Tíminn - 02.02.1993, Blaðsíða 5

Þriðjudagur 2. febrúar 1993
Tíminn 5
■
Magnús H. Gíslason:
Reglugerðaráðherrann
Dugnaður er, út af fyrir sig, ágætur og lofsverður eiginleiki. Þó
er það nú svo, að jafnvel um dugnaðinn getur það átt við, að hóf
sé best á hveijum hlut. Þannig mun sá líka hafa litið á, sem eitt
sinn mælti svo við athafnasaman alþingismann, muni eg vísuna
rétt:
Jdimu áAlþingi irmi
óska þér fleiri og fleiri,
dugnaðar dálítiö mirmi,
dómgreindar eilítið meiri. “
Já, kapp er best með forsjá. Það get-
ur verið bagalegt ef dugnaðurinn ber
dómgreindina ofurliði. Þá getur
mönnum orðið hnotgjamt og kann
þá svo að fora, að góð meining geri
enga stoð.
Þegar núverandi ríkisstjóm var
mynduð undmðust ýmsir þá gjaf-
mildi Davíðs að gefa krötum eftir
fimm ráðherrastóla, eða jafn marga
og komu í hlut stóra bróður. En Dav-
íð þekkd krata og vissi hvað hann var
að gera. Hann vissi að ráðherrastólar
og þau hlunnindi, völd og áhrif, sem
slíkum setgögnum fylgja, em þeim
meira virði en „einhveijar hugsjón-
atætlur fiá tímum fomkrata" eins og
einn nútíma ,jafhaðarmaðurinn“
komst að orði. Það væri því engin
hætta á að þeir myndu hlaupa frá
borði á stjómarskektunni á meðan
sæmilega væri gert við þá „í mat og
drykk“. Þá krataþingmenn, sem af
gengju, mætti svo notast við sem
þingnefndaformenn og skipti þá
naumast meginmáli þótt ekki verði
alltaf með auðveldu móti séð hvort
sumt af því fólki er þessa heims eða
annars.
Já, „dugnaðar dálítið minni, dóm-
greindar eilftið meiri“. Það fer ekki
hjá því að þessi gamla þingvísa rifjist
upp þegar hugað er að hamagangi
heilbrigðisráðherrans. Hann var
ekki fyrr sestur í ráðherrastólinn en
hann tók að ausa úr sér reglugerð-
um í allar áttir. Síðan má heita að
ekki hafi linnt þeim aðförum nótt né
nýtan dag. Flumbrugangur ráðherr-
ans er jafnvel slíkur að stundum er
einhver reglugerðin ekki fyrr komin
út en henni verður að breyta eða
jafnvel fella úr gildi. Ef ráðherrann
vildi nú leggja það á sig, þótt ekki
væri nema öðru hverju, að hugsa áð-
ur en hann framkvæmir, myndi
gönuhlaupum hans væntanlega
foekkaverulega.
Ráðherrann segir heilbrigðiskerfi
okkar alltof dýrt og allar hans að-
gerðir miði að því að minnka þann
kostnað, sem af því leiði. Auðvitað er
kerfið dýrt, en gott heilbrigðiskerfi
og réttlátt verður ævinlega dýrL
Enginn andmælir því að dregið sé úr
kostnaði ef það telst unnt, en það er
ekki sama hvemig að því er farið.
Spamaður, sem leggur auknar byrð-
ar á þá, sem síst mega við því, er
slæmur spamaður. Heilbrigðisráð-
herra hafði um tvær leiðir að velja:
Vinna að spamaðaráformum sínum
í samvinnu við þá, sem hlut eiga að
máli, eða að þjösnast áfram með of-
ríki og yfirlæti. Fyrri leiðin er tví-
mælalaust líklegri til árangurs, því
að friðsamleg lausn er ávallt betri og
réttlátari en sú, sem knúin er fram
með einhverskonar styrjaldarátök-
um. En ráðherrann hefur kosið að
fara síðari leiðina, þá sem öllum
gegnir versL Sjálfsagt stendur hún
nær eðli hans og upplagi. Hjá ráð-
herranum hefur dómgreindin, sem
gera verður ráð fyrir að sé þó finnan-
leg, orðið algjör homreka. Því hafo
flest upphlaup hans verið vanhugs-
uð og ferillinn allur ein samfelld
slysaslóð.
Höfundur er fyrrverandi blaðamaður.
