Tíminn - 26.08.1993, Blaðsíða 5

Fimmtudagur 26. ágúst 1993
Tíminn 5
Davíð Erlingsson:
GREIN
á, og stundum 2) reyna að hafa
með máli stjóm á.
Grein er það sem „skiptir máli“,
þ. e. það sem (a) gerir niðurstöðu
máls eða mælingar aðra en var,
og/eða (b) breytir tungumálinu,
sem felur í sér að það breytir
hugsun manns.
— Upphaf sögu og vísinda og það sem „skiptir “ málinu
Þótt menn hafi sagt frá, beitt sögu sem þekkingartæki síðan í árdaga, og
einnig velt fyrir sér eigindum frásagnar síðan í foraöld, þá getur samt
varla heitið að á okkar dögum sé hafin á íslensku skipuleg rannsókn og
ritun frásagnarmálfræði eða frásagnarfræði (narratólógíu) íslenskunn-
Hér er borin fram lítil en mikil-
væg ábending sem er þess efnis
að hún ætti að verða inngangur
eða hluti af upphafi þeirrar frá-
sagnarfræði; það er vegna þess að
ábendingin er frum- staðhæfing
um það grunnhugtak sem ís-
lensk tunga á og hefur sjálf um
upphaf og rót allra frásagna: fyr-
irbærið og orðið grein.
Menn fæðast í senn jafnir og
ójafnir, verða það æ framvegis,
og aðstæður þeirra í heiminum
geta aldrei orðið fullkomlega
eins, neinna tveggja manna.
Þetta tvennt: maðurinn og að-
stæður hans sem eru heimurinn,
það verður honum sjálfum
kunnugt fyrir sakir starfsemi for-
vitni hans og vísinda. Fer saga
fremst í flokki vísindanna sem
eiginlegur frumkvöðull og for-
ingi þeirra, en mikill hluti þekk-
ingarinnar verður ætíð af þeirri
tegund sem kalla má afstæða
dóma. Mikil spuming í mann-
kynssögu er það t.d. stundum,
hvort menn hafi verið of margir
eða fáir í einhverju landi á til-
teknu tímaskeiði: voru þeir að
kafha af þrengslum, eða var
máske svo rúmt um þá að þeir
lékju þar sem lausir í tómi og
vissu varla til annarra vegna
þess?
En hvemig mundu þeir hafa
getað vitað af, og hvemig „þekkt"
sjálfa sig, ef þeir vissu varla af
öðrum? Því að vitundin um sjálf-
an og vitundin um annan em og
hljóta að vera hvor annarrar for-
senda (réttar hugsað væri víst að
segja samsenda um slíka gagn-
kvæma samtímis skilyrðingu) og
andefli í átakssviði þar sem
merking verður til.
Hvort sem það er fleira fólk eða
færra sem er á ferli um stað sinn
(eða land, heimili, lífsrými) - og
gerir sér grein fyrir kreiki sínu
og viðleitni, baráttu sinni og
framtíðarhorfum með frásögn-
um sínum (sögu) og öðmm vís-
indum sem á herðum sögu
standa - þá hefur ekki enn frést
um stað þar sem engum hefði
sannanlega tekist að verða fyrir
öðmm mönnum og lenda í il-
lindum, eða stað þar sem ein-
manakennd hefði aldrei gert vart
við sig. Slíkt fer ekki eftir mann-
fjölda á flatareiningu landsins
sem fólkið kreikar um.
Vitneskja og hugmyndir manna
um stað sinn em það aðalatriði
sem öllu máli skiptir, þegar um
þann stað er að ræða og dæma. í
þeim hugmyndum er (bæði
„fólginn" og birtur) sannleikur-
inn um hann, eins og sá sann-
leikur er núna eða á hvaða nú-
stund sem væri, þeirra á meðal
allt það sem haft er fyrir satt um
hann. En um samræmið og sam-
bandið milli þessa sannleiks og
hins, þess sem væri óbreytilegur,
óspillanlegur af hugmyndum,
geðhvörfum og tilfinningum, er
vissara að segja ekkert annað en
það, að um það skulum við ekki
fullyrða neitt hér.
