Tíminn - 06.06.1992, Blaðsíða 13

Laugardagur 6. júní 1992
Tíminn 13
hópar reyna að koma góðum mál-
um fram eða eigin þörfum að. Sér-
flagi er þetta greinilegt gagnvart
skattahækkunum. Eiginhags-
munagæsla er ríkjandi í afstöðu
þessa bjargálna og sjálfsánægða
meirihluta. Þannig á það, sem oft-
ast er túlkað út frá hugmynda-
fræði eða þjóðhagfræði, sér djúp-
tækar rætur í mannfélagsbreyt-
ingum. Það er vegna þessa, að
varla dirfist stjórnmálaflokkur,
sem nokkuð kveður að, að hafa
skattahækkun á stefnuskrá sinni,
heldur bukka þeir sig og beygja
fyrir þessum sjálfumgóða meiri-
hluta. Ríkjandi andlegt mæti í
slíkum þjóðfélögum er efnisleg
sjálfsþæging, og úr því að svo
margir af þessum einstaklingum
eru nú orðnir talsvert þægilega á
sig komnir að efnum, þá er nú far-
ið að gæta hjá þeim hugarfars
þeirra umsetnu, að hópa sig þéttar
og gæta þess að halda því sem þeir
hafa.
6
Ástæða er til að hugleiða hvort
þetta dapurlega stig vesturlenskr-
ar félagsþróunar sé ekki einmitt
skynsamlegasti samanburðar-
mælikvarðinn til þess að koma því,
sem er að gerast í íslenskum þjóð-
félagsmálum, í vitlegt heildarsam-
hengi. Eftir takmarkalítið neyslu-
æði, ginningu eftir efnisgæðum,
kreppir nú dálítið að. Þegar skerða
þarf sameiginleg útgjöld, er það
ekki gert eftir neinni andlegri
reglu (sem væri sú að reyna, þrátt
fyrir nauðina, að varðveita það
sem við mættum síst án vera, með
tilliti til viðgangs í framtíðinni og
manneskjulegrar meðferðar á
fólki), heldur aðeins eftir reglu
framkvæmanleika og reiknistokks
(þá er vitanlega spurt fyrst, frá
hverju og hverjum stjórnin sé í
færum um að taka; síður þeim
sem meira mega sín og gætu látið
stjómina róa. Niðurstaða: „flatur“
niðurskurður). Það er pragmatísk
regla, og ekki auðvelt að mæla
gegn henni þar sem hver höndin
er talin vera uppi á móti annarri.
Sjálfsþægingar-dyggur einstak-
lingur hefur nú minna úr að spila í
sókn sinni eftir kaupanlegum og
eyðanlegum gæðum; minna hægt
að kaupa af dóti sem mölur og ryð
granda, til að hafa á goðastöllum
heimilanna. Þeir, sem eru samt
sem áður velmegandi og í reynd
aflögufærir, hafa líka mest aflið, ef
ekki flest atkvæðin, á vettvangi
ákvarðanatöku; þeir halda fastar á
sínu en áður, og það verður enn
örðugra að sjá fyrir nauðsynjum
þeirra sem líða, eða fara að líða,
beinan skort. Það þarf þá ef til vill
ekki að koma á óvart, að kjarasam-
tök launafólks séu orðin nokkurn
veginn ónýt, samtímis því að um-
sáturshugarfarið styrkist hjá
bjargálnajónunum. Aðeins örfá
misseri eru síðan forsætisráðherra
hafði þau giftutíðindi helst að
segja þjóðinni í nýjársræðu, hver
lífsins blessun það hefði verið á
liðnu ári að greiðslukort kom í ná-
lega hvers manns vasa; hver mað-
ur getur séð hvernig greiðslu-
kortsskuld muni orka á kjarabar-
áttu. Þar sem eitthvert andlegt
lífsgildi er ekki ríkjandi þáttur í
hugarfarinu, og farið er að stjórna
aðeins eftir praktískum sjónar-
miðum, þar þarf líka mikið til að
maður kippi sér upp við eitt eða
neitt, nema það að verið sé að
draga bust úr hans eigin nös. Slíkt
fólk verður siðveilt, og viðbúið að
það verði auðrækur búpeningur
fyrir þá auðstýrendur — fyrirtæki
eða bandalög — sem kaupa til eig-
in vinnings eða taka að sér sem
ráðsmenn að reka slíkt bú. Nema
fólkið vakni til vitundar um sig og
eignist þar með sið og trú sem
haldast í hendur, andleg mæti sem
eru mið til þess að lifa eftir.
