Tíminn - 12.01.1993, Blaðsíða 5

Þriöjudagur 12. janúar 1993
Tíminn 5
Gunnlaugur Júlíusson:
Y firlýsingar
utanrí ki sráðherra
Utanríkismál hafa tekið stærri þátt í almennri pólitískri umræðu hér-
lendis á síðustu árum en verið hefur um langt árabil. EES- samningur-
inn er af flestum, er um hann fjalla, talinn vera stærsti gjömingur og af-
drifaríkasti gjömingur sem íslenskt þjóðfélag hefur komið nálægt á iýð-
veldistímanum. GATT-samningamir hafa staðið yfir síðan árið 1986.
Nú eru málefni landbúnaðarins í
fyrsta sinn tekin inn í samninga-
viðræðumar. Áhrifasvið þeirra
víkkar því enn og þar með talin
áhrif þeirra á íslenskt þjóðlíf. Því er
það mikilvægara en nokkru sinni
fyrr, að á málum okkar sé haldið á
þann hátt að trúverðugt sé og
landsmenn hafi það á tilfinning-
unni að heilsteyptur og markviss
málflutningur ráði ferðinni.
GATT-samningamir
Á síðastliðnum vetri átti sér stað
heit og oft á tíðum tilfinninga-
þrungin umræða um GATT- samn-
ingana, þegar framkvæmdastjór-
inn lagði fram tillögur að lokagerð
þeirra. Málsvarar landbúnaðarins
héldu fundi vítt um land þar sem
þeir lýstu áhrifum þeirra á íslensk-
an landbúnað og vöruðu við þeim f
þáverandi mynd. f kjölfar þess
ferðaðist utanríkisráðherra um
landið og útmálaði fyrir bændum
hve GATT-samningamir væru sak-
lausir og skiptu Iitlu máli fyrir ís-
lenskan landbúnað. Hann brást
hinn versti við, þegar bændur ef-
uðust um að málflutningur hans
væri fulls trausts verður, og jós
fúkyrðum yfír samtök bænda og
starfsmenn þeirra. Hvað kemur
síðan í ljós? Þegar ríkisstjómin
kynnti aðgerðir sínar í ríkisfjár-
málum (einar af mörgum) nú fyrir
skömmu, þá kom greinilega fram
hjá utanríkisráðherra að hann var
mjög óánægður með að ekki væri
skorið meira niður af opinberum
fjárveitingum til landbúnaðarins.
Eina haldreipið úr því sem komið
væri kvað hann vera hinn ágæta
Eina haldreipiö úrþví
sem komið vœri kvað
hann vera hinn ágœta
GATT- samning, sem
myndi þvinga fram
verðlœkkattir á inn-
lendum búvörum
vegna aukins innflutn-
ings. Nú skyndilega
var hinn meinlausi
samttingurfrá þvísi
vetur orðinn að ótta-
legri hnútasvipu sem
hvin í og skal knýja
landbúnaðinn til að-
GATT- samning, sem myndi þvinga
fram verðlækkanir á innlendum
búvörum vegna aukins innflutn-
ings. Nú skyndilega var hinn
meinlausi samningur frá því sl.
vetur orðinn að óttalegri hnúta-
svipu sem hvín í og skal knýja
Iandbúnaðinn til aðgerða. Hvað
hafði gerst?
Lúkning EES-samn-
ingsins
Þegar Sviss felldi EES-samning-
inn í kosningum fyrir skömmu, þá
kom utanríkisráðherra fram í
sjónvarpi og fullyrti að ísland fengi
ekki að vera með á fundi annarra
EFTA-þjóða, til að ræða stöðu
mála og ákveða um framhald mála,
nema því aðeins að Alþingi væri
búið að samþykkja samninginn
formlega. Við eftirgrennslan kom í
ljós að ekkert fannst í honum sem
skaut stoðum undir fullyrðingu
ráðherrans. Hefði hann þó átt að
hafa þetta á hreinu.
Brotthvarf Sviss úr
EES-samningnum
Mikið stríð hefur staðið um það á
Alþingi hvort það að Sviss hafnaði
EES-samningnum í kosningum,
hafi áhrif á framlagðan samnings-
texta. Utanríkisráðherra hefúr full-
yrt að brotthvarf Sviss hafi engin
áhrif á endanlegan frágang samn-
ingsins, heldur sé einungis þörf á
að hagræða meinlausum atriðum í
texta sem engu máli skipta. Hvað
gerist síðan? Spánn hafnar EES-
samningnum innan Evrópubanda-
lagsins í núverandi mynd á grund-
velli þess að Sviss gekk úr skapt-
inu. Þeir líta greinilega allt öðrum
augum á hlutina en utanríkisráð-
herra. Hverjum á að trúa?
