Tíminn - 31.12.1992, Blaðsíða 4

4 Tíminn
Fimmtudagur 31. desember 1992

Tíminn
MALSVARI FRJÁLSLYNDIS, SAMVINNU OG FÉLAGSHYGGJU
Útgefandi: Tlminn hf.
Framkvæmdastjóri: Hrólfur Ölvisson
Ritstjóri: Jón Kristjánsson ábm.
Aðstoðarritstjóri: Oddur Ólafsson
Fréttastjórar: Birgir Guðmundsson
Stefán Ásgrimsson
Auglýsingastjóri: Steingrlmur Gíslason
Skrifstofur: Lynghálsi 9,
110 Reykjavík Sími: 686300.
Auglýsingasími: 680001. Kvöldsímar: Áskrift og dreifing 686300,
ritstjórn, fréttastjórar 686306, íþróttir 686332, tæknideild 686387.
Setning og umbrot: Tæknideild Tímans. Prentun: Oddi hf.
Mánaðaráskrift kr. 1200,- , verð i lausasölu kr. 110,-
Gmnnverð auglýsinga kr. 725,- pr. dálksentimetri
Póstfax: 68-76-91
Á breytingatímum
Ef litið er yfir liðið ár á vettvangi innanlandsmála,
ber mjög á umræðum um dökkar efnahagshorfur
og ytri áföll. Ef litið er til umheimsins, koma hug-
tökin breytingar og gerjun upp í hugann.
Um áramót, þegar litið er yfir farinn veg, er það al-
veg ljóst að heimsmynd kalda stríðsins er horfin.
Það ástand heimsmála varði í fjóra áratugi frá
stríðslokum. Nú er breytingaskeið, sem enn er ekki
séð til hvers leiðir.
Árið 1992 hafa þjóðir heimsins horft upp á hörm-
ungar staðbundinna átaka, sem hafa verið nær okk-
ur Islendingum en áður. Grimmilegt stríð er háð á
Balkanskaga, átökum linnir ekki fyrir botni Mið-
jarðarhafs, og hörmungar þriðja heimsins taka á sig
æ nýjar myndir með hernaðaríhlutun í nafni hjálp-
arstarfs í Sómalíu. Vaxandi órói er vegna innflytj-
enda í Evrópu, og þjóðernisátök blossa upp meðal
hinna nýju ríkja í Austur-Evrópu.
Það er því langt frá því að vera friðvænlegt um
þessi áramót. Ólgan, sem verður þegar losnar um
ógnarjafnvægið, skapar ný vandamál sem heimur-
inn þarf að bregðast við. Þar er stærsta verkefni að
endurskapa efnahagslíf og viðskipti, sem miðar við
afvopnun og friðsamlega sambúð þjóða. Milljónir
manna hafa haft atvinnu við framleiðslu háþróaðra
vígvéla og fyrirferðarmikil viðskipti hafa verið á
þessu sviði. Það er risavaxið verkefni að beina þess-
ari starfsemi í annan og friðsamlegri farveg. Fréttir
berast af því frá Rússlandi og öðrum lýðveldum,
sem áður mynduðu Sovétríkin, að þessi breyting sé
ótrúlega erfið til viðbótar við aðra endursköpun
þjóðfélagsins.
Miðað við þessi risavöxnu vandamál verður lítið úr
erfiðleikum okkar íslendinga. Það er engin ástæða
til þess fyrir okkur að mála fjandann á vegginn um
þessi áramót fremur en önnur. Það er skylda for-
ustumanna hverrar þjóðar að vara við erfiðleikum,
en það er jafnhættulegt að tala kjarkinn úr þjóðinni
með stöðugum barlómi og svartsýni. Við skulum
minnast þess um áramótin að þjóðin hefur mikla
möguleika, ef hún stendur saman um að nýta þá og
skiptir réttlátt þeim byrðum sem aðsteðjandi
vandamál leggja á almenning í landinu. Það skortir
á að svo hafi verið gert. Við íslendingar skulum
einnig minnast þess að atvinnustarfsemi er og mun
verða öflug í landinu, ef henni eru sköpuð skilyrði.