Siglaugur Brynleifsson:
F emand Braudel
Þegar flökkuþjóðir Norður- og Austur-
Evrópu fréttu af sólbökuðum löndun-
um umhverfis Miðjarðarhafið, þar
sem allur auður veraldarinnar var
staðsettur, þar sem hinn rómverski
friður og hið rómverska réttlæti ríkti
og þar sem jörðin gaf ríkulegan ávöxt í
korni og víni og lagðsíðar hjarðir
glöddu augu bændanna, þá hófust
ferðir flökkuþjóðanna til landanna
sem umluku Miðjarðarhafið.
Femand Braudel á sér ævafomar ræt-
ur meðal þessara flökkuþjóða, lang-
feðgar hans staðfestust í héraði sem
síðar nefndist Lothringen, þar sem
hann foeddist 1902. Hann skrifor í for-
mála fyrstu útgáfu „Miðjarðarhafið og
heimur Miðjarðarhafsins á dögum Fil-
ippusar H.“ (La Méditerranée et le
Monde Méditerranée Ö L’Epoque de
Philippe H, Paris 1949): „Ég hefi elskað
Miðjarðarhafið og löndin, sem að því
liggja, af ástríðu þess sem býr norðan
Alpa... ég hefi lagt ástundun á sögu
þessa landsvæðis allt frá æsku og ég
vona að sú gleði, sem ég hef notið við
þessar rannsóknir, og eitthvað af sól-
skini Miðjarðarhafssvæðanna megi
ljóma af síðum þessarar bókar". í ann-
arri útgáfu 1966 er fullt tillit tekið til
nýjustu rannsókna og sagnfræðirita,
sem út höfðu komið um eftiið síðustu
15-20 árin.
Kveikja þessa rits vom kenningar
Annalistanna, einkum Marcs Blochs
og Luciens Febvres, en Braudel varð
arftaki þeirra í hópi Annalistanna., Að
skrifo söguna samkvæmt forsendum
og vitund þess tíma sem um er fjallað"
var markmið Annalistanna, svo langt
sem það nær.
Braudel var ættaður úr héraði sem
varð franskt ekki fyrr en 1766; eins og
Sartre vom langfeðgar hans af þýsk-
frönskum stofhum, og Lévi- Strauss
var frá Elsass. Þessir einstaklingar
vom því afkomendur jaðarfólks og
e.Lv. þessvegna sjá þeir allir skýrar
franskan samtíma sinn og einnig allan
samtíma betur en hefðu þeir verið
uppmnnir í hreinfrönsku umhverfi.
Lévi-Strauss og Braudel dvöldu auk
þess langtímum saman fjarri Frakk-
landi, Lévi- Strauss í Brasilíu, þar sem
hann gerðist mannfræðingur í stað
þess að kenna heimspeki heima í
Frakklandi. Braudel dvaldi lengi í Alsír,
sem kennari, og einnig í Brasilíu. Fjar-
lægðin veitti honum betri innsýn í
franska sögu og þar með heimssög-
una, en hefði hann hafið störf sem
kennari í París. Auk þess fannst hon-
um andleg viðfangsefni franskra
menntamanna bera keim af aflokun
og einangrun, jafnvel forpokun ein-
hverskonar sjálfsununar. Braudel var
handtekinnafÞjóðveijum 1940 ogvar
herfangi allt til 1945. Á þeim tíma
vann hann að hinu mikla ritverki sínu
um Miðjarðarhafið. Það kom út eins
og áður segir 1949, en vakti takmark-
aða athygli á Frakklandi; aftur á móti
varð höfundurinn strax frægur meðal
ensk- bandarískra sagnfræðinga. Ritið
var þýtt á ensku og kom út í Bandaríkj-
unum og þar með varð hann talinn
meðal merkustu sagnfræðinga sam-
tímans, erlendis. Frakkar tóku þá fyrst
við sér. Þeim hafði löngum þótt Brau-
del ósamvinnuþýður og fara um of sín-
ar eigin götur. Hann var beinlínis illa
séður meðal margra franskra sagn-
fræðinga, sem um þetta leyti mótuðu
söguskoðunina framar öðrum. Afstað-
an til Braudels breyttist þó, reyndar
með nokkurri tregðu; hann var ekki
tekinn í frönsku Akademíuna fyrr en
82ja ára gamall.
