Tíminn - 25.10.1994, Qupperneq 7

Þribjudagur 25. október 1994
7
Sveinbjörn Björnsson háskólarektor:
Þörf er á fjölbreyttari
háskólamenntun á íslandi
Sveinbjörn Björnsson há-
skólarektor kom víöa viö í
rœöu sinni viö braut-
skráningu kandídata viö
Háskóla íslands sl. laug-
ardag. Tíminn birtir hér
kafla úr rœöu rektors viö
þetta tœkifœri, en val
þessara kafla sem og
millifyrirsagnir eru alfariö
blaösins.
Ég býð ykkur hjartanlega vel-
komin til þessarar Háskólahátíö-
ar og brautskráningar kandídata.
Enn á ný fögnum við fríðum
hópi æskufólks, sem lokið hefur
ströngu námi. Við gleðjumst yfir
árangri ykkar kandídatanna og
væntum mikils af ykkur í frekara
námi og starfi. Til að þjóðir haldi
velli í vaxandi samkeppni um
takmörkuð lífsgæði er fátt væn-
legra til árangurs en traust al-
menn menntun. Við þurfum
góða grunnskóla og framhalds-
skóla, nútímalega verkmenntun
og fjölbreytta háskólamenntun,
sem veita þroska og yfirsýn, og
þjálfun til sérhæfðra starfa og
rannsókna. Við skiljum nauðsyn
þess að hvetja ungt fólk til náms
og sjá starfandi fólki fyrir greið-
um aðgangi að endurmenntun
og viðbótarnámi, svo aö það geti
tileinkað sér nýjungar og nýtt
þær í atvinnulífi. Þessi trú á
menntun byggir á reynslu okkar
sjálfra og þeirra jájóða, sem
fremstar standa og við viljum
líkjast um velferð og lífshætti.
Én það þarf að gera betur, ef við
viljum halda velli. Menntakerfi
okkar er að minnsta kosti áratug
á eftir samkeppnislöndum okkar
í þróun. Vilja unga fólksins til
náms skortir ekki, en við verjum
ekki nægu fé til menntakerfisins.
Samanburður á opinberu fé til
menntamála í Danmörku, Noregi
og á íslandi sýnir að til að jafna
muninn viö Dani eða Norðmenn
þyrftum viö að auka framlög til
menntamála um rúma sex millj-
arða króna. Þessi samanburður
byggir á vergri landsframleiðslu.
Munurinn yröi enn meiri, ef tek-
ið væri tillit til þess að laun eru
mun lægri hér og að mun stærri
hluti íslensku þjóðarinnar en
hinna þjóöanna er undir þrítugu.
Við vitum að flestar nágranna-
þjóðir okkar eru með einsetinn
grunnskóla. Við vitum einnig að
við höfum vanrækt verkmennt-
un í framhaldsskólum. En mest
verk eigum við þó fyrir höndum
á háskólastigi. Vöxtur í aðsókn að
háskólanámi varð hér seinna en í
nágrannalöndum okkar og há-
skólakerfiö er aðeins byggt upp
að hluta. Við þurfum að geta
boðið allt að 60% ungmenna á
20-24 ára aldri fjölbreytta há-
skólamenntun. Til þess þurfum
við fleiri gerðir háskóla en nú er.
Þá mætti greina í rannsóknahá-
skóla, fagháskóla og héraðshá-
skóla, hliðstætt heitunum „uni-
versity", „polytechnics" og
„community college" í ensku
máli. Þessi greining á við eðli og
markmið náms, en ekkert er því
til fyrirstöðu að innan sömu
skólastofnunar séu allar gerðir í
boði. Enda þótt Háskóli Islands
sé fyrst og fremst skilgreindur
sem rannsóknaháskóli, gæti
hann einnig boðið nám með fag-
háskólasniði og segja má að
margt, sem nú fer fram innan
Endurmenntunarstofnunar Há-
skólans, sé skylt því sem boðið er
á vegum héraðsháskóla í Banda-
ríkjunum.