Við skulum einnig minnast þess að sjávarútvegur-
inn er ekki deyjandi atvinnugrein, þrátt fyrír
minnkandi afla í einstökum tegundum. Sjávarút-
vegurinn er öflugur og verður það, ef vel er á hald-
ið, og getur áfram skapað þessari þjóð miklar tekj-
ur.
íslendingar mega ekki sofna á verðinum og álíta
atvinnuleysi eðlilegt ástand eða náttúrulögmál,
sem beri að venjast og sætta sig við. Það ber að berj-
ast gegn þessum draug af öllum mætti og samein-
uðum kröftum á nýju ári.
Tíminn flytur landsmönnum öllum bestu nýár-
sóskir. Megi árið 1993 verða gott og gjöfult til lands
og sjávar.
Steingrímur Hermannsson:
Við áramótin
Góðir fslendingar.
Hvaða dóma fær liðið ár? Eflaust
ræðst það af gæfu og gengi hvers
manns. Að nokkrum árum liðnum,
hygg ég þó að almennt verði sagt um
árið 1992, að það hafi verið ár mik-
illa tímamóta. Þá hafi lokið hálfrar
aldar skeiði mikils hagvaxtar í vest-
rænum heimi — hagvaxtar sem
byggði ekki síst á skefjalausri nýt-
ingu náttúruauðlinda — en hafist
skeið skuldaskila.
Arfleifðin
Hann var skynsamur fátæki, ís-
lenski bóndinn vestur í Klettafjöll-
um Kanada, Stefán G. Stefánsson,
þar sem hann lýsir í sínu mikla
kvæði, Bræðrabýti, bræðrunum
tveim og arfleifð þeirra:
„Hver komandi kynslóð og nýrri
ögn kroppaðri landauðnir íékk.
Því foðurleifð ruplaðri og rýrri
að réttmætum erfðum þar gekk.
Uns bræðumir tveir hrepptu börðin
og blámel og flóðeyrar skörðin
og urð, sem við háfjallið hékk. “
Og leiðir bræðranna skildu:
„— annar kvaðst björg myndi
brjóta
og brúnirþess öræfadals,
því víst lægi gull milligrjóta
ígeymslu hins dulráðna fjalls —. “
,Jfn hinn vildi landspellin laga
um langeydda fjárbeit og tún,
og gróandann hæna inn á haga
og harðvöll, en lyngflétta brún. “
Því miður hefur að sumu leyti farið
um okkar arfleifð eins og föðurleifð
bræðranna.
Eitt sinn var ísland skógi vaxið frá
fjalli til fjöru. Skógunum var eytt og
síðan hefur stór hluti gróðurmoldar-
innar skolast eða blásið burt. Eftir
standa allt of víða uppblásin börðin.
Slíkt er því miður fremur regla en
undantekning í heiminum.
Fyrir 50 árum var 40 af hundraði
lands Eþíópíu þakið skógi, en nú að-
eins um einn af hundraði. Regn og
vindar eyða jarðveginum og nánast
árviss hungursneyð herjar á fólkið.
Sömu sögu er að segja frá stórum
hluta þeirrar heimsbyggðar sem af
landinu lifir.
Jafnvægi lífríkisins
raskað
Fleira ber þess merki að mennimir
hafa farið meira af kappi en forsjá.
Úrgangsefnin aukast dag frá degi,
mörg mjög skaðleg. Koltvísýringur
(COj) í andrúmsloftinu mun að
óbreyttu tvöfaldast á u.þ.b. 40 ámm.
Klórflúor og önnur ósoneyðandi efni
hafa sexfaldast á síðastliðnum 40 ár-
um. lnnhöfin eyðast af eiturefnum
frá iðnaði þjóðanna og úrgangsefnin
hrannast upp. Til dæmis er áætlað
að framleiðsla fastra úrgangsefna í
Bandaríkjunum sé meira en tvöföld
þyngd sérhvers íbúa á degi hverjum.