Höfundur er hagfræöingur Stéttarsam-
bands bænda.
y. Þorsteinn Antonsson:
Island norskt skattland
Kristni varð lagakvöð á Alþingi íslendinga árið 1000 fyrir þrýsting frá
Noregskonungi, Ólafi Tryggvasyni. Konungur hélt þá í gíslingu sonum
þeirra fjögurra goða sem að samþykktinni stóðu. Feðumir þekktu það
vel til konungs að þeir máttu vita að synir þeirra yrðu látnir sæta harð-
ræði, ef íslendingar færu ekki að vilja hans. Landið laut þá engri inn-
lendri stjóra og kristnitökunni fylgdi ekki réttur til eignaupptöku, eins
og víða erlendis, né var hætta á slíkum gripdeildum í kjölfar hennar.
Veraldlega sinnaðir menn töldu sig
því ekki eiga mikið undir að hlýða
þessum fortölum, heldur létu skyn-
semina ráða, skildu að trúarbragða-
erjur í svo einangruðu landi hlytu að
verða öllum landsmönnum til hins
versta ófamaðar. Forystumenn tóku
þann kostinn að hafa yfir sér ein op-
inber trúarbrögð og halda réttinum
til að blóta á laun, eins og sagt var á
Alþingi þegar kristnin var lögtekin,
— kristnitakan fór fram í nafni frið-
ar og einingar landsmanna.
Með kristnitökunni upphófust
menntir í landinu umfram
munnlega alþýðufræðslu ald-
anna, klaustrum og latínuskól-
um var komið á, og þar sátu
víst munkar með sveittan skallann
við að færa á bókfell sögu hinnar ný-
gengnu heiðni. Kaþólskan kenndi
mönnum að virða guð almáttugan
og fortíð sína og sögu með ritun ís-
lendingasagna, ef að líkum lætur, en
kaþólskan kenndi íslensku þjóðinni
ekki til að stjóma sjálfri sér nema til
þessa tvenns. Hið sama einkenni
landsmanna, sem gerði þeim auð-
velt að taka upp hinn nýja sið,
reyndist þegar fram í sótti óviðun-
andi lausung í ráðum þeirra. Lands-
menn gátu ekki komið sér saman
um veraldlegt stjómvald. Þegar ís-
lendingum var sjálfum orðið ljóst að
stjómskipun í landinu var slíkum
annmörkum háð, að ekki varð við
unað, gekk hver landsfjórðungurinn
fyrir sig undir Noregskonung. Þá
hafði um langt skeið verið róstu-
samt í landinu.
Framkvæmdavaldið vantaði í
stjómskipunina og hafði gert frá
landnámstíð; goðar höfðu farið með
völd heima í héraði, og verið til þess
komnir vegna ættemis síns. Goð-
amir vom nokkurskonar fylkisstjór-
ar, en fóm með völd jafnt í andíeg-
um sem veraldlegum málum. Þeir
misstu spón úr aski sínum, þegar
klerkar tóku að sinna andlegum
þörfum manna. Engin regla knúði
þessa héraðshöfðingja til samstarfs
hver við annan um aðra þætti
stjómarfars en lagasetningu og
dómsstörf. Ættir höfðu hafíst í land-
inu í krafti goðaréttinda og sveigt
aðrar tii fylgilags við sig, en goðar
sáu fá ráð til að halda þeim völdum
fyrir öðrum goðum öðm vfsi en með
oddi og egg.
Úrræðið landsmanna við skálmöld-
inni varð að afsala sér völdum í
hendur konungsembættis handan
úthafsins, sem Islendingar höfðu frá
fomu fari átt mikið við að sælda.
Einmitt það að þjóðin hafði ekki náð
að sameinast undir eitt merki gerði
að þjóðemiskenndin var ómarkviss,
öllu frekar var hún óráðin frelsis-
kennd en nokkuð annað.