Rannsóknaháskólar
Rannsóknaháskólar em mann-
frekastir og dýrastir þessara gerða
háskóla. Margar þjóðir telja að
þeit þrífist ekki í minna samfélagi
en tveggja milljóna manna. Við
höfum lagt metnað okkar í að
byggja upp slíkan háskóla, þrátt
fyrir fámennið, og náð bærileg-
um árangri. Þannig má velta því
fyrir sér, hvernig umhorfs væri í
íslensku samfélagi, ef Háskóli ís-
lands væri ekki til staðar. Hitt gef-
ur augaleið, að við munum ekki
hafa efni á að byggja upp margar
slíkar stofnanir. Við verðum því
að fara varlega í uppbyggingu
okkar og gæta þess að dreifa
kröftum ekki umfram getu. Sam-
vinna og verkaskipti við erlenda
skóla geta styrkt okkur og það
hlýtur einnig að verða meginregl-
an í samstarfi skólastofnana okk-
ar, sem vilja bjóða nám með sniði
rannsóknaháskóla. Hins vegar
virðist vel orðið tímabært, aö til
mótvægis við það rannsóknahá-
skólanám, sem nú er í boði innan
Háskóla íslands, verði komið upp
öflugum fagháskóla með fjöl-
breyttri fagmenntun. Við gætum
einnig heimilað bestu framhalds-
skólum okkar að gera tilraunir
með rekstur héraösháskóla, sem
byðu styttri starfsmenntun og
byrjun almenns háskólanáms.
Háskóli íslands gæti hæglega
stutt slíka þróun með samvinnu,
en þar mættu stærstu sveitarfé-
lögin einnig láta til sín taka.
Svo róttækar breytingar innan
háskólastigsins þurfa langan að-
draganda og vandlegan undir-
búning. Meðan þeirra er beðið
verður Háskóli íslands að axla þá
ábyrgð og þann vanda sem fylgir
ört vaxandi aðsókn að háskóla-
námi. Háskóli íslands er með lög-
um skyldugur að taka til náms
alla stúdenta sem til hans sækja.
Svo hlýtur enn ab verða, meðan
þeim standa ekki til boða aðrir
háskólar hér á landi. Af þessum
sökum hefur Háskólinn ekki farið
fram á almenna heimild til tak-
mörkunar á 'fjölda, heldur skýrar
lagaheimildir til að auka faglegar
kröfur og til að beina hluta að-
sóknar yfir á aðrar námsgreinar,
ef aðsókn ab einhverri grein verð-
ur svo mikil að gæbum námsins
þar er stefnt í hættu vegna skorts
á aðstöðu.
Duttlungar ríkis-
stjórna
Til að valda þessu hlutverki sínu
og mæta vaxandi absókn þarf Há-
skólinn að fá trygga fjárveitingu í
samræmi við nemendafjölda. Slík
verklagsregla mun í gildi í grunn-
skólum og framhaldsskólum og
einnig í öðrum skólum á háskóla-
stigi, en ekki í fjárveitingum til
Háskóla íslands. Þar sveiflast fjár-
veitingar eftir duttlungum ríkis-
stjórna í litlu samræmi við þarfir
Háskólans. Til að skýra þessa full-
Sveinbjörn Björnsson háskólarektor.
yrðingu vil ég fara nokkrum orb-
um um þessi mál undanfarin sjö
ár. Á þessu tímabili hefur skráð-
um nemendum fjölgað um fjórb-
ung. Þeir munu verða a.m.k.
5400 í upphafi næsta árs. Fjöldi
innritaðra segir þó ekki alla sögu.
Meira er að marka fjölda þeirra
sem þreyta próf. Ef sá fjöldi er
umreiknaður í full ársverk í námi,
jafngildir hann 4000 nemendum
nú, en 2700 árið 1988. Nemend-
um í fullu námi hefur því fjölgað
um 50% á þessum sjö árum.