Þótt framfarir á sviði vísinda hafi
fært manninum marga stórkostlega
hluti og að ýmsu leyti betra líf, eru
afleiðingarnar einnig alvarlegar. Um
þúsundir ára var fólksfjölgun jöfn og
hæg. Við iðnbyltinguna fer hún
mjög vaxandi en á þessari öld, með
miklum sigrum á sviði læknavís-
inda, fjölgar íbúum jarðar langt um-
fram það sem áður hefur þekkst. Nú
eru þeir orðnir um 5,5 milljarðar og
fjölgar um 1 milljarð á hverjum tug
ára. Eftir 40 ár verða íbúar jarðar-
innar, með sama framhaldi, orðnir
um 9 milljarðar, sem er langt um-
fram það sem jörðin fær borið.
í hinni óheftu samkeppni markaðs-
hyggjunnar og ekki síður í hinum
miðstýrða búskap kommúnismans,
hafa menn neitað að horfast í augu
við afleiðingar þessarar þróunar. Það
verður ekki lengur gert.
Stöðugt bendir fleira til þess að
mikil fylgni sé á milli koltvísýrings í
andrúmsloftinu og hitastigi á jörðu.
Það sýna meðal annars borkjamar úr
jöklum Grænlands og Suðurheim-
skautsins. Nú stefnir hratt í langtum
meiri koltvísýring en kjamamir sýna
jafnvel á heitustu tímaskeiðum sög-
unnar. Fárra gráðu hækkun hita-
stigs mun bræða jöklana og færa lág-
lendi um heim allan undir sjó.
Ósannað, segja iðnjöframir. Hver vill
taka áhættuna?
Um áhrif ósoneyðandi efna verður
ekki lengur deilt. Gatið á ósonlaginu
yfir Suðurheimskautinu stækkar
stöðugt. Eyðing ósonlagsins mælist
nú reyndar einnig á norðurhveli
jarðar. Ef ósonlagið eyðist, ná út-
fjólubláu geislamir til jarðar. Það
þolir ekkert líf til Iengdar. Klórefnin,
sem sleppa út í dag, hafa áhrif eftir
50 ár. Hér er því ekki til setunnar
boðið, enda hafa þjóðir heims loks
komið sér saman um að hverfa á
næstu ámm frá notkun ósoneyðandi
efna.
Um flestan annan úrgang má svipað
segja. Sumsstaðar em haugamir
orðnir helstu kennileitin. Iðnfyrir-
tækin greiða fátækum þjóðum stór-
ar upphæðir fyrir að mega varpa úr-
gangi á land þeirra eða í landhelgi,
jafnvel þótt flytja þurfi langar leiðir.
En eiturefnin síga engu að síður í
jarðvatnið og menga það og renna
smám saman til sjávar.
Einhver átakanlegustu áhrif þessar-
ar þróunar og hinnar miklu fólks-
fjölgunar lýsa sér í því að nú deyja að
meðaltali um 37.000 böm undir 5
ára aldri á degi hverjum, fyrst og
fremst af næringarskorti. Einnig er
LIGiNFJARHLUÍFALL OG AFKOMA I
SJAVAROTVEGI 1980-1990 .
^ Q^.________— j__
8081828384858687888990
Heimild: Þjoðhogsslofnun
umhugsunarvert að á ári hverju
deyja út og hverfa lifandi dýra- og
jurtategundir þúsund sinnum hrað-
ar en nokkm sinni áður í jarðsög-
unni. Það er tengt því, meðal annars,
að árlega em brenndir eða höggnir
skógar á stærð við ísland.
Bókhaldið er í raun
falsað
Staðreyndin er að menn hafa kosið
að fara leið bróðurins sem braut nið-
ur björgin í leit að gullinu. Og vissu-
lega hefur mikill auður safnast.
Tækniþróun hefur verið ótrújeg og
lífskjör hafa tekið miklum framför-
um, sérstaklega á Vesturlöndum og í
ýmsum Kyrrahafslöndum Asíu. En
kostnaðurinn hefur aldrei verið
færður nema að litlu leyti til gjalda,
til dæmis sá er hlýst af mengun and-
rúmsloftsins, vatnsins eða sjávarins.
