Tíminn - 01.09.1994, Blaðsíða 5

Fimmtudagur 1. september 1994

5
Árni Benediktsson:
Hagræbing í m j ólkuribnabi
Samkvæmt fréttum og viðtölum
frá aðalfundi Landssambands
kúabænda kom fram hörð
gagnrýni á að afurðastöðvar í
mjólkuriðnaði hafi ekki hagrætt
eins og skyldi. Meðal annars
hafi þær fram að þessu látið
ónotað það tækifæri sem nú
byðist til þess aö fá fulla greiðslu
fyrir afurðastöð, sem lögð væri
niður. Mjólkurmagnið væri 100
milljón lítrar á ári, en afkasta-
geta afurðastöðvanna væri 200
milljón lítrar. Það þyrfti því að
leggja niður að minnsta kosti
aðra hverja afurðastöö.
Þjóbarsáttin og
Sjömannanefnd
Allt frá því að þjóðarsáttin var
gerð í ársbyrjun 1990, meðal
annars með tilstyrk bænda, hef-
ur afurðastöðvunum verið ljóst
að afurðaverð verður að lækka.
Þær verða að náð niöur kostn-
aði, verð landbúnaðarafurða til
neytenda verður að lækka, op-
inbert fjármagn til greinarinnar
verður að minnka. Að þessu
hefur verið unnið síðustu fjögur
til fimm árin og mikill árangur
hefur náðst. Þörfin fyrir hag-
ræðingu er jafnvel enn meiri
vegna GATT-samninganna, en
það lá alltaf fyrir að innan tíðar
yrði að einhverju marki opnað
fyrir innflutning landbúnaðar-
afurða. Og nú liggur það ná-
kvæmar fyrir hvenær það verð-
ur og að hvaða marki.
Sjömannanefnd gekk út frá
ákveöinni lækkun afurðaverðs
til bóndans á tilgreindu árabili.
Fulltrúar bænda gerðu að sjálf-
sögðu kröfu til þess að samsvar-
andi lækkun yrði hjá afuröa-
stöðvum og á öðrum milliliða-
kostnaöi. Það hefur gengið eftir
að verð til bænda hefur lækkað.
Það fé, sem afurðastöðvunum er
ætlað til þess að standa undir
rekstri sínum, hefur lækkað
samsvarandi. Áframhaldandi
lækkun mun væntanlega verða
á næstu árum, bæði á verði til
bóndans og afurðastöövanna,
hvort sem afurðastöðvum fækk-
ar eða ekki.
Þessi mál hafa að sjálfsögðu
verið til umræðu í afurðastöðv-
unum síðustu fjögur árin og
reyndar lengur, þar sem mönn-
um var þetta ljóst áður en þjóð-
arsáttin var gerð og Sjömanna-
nefnd varð til. Afurðastöðvarn-
ar hafa rætt um verkaskiptingu,
sem gæti orðið til hagræðingar,
og raunar samið um slíka verka-
skiptingu í mörgum tilfellum.
Rætt hefur verið um samein-
ingu afurðastöðva og í einhverj-
um tilfellum hefur verið rætt
um að leggja stöðvar niður. í
einu eða tveimur mjólkursam-
lögum er til umræðu að sækja
um úreldingu nú á þessu hausti.
Ekki veit ég hver niðurstaðan af
því verður. Annars staðar hafa
menn komist ab þeirri niður-
stöðu að fyrir viðkomandi
byggðarlag náist engin hag-
kvæmni við ab leggja niður
samlag, eða við að sameina tvö
samlög.
Mjólkursamlag hef-
ur verib lagt nibur
Satt best að segja hefur þab
óvíða fengiö mikinn hljóm-
grunn að leggja afurðastöðvar
niöur. Víðast hvar hagar þann-
ig til að mjólkursamlagið er
snar þáttur í tilveru viðkom-
andi byggðarlags. Að leggja
niður mjólkursamlagið getur
verið nánast það sama og að
„Endurskipulagning
framleiðslunnar verð-
ur í stórum dráttum
að fara fram á und-
an endurskipulagn-
ingu úrvinnslunnar.