Virkni stúdenta í námi vib Há-
skólann mun vera með því hæsta
sem þekkist í háskólum, sem ekki
velja á neinn hátt úr þeim stúd-
entum sem inn sækja. Ef eðlilega
væri að málum staðið, hefði fjár-
veiting átt að hækka í hlutfalli
við fjölda nemenda í fullu námi
og væri þá 50% hærri aö raun-
gildi en 1988. í reynd hefur fjár-
veitingin sveiflast lítillega eftir
árferöi, en er nú 1,5% lægri ab
raungildi en 1988. Háskólinn
hefur alla tíb andmælt þessari
þróun fjárveitinga, en hlotið litl-
ar undirtektir. Með ábyrgri fjár-
málastjórn var vaxandi kennslu-
þörf mætt með verulegri hagræð-
ingu á árunum 1988-1991, en
með skerðingu fjárveitingar 1992
var það svigrúm á enda og grípa
varð til harkalegs niðurskurðar.
Þær ráðstafanir voru ætlabar til
eins árs, en þar sem ekki hefur úr
ræst og nemendum hefur enn
fjölgab, er staða mála í mörgum
kennsludeildum orðin óbærileg.
Gæ&um hrakar
Valnámskeiðum hefur verið
fækkað svo, að nemendur eiga
erfitt með ab finna sér námskeið
viö hæfi og verða að velja nám-
skeib sem ekki skila þeirn í átt að
því marki, sem þeir hafa sett sér
meb náminu. Kennsla fer fram í
sífellt fjölmennari hópum og
fjöldi nemenda um hvern kenn-
ara er slíkur, að lítið tóm gefst til
vibræbna og leiðbeininga. Verk-
legar æfingar og vinna við raun-
hæf verkefni er og í lágmarki.
Engum dylst að standi þessir
kennsluhættir til lengdar, hrakar
gæðum kennslunnar, og gildi
þeirrar menntunar sem veitt er
verbur rýrara en við er unað. Há-
skólinn hefur borið kennsluhætti
sína saman við staðla sem notað-
ir eru í evrópskum háskólum. Af
þeim er Ijóst að í fjölmennustu
greinum hér eru kennarar of fáir
miðað við nemendafjölda, kennt
er í stærri hópum en æskilegt er
og nemendur fá of litla þjálfun
og leiðbeiningu í lausn verkefna í
smærri hópum. Til að ná eðlileg-
um kennsluháttum miðað vib
þessa staðla þyrfti fjárveiting til
kennsludeilda Háskólans að
aukast um 300 milljónir króna.
Frá því aö þessi samanburður var
gerður hefur nemendum í fullu
námi enn fjölgað um 300 og því
er ljóst, að enn mun kennsluhátt-
um hraka, ef ekki kemur til aukið
fé.
Ný menntastefna
Spyrja má hvernig vib getum
vænst þess, að okkar skólar standi
jafnfætis skólum annarra þjóða,
ef við verjum mun minna til
þeirra? Menn mega ekki taka orð
mín sem gagnrýni á mennta-
málaráðherra. Hann hefur sýnt
málefnum Háskólans fyllsta
skilning, en átt óhægt um vik
sökum þess hve þröngt stakkur
ráðuneytisins er skorinn.
Menntamálaráðherra hefur unn-
ið að mótun nýrrar mennta-
stefnu og lagt fram frumvörp til
laga um grunnskóla og fram-
haldsskóla, sem er ætlað að festa
þessa stefnu í sessi og búa í hag-
inn fyrir framkvæmd hennar.
Skólamenn vænta sér mikils af
þessum áformum. Hætt er þó við
að þau bæti lítið stöbu okkar í
samkeppni vib aðrar þjóðir, ef
ekki er jafnframt mörkuð stefna
og markvisst að því unnið ab ná
jöfnuði við helstu vibmiðunar-
lönd okkar í framlögum til
fræðslumála. Hér dugar ekki
minna en viöhorfsbreyting þjób-
arinnar til menntamála, sem ger-
ir Alþingi og ríkisstjórn kleift aö
setja málefni skóla á jafnháá skör
og aðrar þjóbir, sem við viljum
líkjast.