7
Þótt það sé rétt, sem fullyrt hefur
verið hér, að hið frjálslynda og lýð-
ræðislega þjóðfélag nútímans sé
Og þegar samfélög
manna leggja slíkar
viömiöanir frá sér,
hætta aö miöa
ákvarðanir sínar við
þær, þá hefur skref-
iö veriö stigið inn í
öld siðleysis. Þar
erum við stödd
núna.
afsprengi raunvísindalegs hugsun-
arháttar, skilnings og trúar, þá er
samt ljóst um leið að sú hugsun,
skilningur og trú duga ekki til þess
að veita skýringar og vera leiðbein-
andi fyrir manninn í lífi hans. Það
er ekki hægt að finna bara eitthvað
upp og gera það að ástæðu til þess
að lifa. Efnisleg lífsgæði duga ekki
til þess. Við getum ekki gert ráð
fyrir að andlega ófullnægjandi en
efnalega árangursrík þjóðfélög
okkar muni eiga sér áframhald,
standast, af því að þau munu ekki
vera fær um að hugsa ástæður til
þess að halda áfram að vera til.
Frjálslynda þjóðfélagið á sér engar
algildisreglur, og því er það sífellt
að ramba á málamiðlanir, eins og
til dæmis þegar tilraunir (í Bret-
landi) með fósturþróun voru látn-
ar leiða til þeirrar grunnreglu að
mannlegt líf hæfist eftir nákvæm-
lega hálfan mánuð frá getnaðar-
stund. Þannig er að sjálfsögðu
hægt að skera úr flestum erfiðum
álitamálum eftir einhvern veginn
vísindalegum mælikvarða, en þátt-
ur siðar og siðferðis er þá lagður til
hliðar, og að síðustu er honum út-
rýmt.
8
Það undarlega er nú samt um
manneðlið að segja, að hversu
mjög sem sérgæðingshátturinn
einkennir efnishyggjumenning-
una, þá heldur maðurinn eigi að
síður áfram að vera haldinn af
þörfinni fyrir að finna alheims-
skipan, máttarvald handan og ofan
við sjálfan sig, þá hinstu merk-
ingu. Sú hugsun, að vera megi að
ekki sé til nein hinsta (ysta eða
æðsta) merking eða tilgangur, að í
stað reglu sé ekki til annað en
kosmískt óskepi, hún virðist vera
óþolandi á sérhverju byggðu bóli.
Þetta er út af fyrir sig leyndardóm-
ur, sem sumir mundu telja vera
vitnisburð um tilveru sálarinnar.
9
Hvað sem spurningum um sálina
líður, þá vitum við af vitund okkar,
getum varla efast um tilvist henn-
ar. Við erum í henni og hún í okk-
ur, hún er að sínu leyti við. Þegar
raunvísindin gegndu þeirri nauð-
syn sinni að (reyna að) taka sér at-
hugunarstöðu utan við allt hug-
lægt, utan siðar, þá er þetta að því
leyti ógerningur, að þá stöðu er
ekki hægt að taka sér án þess að
vitundin sé með í för. Hún fer að
því leyti milli tilverusviða, er
transcendent. Og seint mun úti-
lokað að hún taki í þeirri meðalför
með sér eitthvað af því sem siðn-
um og tilverusviði hans heyri til:
það athugaða hlýtur að markast af
athugandanum, af andlegu inntaki
Davíö Erlingsson.
hans, sem er siðlegs eðlis. Eigin-
legur kjarni siðar hjá einstaklingi
og samfélagi hans er lífsskoðun,
og þar með tilgangur með lífinu.
Sá tilgangur gerir í senn að vera
og halda uppi trú hans og trausti,
en það er það sem lætur hann
vilja, vilja halda lífinu áfram. Þessi
tilgangur er frumreglan, það and-
lega mæti sem allt annað verður
miðað við og má því kallast algildi.