Sú þörf að hafa tök þekkingar,
vald vits, á sér og heiminum er
staðreynd í manninum. í því
þekkingar-atferli, í því að þekkja,
er ákvörðun andstæðu, sem er
það að sjá og meta muninn á öll-
um hlutum (m. ö. o.: gera grein),
sjálf undirstaðan og meginvið-
fangsefnið í senn. Efni allra bók-
mennta (annarra orðmennta, og
sennilega ýmissa mennta fyrir
utan orð tungumálsins) er víst
strangt tekið aldrei annað en
þetta:
GREIN, þ. e. allur sá mismunur
sem manni er þörf 1) að átta sig
En álitamál getur verið, hvenær
á að líta á þetta sem tvennt, en
ekki aðeins eitt og hið sama.
Þegar Heiðarvíga saga tekur sér
Ólaf konung að dómara á frá-
söguefni sitt og þema og lætur
konunginn tala um það (man-
fjandsamlega) rið sem verði af
því að lifa eftir fomum sið
(heiðnum, fomeskja),1) þá er um
að ræða (eðlisfræðilega) meta-
fóru sem til sést og skynjast
miklu víðar í málinu, t. d. í no.
atriði, no. riða sem merkir ósjálf-
ráð hreyfing, so. riðlast t. d. í
„riðlast nú fylkingar“ þegar
sveiflur komu á fylkingamar og
þær gengu því sundur. Þegar rið
merkir þannig sveiflu, slag eða
högg, sem verður af því að það
sem er í ójafnvægi leitar jaftivæg-
is, og getur vissulega orðið hart
og þungt, jafnvel banvænt (sbr. t.
d. styrjaldir og orsakir þeirra), þá
leggur af þessu ljós skilningsins
til hliðar á hugtök eins og jöfn-
uður, jafnaðarmaður, ójöfnuður
og ójafnaðarmaður sem gegna
svo ákaflega miklu hlutverki í
máli íslenskra sagnabókmennta
frá miðöldum. Þessi orð varða
hinn innsta efniskjama fom-
sagnanna og lúta að þeirri grein
sem er efni allra bókmennta, þótt
ekki séu alls staðar sömu orðin
höfð né um nákvæmlega sömu
tegund greinar rætt. Rið verður
ekki í samfélagi manna nema af
einhverjum ójöfnuði, ójafnvægi.
Líkt og vatnið leitar sér kyrr-
legu og tekur sér þá farvegu sem
þangað mega leiða það, þannig er
einnig um fyrirbærið grein.
Grein leitar sér að sams konar
lausn og vatnið samkvæmt meta-
fóruhugsun tungumálsins sjálfs.
En þá hugsun má hér útfæra bet-
ur með þvf að grípa til annarrar
líkingar ofan á þessa: Eins og
spenntur strengur bíður grein
færis að sleppa af haldi sínu, og
þegar hún sleppur, þá fer ekki að-
eins strengurinn og leitar slöpp-
ustu stöðu með titringi sínum
(sbr. „músík“ alls heimsins),
heldur getur nú margt og mikið
annað farið úr skorðum sfnum í
þeim látum, og mikið þurft að
ganga á áður en kyrrt verði.
Þegar kyrrt verður, þá er því
sögulega lokið. Upphaf þess
markaðist af því að til varð grein
(máske ágreiningur), eða menn
fundu til mismunar sem ekki gat
orðið þolaður lengi ellegar skynj-
uðu hættu á slíkum yfirvofandi
mismun. Grein er kennimark
þess sögulega yfirleitt, og sá eig-
inleiki að skilja vel og skynja það
sem „máli skiptir" heitir senni-
lega í ágiskaðri endurgerð
*grei(n)-andi, kvk., sem verður
einfaldlega greind. Sú greining -
ef við leyfúm okkur að nefna verk
greindarinnar svo - er vitanlega
forsenda þess að láta megi grein-
ina jafnast án þess að hættuleg
öfl losni við það úr læðingi, of
mikið rið verði að.
En greind er ekki einhlft. Til
þess að forðast ójöfnuð og koma í
veg fyrir rið (t. d. í mynd styrjald-
ar) þarf vitið einnig að koma til,
mannvit mikið, þó ekki væri
nema til þess að fara ögn á svig
við siðareglur hefðanna (þ. m. L
laganna) þegar þess er þörf til
þess að halda friðinn. Það getur
til dæmis þurft að finna lausnar-
leiðir til þess að gefa eftir án þess
að missa ofan af persónugildi
sínu, því sem er virðing manns
að sannleikshaldi annarra sem
og að eigin áliti (sannleika).