Það hefði mátt œtla
að þetta yrði eitt að-
almál aðalfundar
Landssamhands kúa-
bœnda. Á þessu sviði
hefði aðalfundurinn
getað haft veruleg
áhriftil góðs. En
hvergi hefur komið
fram að á þetta hafi
verið minnst einu
orði."
VETTVANGUR
leggja byggðina í rúst. Bændur
eru, með einni undantekn-
ingu, í meirihluta í stjórn
þefrra fyrirtækja sem reka
mjólkursamlög. Auðvitað eru
þessir bændur háðir því að taka
tillit til hagsmuna síns byggð-
arlags, sem jafnframt eru þeirra
eigin hagsmunir, og er það
vafalítið að einhverju leyti
ástæðan fyrir því aö þeir hafa
ekki verið fúsir til þess að leggja
viðkomandi samlag niður.
Engu að síður hafa þeir haft
vald til þess. Það er því lítið
drengilegt aö láta síðan aðal-
fund Landssambands kúa-
bænda komast upp með að
segja að allt sé öðrum að
kenna. Á þeim eina stað sem
bændur eru ekki í meirihluta er
vilji fyrir því að hætta rekstri
mjólkursamlagsins.
Eitt mjólkursamlag hefur verið
lagt niður. Eitt eða tvö verða
ekki rekin án ríkisstyrks. Á ein-
um stað tók stjórn kaupfélags
ákvörðun um að leggja mjólkur-
samlag nibur. Það hagaði þann-
ig til að samlagið var lítið og
munaði því ekki mikið um það í
atvinnulífi staöarins. Atvinnu-
ástandið á staðnum var raunar
gott, þannig að ekki þurfti ab
búast við verulegri röskun á lífs-
afkomu manna.
En þó að viökomandi kaupfé-
lag ákvæði að hætta rekstri
mjólkursamlagsins, var sagan
ekki öll. Þegar í stað stofnubu
bændur og sveitarfélagið hluta-
félag um reksturinn og héldu
honum áfram. Af þessu má sjá
ab það er ekki svo einfalt ab
leggja mjólkursamlag niður. í
þessu tilfelli voru það bændur
sem komu í veg fyrir þá hagræð-
ingu, sem Landssamband kúa-
bænda telur að eigi að leiða af
því aö leggja samlag niður. Ekki
ásaka ég viðkomandi bændur
fyrir þetta, síbur en svo. En
þetta ætti ab gefa Landssam-
bandi kúabænda tilefni til þess
að líta sjálfu sér nær í stað þess
ab kenna öörum um.
Skipulag mjólkur-
framleibslunnar
Þegar Sjömannanefnd ákvab að
vinna út frá því að verð til neyt-
enda lækkaði, gjöld hins opin-
bera vegna framleiðslunnar
lækkubu og að hagur bænda
skyldi vera svipaður og annarra
stétta, fólst að sjálfsögðu einnig
í því að verulegar breytingar
yrðu á skipulagi framleiðslunn-
ar. Til þess að ná þessum þrem-
ur markmiðum var augljóst að
veruleg hagræðing yrði ab verða
hjá bændum. í kjölfarið yrði bú-
um að fækka, og framleiðslan
yrbi fremur stunduð þar sem
hagstæðast væri.
Ekki kom til greina að leggja til
að framleiðslu yrði hætt á þess-
um stabnum eba hinum. Þess í
stað var talið eðlilegast að efna-
hagsleg lögmál réðu: Fram-
leiðslan myndi færast til og
þéttast á þeim svæðum, sem eru
hagkvæmari til framleiðslu. Á
þann hátt yrði hlutur bóndans
bærilegur. Þetta hefur ekki gerst.
Af mörgum ástæðum, sem hér
verða ekki taldar, hafa bændur
kosið ab þrauka áfram á sama
hátt og áður og hafa tekið á sig
mikla kjaraskerðingu, sem í
mörgum tilfellum er lítt bæri-
leg.