,Miðjarðarhafið...“ varð hann sjálfur
að gefa út í fyrstu útgáfu, og það var
ekki fyrr en þáttur um Braudel og verk
hans var unninn og sýndur í sjónvarpi,
að hann var fullkomlega viðurkennd-
ur í Frakklandi sem merkastur
franskra sagnfræðinga.
Hvað olli þessari tregðu? Braudel var
írumlegur, hann kenndi nýja sögu.
Pólitísk saga og atburðasaga hafði ver-
ið inntak sagnfræðinnar; hann bætti
við „langtíma sögu“, sögu hinna stöð-
ugu endurtekninga — „longue duré“.
Þetta varð samfélagssaga innan sög-
unnar öðrum þræði og mun víðari
saga en atburðasagan, .historie événe-
mentielle".
.Miðjarðarhafið og heimur Miðjarð-
arhafsins ..." var réttlæting og ,sönn-
un“ kenninga Braudels um gang sög-
unnar, atburðarás bundna ótal atrið-
um, sem oft eru torskildir. Saga sem er
oft röð endurtekninga, saga hinnar
þöglu baráttu við náttúruöflin, um
umhverfið, sáningu og uppskeru vor
og hausL mismunandi grósku jarðar-
innar, veðráttuna og fólksfjöldann. Ifol-
ið er að á 16. og 17. öld hafi um 80-
90% íbúa Evrópu verið bændur. Lff
þeirra var í nánum tengslum við nátt-
úruna, kuldaskeið gátu komið íbúum
heilla byggðarlaga á vonarvöl, fólks-
fjöldinn gat orðið framleiðslunni of-
viða. Baráttan við að halda lífi, aukast
og margfaldasL baráttan við allar þær
hömlur sem mönnum voru búnar af
náttúruöflunum. Verslun og viðskipti
(vöruskipti) koma síðan til, verðlag
nauðsynja og verðlag gjaldmiðlanna,
vöru, silfurs og gulls, eftirspum nauð-
synja og afskipti stjómvalda með laga-
setningum eða valdbeitingu, styijöld-
um til þess að hafa áhrif um völd og
áhrif. Braudel líkir þessum afskiptum
við gámr á yfirborðinu, sem gátu
óneitanlega snert illa þá sem urðu að
þola styijaldir og allt sem fylgdi þeim.
En frumgerðin tók engum breyting-
um, það varð að sá og uppskera, beita
búsmalanum og flytja vömr milli
svæða.
TYegðulögmálið gilti, nauðung lffs-
baráttunnar var stríð, en því fór þó
fjarri að menn létu hjá líða að gera sér
glaðan dag þegar góð uppskera var
komin í hlöðu. Braudel dregur upp
sterka mynd af daglegu lífi og baráttu
hins sögulausa fiölda, sem Iifði þá
stöðugu endurtekningu með tilbreyt-
ingum hvers byggðarlags hvers tíma
innan takmarkana hins gjörlega.
Næsta verk Braudels var „Civilisation
matérielle et Capitalisme XVe-XVIIIe
siécle", París 1967. Síðan vann hann
það rit upp og bætti við tveimur bind-
um, „Civilisation matérielle, Econ-
omie et Capitalisme XVe-XVHIe siécle
I- m“, París 1979. Undirtitill fyrsta
bindis, sem ber sértitilinn ,hes Strnct-
ures du Quotídien", er ,he possible et
I’impossible".
Gerð eða formgerð hversdagslífeins,
sem ber f sér takmarkanir hins gjör-
lega á þessu tímabili sem Braudel fiall-
ar um. Braudel varði tuttugu ámm í
að rita þetta verk, svipaðan tíma og það
tók harm að skrifa fyrsta stórverk sitt,
,Miðjarðarhafið...“. Hér er sagan ekki
bundin einu svæði jarðkringlunnar,
heldur spannar ritið allan heiminn frá
15. öld til 18. aldar. Þetta er veraldar-
saga verkmenningar fram til iðnbylt-
ingarinnar, sem faerði út takmörk hins
gjörlega í mannheimi. „Verkmenning
og markaðsbúskapur" eða kapítalismi
var það efni, sem Braudel hafði lengi
haft í huga og skrifaði að nokkm í fyrri
ritum og ritgerðum (Ld. í Annales,
Cambridge Economic History of Eur-
ope og Encyclopedia Americana).