Árin 1262-64 játuðust íslendingar
undir Noregskonung sjálfan. Þjóðin
fól konungsembættinu forræði í
ákveðnum málum og áskildi sér
jafhffamt réttindi til að rjúfa þetta
forræði, ef tilefni gæfist til. íslenska
þjóðin gerðist skattskyld konungi,
sem hét henni í staðinn vemd fyrir
utanaðkomandi ágangi á lög og rétt
manna í landinu. Ennfremur skyldi
kóngur sjá til þess að samgöngur við
landið héldust eftir því sem best
þætti henta að beggja ráði. Og að ís-
lendingar nytu arfsréttar í Noregi og
þegnréttar þar eins og þeir höfðu
bestan haft fyrr á tíð. Jarl var settur
yfir landið til að sjá um framkvæmd
samningsins, og var landsmönnum
heimilt að setja jarlinn af, ef ástæða
væri talin til að áliti hinna bestu
manna. Við þessi umskipti munaði
mestu að goðamir afsöluðu sér völd-
um í hendur erlends yfirvalds án
þess að vera nauðbeygðir tii þess. í
þeirra stað komu umboðsmenn kon-
ungs. Fulltrúar jarlsins. Fljótlega
sáu menn fram á nauðsyn þess að
samræma lög þjóðveldisins íslenska,
sem nú leið undir lok, löggjöf norska
ríkisins.
íslendinga vantaði forystumann í
ákveðnum hagsmunamálum og
þótti snjallt að sækja hann til út-
landa. Fyrirkomuiagið var í sjálfu
sér mun geðslegra en róstur Sturl-
ungaaldar. Hér fór sem fyrr — og
síðar—að í landinu var enginn hug-
myndagrundvöllur til að byggja á
stjómunarhætti yfirleitt. Lands-
menn voru því ekki til þess færir að
réttlæta kröfur um völd með að-
gengilegri hætti en yfirlýsingum um
ættgöfgi sína eða annarra.
Það stóð aldrei til að afsala sér rétt-
indum í hendur Noregskonungi,
heldur gjalda honum fyrir veitta
þjónustu. Hérlendis vantaði
menn til að halda friðinn og
brýn þörf var fyrir slíkt yfirvald, þar
sem landsmenn gátu alls ekki setið á
sátts höfði þegar að stjómarmálefn-
um kom. Því þótti henta að kaupa til
verksins útlending. Um leið tók sami
aðili að sér siglingar til og frá land-
inu.
Eins og við er að búast af svo óljósri
samningsgerð sem Gamla sáttmála,
greindi samningsaðila fljótlega á um
hvort ákvæði samningsins hefðu
verið haldin eða ekki.
Nefnd ákvæði voru í endurskoðun
fram eftir öldum, en með litlum
ávinningi fyrir íslendinga, sem jafn-
an vom sjálfum sér sundurþykkir að
meira eða minna leyti um þessi at-
riði sem önnur. Kóngurinn var á
hinn bóginn einn um sín ráð, eins
og ákveðið var með samningnum.
Engum, sem sættist á hið erlenda
yfirvald árið 1262, hefur getað órað
fyrir að samkomulagið myndi, þegar
tímar liðu fram, færast yfir á þjóð-
höfðingja þriðja landsins með frið-
samlegu móti og lengur yrði ekki við
Noregskonung að etja, heldur þann
danska. En svona fór nú samt. Eng-
inn fyrirvari um uppsagnarfrest eða
tímamörk vom sett í samkomulagið
þegar landar afsöluðu sér þjóðveld-
inu, og ekki annað að sjá en fyrir-
komulagið ætti að gilda um alla
framtíð. Menn gengu frjálsir til
samninga. Hittugu kynslóðir að
minnsta kosti hlutu að taka á sig af-
leiðingamar. Og það er ekki lítið.
Þegar óblíð reynslan hafði sýnt ís-
lendingum að forystuleysi á samfé-
lagsvísu væri hverjum manni lífs-
hættulegt ástand, gerðu landsmenn
samning við kóng í öðm landi um að
hann veitti þessum málum forsjá —
til að losna undan ánauð hver ann-
ars.
Viðleitnin að koma á þjóðareiningu
án þjóðarvilja reyndist ekki affara-
sæl. Slík viðleitni hefur þó verið
hinn helsti stjómunarháttur í land-
inu undanfama hálfa öld, frá því ís-
lendingar hlutu sjálfstæði að nýju.
Fleira minnir á hið foma samkomu-
lag. Samgöngur þjóðarinnar við aðr-
ar þjóðir má heita að séu í höndum
einokunaraðila, Eimskipa og Flug-
leiða. Landvamir em byggðar á sam-
komulagi við Bandaríkjamenn líkt
og var við Noregskonunga forðum.
Og útlit er fyrir að þjóðin afsali sér
innan tíðar forræði sínu í hendur er-
lends aðila fyrir „sundurlyndisfjand-
ann“, sem enn hefur ekki tekist að
kveða niður í landinu.
Höfundur er rithöfundur.
Þingvellir.