’) Þetta hefur iðulega borið í tal við
Bjama Guðmundsson, sem er að rita
bók um upptök og eðli og gerð Heið-
arvíga sögu á þessum síðustu missér-
um, 1992-1993.
Höfundur er háskólakennari.
Sigurður Lárusson:
Svar við athugasemd
fj ármálaráðherra
Ég vil þakka Friðriki Sophussyni fjármálaráðherra fyrir kurteislegt
svar við opnu bréfi sem ég skrifaði honum í dagblaðinu Tímanum nú
nýlega.
Ég tel þó rétt að gera nokkrar at-
hugasemdir við svar hans. Friðrik
segir í svari sínu: í því bréfi koma
fram ábendingar sem eru góðra
gjalda verðar, þótt varla verði þær
taldar frumlegar. Tillaga Sigurðar
er að hækka skatta á þeim efna-
meiri, til að leiðrétta þann geysi-
lega halla, sem nú stefnir í hjá rík-
issjóði."
Ég hélt því ekki fram í bréfi mínu
að tillaga mín um að leggja stig-
hækkandi skatt á þá tekjuhærri og
efnameiri væri ný tillaga sem ég
hefði sjálfur fundið upp. Ég er hins
vegar þeirrar skoðunar að það sé
eina leiðin út úr þessum fjárlaga-
halla sem nú stefnir í að fara þá
leið sem ég hef bent á. Það hehjr
áður verið gert með góðum ár-
angrí. Þar á ég við á árunum 1934-
1939, þegar heimskreppan var bú-
in að brjóta niður fjárhag flestra
ríkja.
Þá voru íslendingar svo lánsamir
að Framsóknarflokkurinn og Al-
þýðuflokkurinn voru við völd hér á
landi. En sá Alþýðuflokkur sem þá
var, var allt annar Alþýðuflokkur
en flokkur sá sem Jón Baldvin
stjómar nú, þótt hann sé ennþá
kallaður sama nafni og til viðbótar
Jafhaðarmannaflokkur íslands.
Mér finnst hann vera kominn enn-
þá lengra til hægri í frjálshyggju-
kapphlaupinu en Sjálfstæðisflokk-
urinn og er þá langt jafnað.
Á árunum 1934-1939 voru Her-
mann Jónsson, Eysteinn Jónsson
og Haraldur Guðmundsson við
völd hér á landi. Þessir menn
þorðu að leggja stighækkandi
skatta á breiðu bökin, þrátt fyrir
hávær mótmæli þeirra ríku. Og
þeir gerðu meira en að rétta við
fjárhag ríkisins. Á þessu tímabili
lögðu þessir menn og þeirra þing-
flokkar, grunninn að almanna-
tryggingum og því velferðarkerfi
sem síðan hefur jafnt og þétt farið
batnandi þangað til núverandi rík-
isstjóm komst til valda og byrjaði
að brjóta það niður í stað þess að
leggja fjárhagsbyrðarnar á þá sem
hafa breiðust bökin fjárhagslega.
Þótt margir tækju þátt í að byggja
upp velferðarkerfið má ég þó til
með að nefna alþýðuflokksmann-
inn Harald Guðmundsson, sem
átti þar stærsta þáttinn. En nú síð-
ustu árin hafa svokallaðir alþýðu-
flokksmenn farið með þessi mál í
núverandi ríkisstjóm.
Það hefur valdið mér og áreiðan-
lega miklum meirihluta lands-
manna sámm vönbrigðum hvem-
ig fyrrverandi heilbrigðisráðherra,
Sighvatur Björgvinsson, hefur
nfðst á sjúklingum og lagt á alls
konar þjónustugjöld og skatta. Nú
er eftir að sjá hver stefna hins nýja
heilbrigðisráðherra verður.