Hann hefur kallað þá aðferð, sem hann
beitir hér, „deplastíl" (pointillisme).
Óhemju fiöldi einstakra atriða er dreg-
Bókmenntir
inn upp, ótal frásagnir og lýsingar,
samtíma lýsingar, sem sýna inn í ald-
imar með orðum þeirrar tíðar manna,
varðandi alla verkmenningu.
Braudel fiallar fyrst um fólksfiöldann.
Þar hljóta getgátur að koma til, þar
sem skýrslur um mannfiölda og al-
menn manntöl em ekki fyrir hendi; þó
má hafa leiðbeiningar af óbeinum
skýrslum, fiölda hermanna og byggða-
gerð og borga. Daglegt brauð er næsti
kafli; komrækL uppskera af hektara og
komverð. Síðan er fiallað um hrís-
grjón og maís og aukna afurðagetu á
18. öld.
Komið var aðalfæðan, en kjöt og fisk-
ur vom ekki sfður þýðingarmiklar
fæðutegundir. Drykkir — vatn, vín,
bjór, eflasafi og brennd vín; kaffi,
súkkulaði og te koma seint á markað-
inn, en verða útbreiddir drykkir á
skömmum tíma. Mataræði fór eftir
stéttum og einnig eftir legu ríkjanna.
Húsakynni um víða veröld og bygg-
ingarefni em rædd í fiórða kafla og síð-
an fylgja tveir kaflar um tækni, námu-
gröft og jámsmíðar, orkugjafa, her-
tækni, prentun o.fl. o.fl. Samgöngur
og ferðalög, peningar og góðmálmar,
borgir og borgarskipulag em lokakafl-
amir.
,Jxs Jeux de LEchange" er annað
bindið — Hjól efhahagslffsins eða
verslunarinnar. Viðfangsefnið er versl-
unin innan landa og utan, heimsversl-
unin og auknar samgöngur á sjó og
landi. Þýðing verslunarinnar — nauð-
syn siglinganna — og afskipti stjóm-
ralda af verslun, lönd og álfur tengjast
verslunar- og efnahagsböndum og
einnig öfugL togstreita um verslunar-
hagsmuni veldur styrjöldum. Aðstöðu
er komið upp í fiarlægum álfum og
fílabein og þrælar vom keyptir ýmist af
múslimskum þrælakaupmönnum,
sem höfðu um aldir stundað þræla-
veiðar í Afríku, eða af þeldökkum land-
stjómarmönnum, einkum á vestur-
ströndAfríku.
, Jæ Temps du Monde“ er síðasta bindi
verksins. Þetta er einhverskonar heild-
arsýn eða yfirsýn sögunnar. Hér kemur
til ,4tburðasagan“, saga átaka milli
borga og ríkja, baráttan um völdin á
hafinu, hin pólitíska saga, þar sem at-
burðarásin er hröð og vemlega reynir á
þan og spennu milli tregðulögmálsins,
takmarkananna og þess sem stefnt er
að, sem gjörlegt er. Braudel hefur alltaf
falið pólitíska sögu líkasta gárum á
vatni, sem vindsveipir valda, en hjaðna
fljótlega. Þetta er í rauninni það sama
og að Iíta á sögu mannkynsins frá sjón-
arhól eilífðarinnar. Og hversvegna
ekki?
„Verkmenning og markaðsbúskapur"
er þrískipt riL sem stefnir að heildar-
mynd af baráttu og striti mannanna á
vissu tímabili. Braudel tekst að lífga lff
kynslóðanna á þessum 1600 blaðsíð-
um. „Deplatæknin" á hér mikinn hlut
að hversu vel hefur tekisL
Theodor Zeldin skrifaði fiögurra binda
verk um Frakkland frá 1848- 1945.
Hann þekkti Braudel og skömmu fyrir
andlát hans átti hann tal við hann um
ástæðumar fyrir ritum síðustu bóka
hans um Jdentity of France", en nú
hafa komið út tvö bindi. Zeldin var ekki
hrifinn af þessum skrifum eftirlætis
sagnfræðings síns. Táldi þau bera jalh-
vel vott um hálfgerða nesjamennsku,
hjá manni sem hafði í skrifum sínum
reynt að spanna sögu alls heimsins.