Hins vegar hlýtur að koma að
því fyrr eða síðar að búum fækki
og það getur farið svo að fækk-
unin dreifist ekki jafnt yfir land-
ið, sums stabar verbi hún meiri
en annars staðar. Dráttur á
þessu veldur þvi að fyrirfram er
ekki auðvelt að sjá hvar réttast
er ab draga saman í rekstri
mjólkursamlaga. Mjólkurfram-
leiðsla gæti í verulegum mæli
flust á svæbi þar sem ákveöið
hefði veriö að hætta rekstri
mjólkursamlags, og öfugt. End-
urskipulagning framleiðslunnar
verður í stórum dráttum ab fara
fram á undan endurskipulagn-
ingu úrvinnslunnar. Það hefði
mátt ætla að þetta yrði eitt aðal-
mál aðalfundar Landssambands
kúabænda. Á þessu sviði heföi
aðalfundurinn getað haft veru-
leg áhrif til góðs. En hvergi hef-
ur komið fram að á þetta hafi
verið minnst einu orði.
Kúabændum í
sjálfsvald sett ab
loka samlagi
Sé það rétt, og um það ætla ég
ekki ab efast, sem fullyrt var á
aðalfundinum og í viðtölum við
einstaka forystumenn samtak-
anna, að framleiðslugeta mjólk-
ursamlaganna sé 200 milljón
lítrar á ári, en framleiðslan 100
milljón lítrar, gefur það auga-
leið að hægt er að leggja niður
afurðastöðvar í flestum lands-
hlutum, aðra þar sem tvær eru.
Hér sunnanlands eru tvær af-
uröastöðvar og ætti því ab vera
mögulegt að leggja aðra þeirra
niður. Nú vill svo til að mjólk-
urframleiðendur hafa full yfir-
ráð yfir annarri stöðinni og geta
lagt hana niður hvenær sem
þeim sjálfum þóknast, og fengið
að fullu bætta, ef þeir gera það á
þessu ári. Þeir geta engum öðr-
um um kennt en sjálfum sér, ef
það tækifæri er ekki notað, og
hljóta ab haga málflutningi sín-
um í framtíðinni í samræmi við
það, eigi hann að vera marktæk-
ur.
Nú veit ég að umrætt mjólkur-
samlag verður ekki lagt niður og
hef ekkert við það að athuga. Ég
veit ab eigendur þess og forráða-
menn hafa á takteinum ýmis
rök fyrir því að það sé ekki rétt-
lætanlegt að leggja þaö niður.
Þau rök eiga vafalítið meiri eða
minni rétt á sér. En þess ber að
gæta að það em sömu rökin og
abrir beita við að sýna fram á ab
ekki sé réttlætanlegt að leggja
önnur mjólkursamlög niður.
Það er almennt viburkennt ab
offjárfesting sé í mjólkuriðn-
aði. Margir munu þó telja að
þær tölur, sem komu fram á
aðalfundi Landssambands kúa-
bænda, séu of háar. Það þarf
ekki að vera, ef tillit er tekið til
þess að auðvitað er hægt að
vinna vaktavinnu í mjólkur-
samlögunum. Alltaf þarf ein-
hverja fjárfestingu í atvinnu-
starfsemi, jafnvel þó að áður
hafi verið fjárfest umfram þarf-
ir. Engu að síður er ástæða til
þess, þegar þannig hagar til, að
takmarka fjárfestingu eins og
mögulegt er. Það kemur því
harla kynlega fyrir sjónir að
mjólkursamlag í eigu þeirra og
að öllu leyti undir stjórn þeirra,
sem harðast gagnrýna offjár-
festinguna, skuli fjárfesta
ótæpilega, jafnvel svo að
kostnaðurinn á tveimur til
þremur árum jafnast á við að
byggja þokkalega stórt mjólk-
ursamlag.
Hagræbing
verbur ab nást
Þegar ljóst varð ab ekki yrði
auðvelt að fækka mjólkursam-
lögum úti um landið, varö jafn-
framt að taka ákvörðun um
hvernig lækkun afurðaverðs
yrði mætt. Þar sem ég þekki til
hefur sú ákvörbun verið tekin
að meb öllum ráðum verbi að
ná niður kostnaði á hverja vöru-
einingu, án þess þó að það bitni
á vörugæðum. Sú kostnaðar-
lækkun mun koma víða niður.
