnaleg öryggismál okkar og
menntamál. Er nokkur sem ekki
kannast við þessar yfirgnæfandi
framfarir í ræðum forystumanna
okkar í stjórnmálum, bjartsýnina
og sjálfsánægjuna, sem okkur er
ætlað að ala í framfaratrúuðu
Drjósti, „enda þótt nú horfi í svip-
inn til hins verra, og við verðum
að gera sérstakar og sársaukafull-
ar ráðstafanir til þess að allt fari
ekki úr böndunum"? Hjá sumum
af þessum kæru leiðtogum enda
svo ræðurnar á því, hvað „landið
er fagurt og frítt" sem við eigum,
og loftið gott og vatnið, og það eru
sérstök forréttindi okkar að njóta
þessa alls. Látum gleðjast vegna
þess, og skreppum spöl í jeppan-
um, út að ganga í heiði. Það er
verið að telja í okkur ánægju með
það sem er, og við höfum, og með
sjálf okkur, og segja okkur að við
skulum lifa áfram í bjartsýnni
framfaratrú, enda þótt nú þurfi að
taka á til þess að þjóðarbúið verði
ekki gjaldþrota. Ætli okkur mörg-
um hafi ekki heyrst einhver hol-
hljómur í slíkum sjálfsánægju-
fortölum, en sennilega eigum við
ekki auðvelt með að gera okkur
fulla grein fyrir því, hvaða efni
vanti, í undirstöðurnar, til þess að
tómahljóðið hyrfi. Tómahljóðið
vekur ugg um að ekki sé allt með
felldu um ferðalag tilveru okkar
hér í þessu samfélagi.
2
Vera mætti að ástæður tóma-
hljóðsins tengdust því, að það sem
okkur er talin trú um í slíkum
ræðum bæði með beinum hætti
og óbeinum er það, að hagsældin
sé ekki aðeins sú mikla blessun,
sem allir ættu og muni verða að-
njótandi, heldur einnig (með
óbeinum hætti) að það sé eigin-
lega ekki annað en hún sem veru-
leg ástæða gæti verið að gera sér
áhyggjur af. Að lognvært yfirborð
hins frjálslynda og umburðar-
lynda lýðræðisþjóðfélags ætti því
ekki heldur að þurfa að ýfast af
neinum erfiðum ásteytingum
vegna óhagganlegrar sannfæring-
ar um siðræn efni, m.ö.o. vegna
samvisku manna. í samfélagi, sem
hefur hagnýtisviðhorf að helsta, ef
ekki eina leiðarljósi og viðurkenn-
ir því helst engin algildi, algild
sjónarmið, þá skiptir fátt eða ekk-
ert svo miklu máli að það sýnist
taka því að fara í ham út af því; þar
þarf vissulega mikið til að menn
fari að berjast í alvöru fyrir ein-
hverjum málstað.
3
í þessu samhengi er sárt að verða
að gera sér grein fyrir því, að raun-
vísindin hafa rúið mannlegt líf
merkingu sinni og eru nú þar á of-
an svo ósvífin að þykjast geta fyllt
það rúm sem þau hafa tæmt. Með
því að taka guð af lífi hafa eðlisvís-
indin tekið það á sjálf sig að vera
Hvert stefnir
þióöfélag án
a n dlegs
tilgangs?
Aö verulegu leyti eftir M. Philips sem rekur athuganir
eftir B. Appleyard og J.K. Galbraith, en nú aö síöustu
eftir Davíö Erlingsson.
trúarbrögð nútímans, og nú kveð-
ast þau vera fær um að útskýra
ekki aðeins hvernig heimurinn
starfar, heldur einnig hvers vegna.
Geta þessara vísinda er í sjálfri sér
ekki vefengd. Allt í kringum okkur
eru hægindi og hagsmíðar sem
þau hafa gert. En það, sem mestan
varhug þarf að gjalda við hjá þess-
um vísindum, er það að þau segj-
ast vera hlutlaus í siðlegu tilliti.
Því að það er greinilega rangt. En
hitt er líka, að enda þótt vísindin
eigi sér réttmætan stað í lífi okkar,
þá ná þau ekki yfir nema hluta af
þeirri miklu heild sem lífið er. Þau
verða að skilja eftir rúm fyrir önn-
ur sannindi sem eiga við okkur
jafnréttmætt erindi.