Án slíkra(r) sameiginlegra(r) al-
gildishugmynda(r) og þess sem við
tengist óhjáhvæmilega í hugarfari
mannsins, þ.e.a.s. án siðar, getur
menning eða þjóðmenning eða
siðmenning varla orðið til. Og þeg-
ar samfélög manna leggja slíkar
viðmiðanir frá sér, hætta að miða
ákvarðanir sínar við þær, þá hefur
skrefið verið stigið inn í öld sið-
leysis. Þar erum við stödd núna.
Þess vegna óttast rýnendumir,
sem hér er stuðst við, um getu
samfélagsgerðar okkar til þess að
halda áfram að vera til; af því að
slíkt samfélag tekur ekki ákvarð-
anir eftir andlegri fmmreglu, er
siðlaust í þeim skilningi. En af því
leiðir einmitt mikil hætta á að það
verði siðlaust í hinni almennu
merkingu orðsins: siðspillt. Menn-
ingarþjóðfélög hafa dáið út af fyrir
minni sakir en þessa. Sé lítil þjóð,
sem telur sig til Evrópu, komin í
þrot með ástæður til þess að vilja
vera til sem hún sjálf, ætti henni
að vera hægðarleikur að dragast
og jórtrast með öðm inntaki í
stórvömb hagsældartrúarbragð-
anna í Evrópu, losna undan erfið-
leikum sjálfsvitundar sinnar
smám saman, og aðrir ættu þá
ekki heldur í erfiðleikum með að
gleyma þessari þjóð. En hætt er
samt við, að þetta yrði skammgóð
sæla og hagsæld, því að það sem
leiða kann af siðleysinu (í fræði-
legu merkingunni) hlýtur líka að
koma fram á því stórhítarsamfé-
Iagi ekki síður en á einstökum
þjóðum: að molna sundur innan
frá.
10
Öll þessi skýring á tómahljóðinu í
ræðum foringjanna, þegar þeir
telja í okkur bjartsýnilega trú á
hagsæld og heimsgæði öllu frem-
ur, er óneitanlega orðin nokkuð
uggvænleg. Hún á þó ekki að vera
nein dómsdagsprédikun, heldur
alvarleg vömn til íhugunar og
rannsóknar. Það styður ekki góða
trú á framtíðina, að Bandaríkjafor-
seti hefur nú, rétt fyrir umhverfis-
ráðstefnuna miklu í Ríó de Janei-
ró, lýst því yfir að ríki hans muni
ekki fallast á bann við útrýmingu
jurta og dýra í útrýmingarhættu,
af því að það mundi eða kynni að
skerða hagsmuni bandarískra fyr-
irtækja. Vestræna hagsældarþjóð-
félagið hikar sem sé ekki við að
lýsa því yfír, að það taki fyrr á sig
hættuna af að eyða því lífríki, sem
það á heima í og er hluti af, en að
það reyni að laga sig eftir aðstæð-
unum í því heimkynni sem er
jörðin. Með því stefnir vestrænt
þjóðfélag vitanlega beina leið í
sjálfstortímingu, verði sjálfvirkni
hagsældarkapphlaupsins ekki
stöðvuð og komið á vitrænni
stjóm í samræmi við tilvistar-
markmið. En við hljótum að vona,
að ekki sé öll nótt úti enn, þótt
þjóðfélagsgerðin sé á hættulegu
róli. Við emm þannig gerð, að við
tökum ekki greiðlega við nýrri
sannfæringu um að allt okkar starf
sé fyrir gýg unnið, eyðilegging
heims okkar og umheims óhjá-
i . ,. •"
Finnsku HUURRE frysti- og kæliklefarnir
eru gerðir úr einingum.
Þú getur þvi valið um stærð og lögun úti eða inni.
Margs konar dyrabúnaður eftir þörfum hvers og eins.
MíésO^ft^
HÖFÐABAKKA 9 112 REYKJAVÍK SÍMI91-670000 og 685656
Þú kemur til okkar með óskir þínar, við útfærum þær
og gerum þér tilboð. Stuttur afgreiðslufrestur.
HUURRE-klefarnir eru heimsþekkt finnsk gæðavara
og mjög auðveldir í uppsetningu.