Hún mun til dæmis bitna mjög
á starfsfólki mjólkursamlag-
anna, en því verður að fækka
um 20-30% fyrir aldamót til
þess að markmiðin um lækkun
vöruverðs til neytenda náist og
til þess að framleiðslan standist
erlenda samkeppni.
Eins og staðan er í dag er það
ekki fýsilegt að fækka starfs-
fólki og kasta því út í atvinnu-
leysi. Þess vegna er það von
góbra manna ab mögulegt
verði að fara hægt allra næstu
árin, eba þangað til atvinnu-
ástand batnar. Ef hins vegar eru
gerðar kröfur um að ná hag-
ræðingu fram meb fullri hörku
á skömmum tíma, verbur að
sjálfsögðu að taka því. Krafan
um að leggja nibur mjólkur-
samlög er líka krafa um að
fækka starfsfólki.
Höfundur er formabur Vinnumála-
sambandsins.
Uppeldi - agi - stiómmál
Vonum seinna hefur ný-
lega orðiö nokkur um-
ræða um að pottur sé
brotinn í hegðun yngstu kyn-
slóðanna og samkvæmt nýj-
ustu hugleiðingum ráðamanna
um skólastefnuna virðist sem
nú eigi ab beita menntakerfinu
í þessu efni. Að vísu man ég
ekki betur en að þegar ég var í
skóla hafi agi og kennsla í
mannasibum verið meðal þess
sem lögö var áhersla á, en lík-
lega hefur verið slakað á þar
eins og svo víða annars staðar í
þjóðlífinu.
Hverjum hefbi til dæmis dott-
ið í hug fyrir nokkrum árum aö
unglingahópur myndi hindra
lögreglu í starfi og reyna að
varna því að hún handtæki
ungan mann, vopnaðan hnífi?
Þróun, alþjóölegt vandamál,
kann einhver að segja, áhrif
sjónvarpsins, gæti annar sagt eöa
eðlileg afleiðing þéttbýlis- mynd-
unar.
Vissulega kunna allar þessar
skýringar að eiga við og ljóst má
vera að í fámennum byggðum
Frá
mínum
bæjar-
dyrum
LEÓ E. LÖVE
felst mikib aðhald í því einu að
allir þekkjast og vita hvern
mann nágranninn hefur að
geyma.
Það er hins vegar eitt sem aldr-
ei heyrist nefnt:
Getur ekki verið að almenning-
ur taki nokkurt mib af hegðan
rábamanna þjóbarinnar?
Er það skrýtib að almenningur
sýni af sér ámælisveröa hegðun
þegar fordæmin eru eins og allt
of oft vill verða?
Er skrýtiö að almenningi finn-
ist hann mega vera kjaftfor hvar
og hvenær sem er, þegar ráð-
herra heyrist ölvaður halda há-
tíðarræöu drafandi röddu eða
skítkast á allt og alla kemur frá
mönnum í slíkri stööu?
Væri ekki ráð að hugsandi
menn reyndu ab hafa áhrif hver
á sínum stað og byrja ofan frá?
Væri ekki upplagt að gera hegð-
unarvandann ab kosningamáli í
komandi alþingiskosningum,
og er ég þá allt eins ab meina
hegðunarvanda stjómmála-
mannanna sjálfra.
Síðan mætti halda áfram, ala
börnin betur upp, brýna fyrir
opinberum starfsmönnum að
sýna öðrum gott fordæmi
o.s.frv.
Þab er að minnsta kosti alveg
víst, að vilji menn ná árangri í
að bæta aga og hegðun sem víð-
ast í þjóðfélaginu, fæst ekki
betra tækifæri til áróðurs en ein-
mitt með því ab gera bætta
hegðun ab kosningamáli.
Ég trúi ekki öðm en slíkt bæri
árangur og hugsib ykkur bara
meb hvílíkum áhersluþunga
menn eins og hæstvirtur utan-
ríkisráðherra gæti ráöist að
götustrákahegðun virðulegustu
starfsmanna þjóbarinnar! ■