Framfararskref raunvísindanna
þangað til þau voru komin í þessa
stöðu eru saga, sem vert er að rifja
upp, og hún heldur dapurleg: Gal-
ileó tók frá okkur það h'eimkynni
sem við áttum í miðju alheimsins,
með Darwin glötuðum við stöðu
okkar á jörðinni, og Freud gerði
okkur utangarðs og villuráfandi
frá hugum okkar sjálfra. Eftir það
sýndist varla neitt verulega stórt
eftir, þess virði að leggja sig í líma
fyrir, varla neinn lífstilgangur eftir
sem lífsnauðsynlegt væri að varpa
ljósi á. Vissa um slíka hluti og því-
líka var hægindastóll úr fortíð-
inni, komin á þjóðminjasafn.
4
Hin frjálslynda þjóðfélagsgerð
hefur unnið efnahagslega og
stjórnmálalega sigra, en nú hættir
henni til að grotna undir sjálfri sér
vegna vilja- og stefnuleysis í and-
legum efnum. Það viljaleysi er
sprottið af áhlaupi raunvísind-
anna, en ekki skal heldur gleyma
hetjulegri en vonlausri tilraun
trúarbragðanna til þess að halda
velli. Fram á þessa öld létu raun-
vísindin sér nægja að svara spum-
ingunum um hvað og hvernig, en
reyndu ekki að svara hvers vegna;
þannig létu þau trúarbrögðunum
eftir svolítið rými. En þannig er
þetta ekki lengur. Kvantakenning-
in og afstæðishugtakið hafa verið
aukin og víkkuð út allar götur
þangað sem margir eðlisfræðingar
gerast nú traustir í þeirri trú að
þeim sé kleift að skilja öll ferli efn-
isins síðan í því fyrsta broti af
tíma, sem varð til eftir Stórahvell.
Raunvísindin hafa af hættulegum
hroka þóst geta skilið veröldina
hlutlægum skilningi, en án þess
að gera tilraun til að skilja vitund-
ina, þá orkan sjálfsins sem enn er
leyndardómur, en hlýtur þó að
hafa áhrif á það hvernig við lítum
á veröldina. Raunvísindin láta sem
skýringar verði fundnar á öllu, en
þó hafa þau til dæmis aldrei skýrt,
hvers vegna hugmyndin um lit
merkir það sem hún merkir fyrir
okkur. Á þennan hátt hafa raunvís-
indin ýtt okkur sjálfum frá, gert
okkur ósýnileg. Með því að neita
að viðurkenna leyndardóm vit-
undarinnar láta þau eins og við sé-
um ekki til. Afleiðing þess er lík-
lega, að við höfum hrakist inn á
við, verið rekin inn í okkur sjálf og
fundið þar hæli í sjálfsdýrkun. Það
að hirða um líkamann, af því að
við teljumst „skulda okkur sjálf-
um“ það eða þvfiíkt, hefur verið
hafið á stall og gert að sjálfstæðu,
jákvæðu mæti í lífinu. Sjálfselska
er hin æðsta dyggð.
s
Sigurganga efnishyggjunnar hef-
ur gert samfélagið sjálfselskt og
siðveilt. Sjálfsþægingin — það
sem hverjum einum þóknast —
situr í fyrirrúmi. Þramm vísinda-
framfaranna hefur leitt af sér, að
jafnframt því að vera trúarvana, þá
hossum við okkur nú á hægindum
auðræðisins í vísindamótuðu
samfélagi. Áður fyrr var það lítill
minnihluti sem bar gæfu til auðs
og hárrar félagsstöðu, enda þótt
hann réði mestu. En nú er þetta
sama fólk orðið meirihluti þeirra
sem láta sig nokkurn hlut ein-
hverju varða. — Hér er að vísu tal-
að frá vesturheimskum sjónarhóli,
en spyrja má sig, hvort það sé ekki
farið að eiga við hérna. — Þessi
stóri hópur rís upp öndverður,
þegar stjórnvöld eða óverðugri
i