Hversvegna þá þetta rit? Braudel svar-
aði: ,Jíg er Frakki, alveg eins og hinir.“
En hann var ekki eins og hinir. Fjar-
lægð hans fra Frakklandi varð til þess
að hann sá Frakka í nýju ljósi. „Ég öðl-
aðist víðari skilning við dvöl mína í
Brasilfu, ég skildi tilveruna á annan
hátt, bestu ár ævi minnar voru í Brasil-
íu.“ Braudel var utangarðsmaður í
Frakklandi. Sjálfemynd eða þjóðarein-
kenni Frakka eða sérkenni Frakklands
er riL sem er nokkurs konar sætt
Braudels við eigið föðurland. Ritið er
fullt af þversögnum og mótsögnum.
Frakkland býður upp á þversagnir, fiöl-
breytileiki Iandsins og sérleiki byggðar-
laga og íbúa er einsdæmi, einstaklings-
hyggjan er sundrandi, en menningar-
lega ftjóvgandi. Braudel leitast við að
Iýsa Frakklandi sem útlendingur, en
það tekst ekki, því að hann er Frakki.
Hann dregur upp svið fra þeim tímum,
sem hann unni fremur öðrum frá 16.
til 18. aldar. Hann lýsir þorpum og
borgum og einkennum þeirra. Helm-
ingur frönsku þjóðarinnar býr í smá-
bæjum. En þessir smábæir eiga fátt
sameiginlegt með þeim þorpum og
bæjum sem hann lýsir á þessum síð-
um. Braudel lýsir listilega einangrun-
inni í smábæjum fyrri alda, en hann
fiallar ekki um einangrunina nú á dög-
um yfirþyrmandi fiölmiðlunar. Fortíð-
in hangir ekki við eða er ekki lengur
tengd nútíðinni, tengslin hafa rofhað.
Þessvegna er sú mynd, sem hann telur
að sé sjálfsímynd Frakka, mynd fyrri
alda. Túngan tekur breytingum eins og
víðar, þar koma til áhrif erlendra
tungumála, en fyrst og fremst breytt
meðvitund og sljórri skynjun orða og
hugtaka. Matargerðarlistin var aðall
Frakka, nú er hamborgarinn og snarlið
að koma í stað hinnar fomu listar. Bók
Braudels er lýsing á sérleika og sjálfe-
mynd Frakka um sig og Frakkland fra
16. öld og fram undir miðja 20. öld. En
það hafa orðið meiri breytingar frá
miðri 20. öld og fram til þessa en
nokkm sinni áður hér í heimi. Sérleik-
inn hverfur fyrir alþjóðlegri stöðlua í
stað franskra húsgagna er komin
IKEA. Skólakerfið drabbast niður í
starfefræðslunám, menntun er orðið
öfugheiti.
Braudel ætlaði sér að skrifa 5-6 bindi
um efnið, tvö eru komin úL yfir tvö
þúsund blaðsíður, og salan var um
400.000 eintök á Frakklandi. Undanfar-
ið hafa verið settar saman bækur um
einkenni ýmissa þjóða, sjálfemynd
þeirra og sérleika. Áður vom skrifaðar
bækur um væntanlegt menningar-
hrun, afmenningu og uppkomu múgs-
ins og æði hinnar hryllilegu ófreskju í
mennskri mynd. E.Lv. kemur upp
samfélag múgsins, en það verður ekki
hryllilegt heldur sljótt eftir öllum sól-
armerkjum að dæma. Fjölmiðlamöt-
unin kæfir þjóðimar í algjörlega
óþörfu upplýsingastreymi og framtíð-
armynd Huxleys í ,J3rave New World"
er lfldegri en „1984“ Orwells. Þó gæti
hvortveggja spásögnin ræst og svo em
alltaf fyrir þeir úrkostir. Braudel gefur
ekki upp vonina: ,J>jóðin verður að
beijast við sjálfa sig „ad infinitum". Að
vera þjóð kostar stöðuga Ieit að sjálfri
sér, myndbreytingu eigin sjálfe í átt til
þeirrar gerðar sem býr í henni sjálfri.
Hún verður að vera stöðugt á verði og
samsama sig því besta í sjálfri sér.“
Þótt þessi rit búi ekki yfir sama krafti
og snilli sem fyrri rit Braudels, þá er
ætlunarverk hans stórkostlegt og ritin
betur skrifuð en óskrifuð. Braudel lést
skömmu áður en fyrra bindi Jdentity
of France" kom ÚL þá 84 ára.
Höfundur er rithöfundur.