Fjármálaráðherra segir í sinni
svargrein: „Það sem hins vegar rak
mig til að stinga niður penna í til-
efni bréfs Sigurðar, var ekki þessi
tillaga sem áreiðanlega er flutt af
góðum hug, heldur rangar stað-
hæfingar sem nauðsynlegt er að
leiðrétta. 1. í fyrsta lagi virðist það
hafa farið framhjá bréfritara að há-
tekjufólk greiðir nú sérstakan há-
tekjuskatt og efhameira fólk greið-
ir eignaskatta, sem em tiltölulega
háir á íslandi."
Nei, Friðrik, 5% hátekjuskattur-
inn finnst mér meira til að sýnast.
Enda gefur hann ríkissjóði Iítið.
Það er margt fólk á íslandi sem
hefur mjög háar tekjur og mér
finnst að einstaklingar sem hafa
200 þúsund kr. á mánuði og hjón
sem hafa 400 þúsund kr. á mánuði
ættu frekar að greiða 15-20% há-
tekjuskatt en 5%. Tekjumunurinn
í þjóðfélaginu er að mínu mati allt-
of mikill og vex með ári hverju.
Fjöldi fólks hefur 80 þúsund á
mánuði og jafnvel vemlega minna.
En allstór hópur manna hefur frá
500 þús. til 1100 þús. á mánuði.
Finnst þér það sanngjarnt?
Þá segir þú: „2. Bréfritari heldur
því fram að núverandi ríkisstjóm
hafi fyrst og fremst haft það fyrir
stafni að þrengja að efiialitlum,
sjúkum og fötluðum. Sannleikur-
inn er sá að á þjónustugjöldum er
oftast hámark til að íþyngja ekki
þeim efnaminni, sem njóta þjón-
ustunnar."
Mér er fúllkunnugt um það. Ég
hef sjálfur verið 75% öryrki í 28 og
hálft ár. Þess vegna hef ég fundið
það best á eigin pyngju hvernig
búið hefúr verið að öryrkjum
hverju sinni. Á þessu tímabili
finnst mér hagur öryrkja hafa
batnað mest í stjómartíð vinstri
stjómar Ólafs Jóhannessonar
1971-1973, en þá var tekjutrygg-
ingin tekin upp. Hins vegar fer það
ekki á milli mála að í stjómartíð
núverandi ríkisstjórnar hefur
meira og meira verið þrengt að ör-
yrkjum og sjúklingum yfirleitt.
Þetta er ég mjög ósáttur við. Þess
vegna hef ég lagt til að útgjöldin
yrðu frekar lögð á þá tekjuháu og
líka á stóreignamenn. Svo verður
hver og einn að dæma um hvort sé
sanngjamara.
Enn segir í svari þínu: „3. Sigurð-
ur Lámsson telur að vaxtahækkun
sem ríkisstjórnin greip til
skömmu eftir stjórnarskiptin hafi
verið fyrsta skrefið á óhappaferli
hennar." Já, það er rétt. Það er bú-
ið að deila svo mikið um þetta at-
riði í blöðum á undanfömum ár-
um að ég nenni ekki að pexa við
þig um það meira.
Var það kannski fyrrverandi ríkis-
stjóm að kenna að núverandi ríkis-
stjóm felldi gengið tvisvar síðan í
fyrrahaust? Var það kannski fyrr-
verandi ríkisstjóm að kenna að
vextirnir hafa hækkað nú hvað eft-
ir annað í sumar? Með þessum
vinnubrögðum er ríkisstjórnin bú-
in að hleypa verðbólgunni á fulla
ferð og ennþá sér ekki fyrir endann
á því. Almenningur er farinn að
finna verulega fyrir afleiðingum
þessara ráðstafana og er það þó að-
eins forsmekkurinn að því sem
koma skal með óbreyttri stefnu
stjómarinnar.
Friðrik, ég er ekki að ásaka þig
einan um þessi vinnubrögð, en þú
hlýtur þó að eiga einhvem þátt í að
svona sé landinu stjómað nú um
stundir. Ef til vill ættir þú að
hlusta meira á ýmsa þá sem gagn-
rýna gerðir stjómarinnar, en ana
ekki áfram sömu blindgötuna
þangað til allt er komið í strand
eins og mér sýnist þið stefna í.
Væri ekki heillavænlegra fyrir
alla, þá efnuðu líka, að taka öðm-
vísi á stjóm íslendinga en nú er
gert? Sigurður Lárusson