Náttúmauðlindimar em heldur ekki
afskrifaðar þótt þær eyðist, hvorki
skógarnir né olíulindimar svo fátt
eitt sé nefnt. í raun er bókhaldið fals-
að.
Rétt er að hinn frjálsi markaður
hefur lyft grettistaki og sannað sína
yfirburði að ýmsu leyti. En stefna,
sem hefur mestan arð að megin-
markmiði, mun seint fús að greiða
þær miklu skuldir, sem gjaldfallnar
em, eða færa til gjalda annað en það
sem bókhaldsreglurnar krefjast. Því
getur markaðurinn ekki verið óheft-
ur. Honum verður að setja reglur og
markmið.
Markmiðin nást með
samstilltu átaki
Hin stóm verkefni, sem framundan
em, verða aðeins unnin með sam-
stilltu átaki hins frjálsa atvinnulífs og
samfélagsins í heild.
Þannig hafa ávallt stærstu sigramir
unnisL Kennedy forseti setti Banda-
ríkjamönnum það markmið að koma
manni til tunglsins. Með samstilltu
átaki tókst það. Þannig var kjarnork-
an beisluð. Þannig unnust heims-
styrjaldir. Þannig var Evrópa reist úr
rústum með Marshall-aðstoð.
Nú þarf mannkynið meir en nokkm
sinni fyrr að setja sér sameiginleg
markmið. Markmiðin verða að vera
að endurheimta og varðveita lífs-
nauðsynlegt umhverfi mannsins og
jafnvægið í lífríkinu, að stemma
stigu við fólksfjölgun, að búa mann-
kyni öllu viðunandi lífskjör.
Skammsýn hámarksarðsemi fjár-
magnsins verður að víkja fyrir fram-
tíð lífs á jörðu.
Það mun reynast þrautin þung að
sameina menn um slík markmið, en
það verður að gerast. Því aðeins
munu markmiðin nást að takist að
sameina krafta einstaklinga og sam-
félags og reyndar einnig afl fjár-
magnsins. Þetta er mönnum að
verða ljóst. Það markar í sjálfu sér
mikil tímamót.
Staða smáþjóðar
Hvað kemur okkur íslendingum
þetta við? spyr ef til vill einhver. Við
eigum enn töluverðar ónýttar nátt-
úruauðlindir, mikið land, tiltölu-
lega hreint og ómengað og mann-
fjöldi er hóflegur.
Líklega erum við fslendingar í
betri stöðu að ýmsu leyti en flestar
aðrar þjóðir. En þeirri staðreynd
verður þó ekki breytt að við erum
aðeins eitt peð á stóru taflborði. Við
afrekum ekkert einir, örlög heildar-
innar verða okkar örlög. Við getum
ekki einangrað okkur frá umheim-
inum. Með því brygðumst við
skyldu okkar. Þvert á móti hljótum
við í vaxandi mæli að taka þátt í al-
þjóðlegu samstarfi, bæði í okkar
heimshluta og um heim allan.
Fyrir smáþjóð, sem vill varðveita
fullveldi sitt og sjálfstæði, er hinn
gullni meðalvegur á milli alþjóð-
legs samstarfs og eigin fullveldis
vandrataður. Sameinuðu þjóðirnar
og heimsálitið hafa að vísu breytt
því að jafnvei herveldin hika við að
leggja með valdi smáríkin undir
sig. Því unnum við Iandhelgisdeil-
urnar. En til eru önnur vopn ekki
síður áhrifarík, sérstaklega hið al-
þjóðlega fjármagn. Það þekkir eng-
in landamæri og því standa æði oft
dyr opnar, enda er það eftirsótt og
nauðsynlegt í hófi. Hins vegar
sannast oft að gefirðu skrattanum
litla fingurinn tekur hann hendina
alla.
Þótt í samningi smáþjóðar við tug-
milljóna stórveldi ríki jafnræði á
pappírnum, er það í raun aldrei svo.
Smáþjóðin verður ætíð að gæta sín
vel og verja sitt fullveldi með regl-
um sem hún sjálf setur. íslenskt
fjármagn ógnar engum, en ísland
allt er lítið meira en góður munn-
biti fyrir alþjóðlegan auðhring.