Bókhlaðan
Nú nálgast þau tímamót ab Þjób-
arbókhlaðan verði opnuð not-
endum. Alþingi hefur samþykkt
lög um Landsbókasafn íslands,
sem jafnframt er háskólabóka-
safn. Að vonum er mikil eftir-
vænting í röðum stúdenta og
starfsmanna Háskólans, enda
færir þessi bygging námsmönn-
um og öllum, sem fræbistörf
stunda, nýjan heim aðstöðu og
þjónustu. í stað margra smásafna
með ófullburða bókakost og
þjónustu kemur öflugt miðsafn
búib nútímatæknibúnabi til
gagnaleitar og miðlunar. Þetta
safn er ekki síbur mikilvægt fyrir
þá sem starfa í atvinnulífi og
þjóðlífi. Hingað til hafa þeir orð-
ið ab bjarga sér með eigin bóka-
kosti eða leita til annarra landa
eftir upplýsingum og heimildum.
Vib höfum beðið rúm tuttugu ár
eftir þessari byltingu. Mennta-
málaráðherra og ríkisstjórn eiga
þakkir skilið fyrir að hafa skilað
byggingunni í höfn þrátt fyrir
harðindi í ríkisbúskap. Nú er að
vona að eftir fylgi fé til að reka
Landsbókasafnið með sama
myndarbrag. Engan þarf ab
undra þótt kostnaður aukist við
ab stökkva frá kotbúi í stórbýli,
sem jafnast á vib söfn annarra
landa. Sá kostnaðarauki mun
- hins vegar skila sér aftur í bættu
verklagi vib nám og störf. Vissu-
lega mun það taka nokkurn tíma
að bæta bóka- og tímaritakost
safnsins, sem er langt undir því
marki sem verjandi getur talist.
Þar hafa stúdentar sýnt lofsvert
framtak með þjóðarsöfnun sinni
til að fylla bókhlöbuna. Er von-
andi að hún fái víðtækan stuðn-
ing almennings og ekki síður fyr-
irtækja og stofnana, sem hingað
til hafa leyst sinn vanda með eig-
in söfnum, en gætu nú komið
Landsbókasafninu til styrktar
gegn því að njóta þjónustu þess.
Allur aðgangur að hinu nýja mið-
safni er auðveldari en ætla mætti,
vegna tölvutækni, en með aðstoð
tölvu og síma geta menn notið
þjónustu safnsins hvaðanæva af
landinu og reyndar hvaban sem
er úr heiminum.
Miblun upplýsinga
Mikilvægi upplýsingatækni í nú-
tímasamfélagi er óumdeilt og
notkun slíkrar tækni er ekki síður
mikilvæg í háskólastarfi. Miðlun
upplýsinga og meðhöndlun
þeirra með tölvutækni er nú orð-
in svo ríkur þáttur í daglegu starfi
háskóla, að tryggja verður öllum
greiðan aðgang að grunnþjón-
ustu þessarar tækni án endur-
gjalds. Not þessarar tækni í fjar-
kennslu eru augljós, en hún mun
einnig valda straumhvörfum í
kennsluháttum innan háskóla og
auðvelda kennurum að eiga sam-
skipti við nemendur utan
kennslustunda og leiðbeina þeim
í sjálfsnámi. Á undanförnum
árum hefur Háskóli íslands unnið
markvisst að því aö nýta þá
möguleika sem tölvutækni og
upplýsingatækni bjóða í kennslu,
rannsóknum og stjórnsýslu. Nú
er unnið sérstaklega ab því að
bæta sambandið við erlenda há-
skóla með því að fá hraðvirkari
tengingu vib útlönd. Sérstök
nefnd háskólaráðs vinnur nú að
mótun stefnu Háskólans í þess-
um málum.
Vegir Gubs ...
Hefðum við spurt forsvarsmenn
atvinnulífs fyrir 30 árum hvort
þeir hefðu þörf fyrir 350 tölvun-
arfræöinga, hefði svarið verið
hiklaust nei og þeir hefðu jafnvel
ekki skilið hvað okkur gengi til
meb slíkri fásinnu. Þessi fræði
væru bara á færi stórfyrirtækja og
við ættum að láta okkur nægja að
veiða fisk og kaupa tæknina. En
svo er framsýni Háskólans fyrir
að þakka að við eigum nú fjölda
vel menntaðra tölvunarfræðinga,
sem geta skipað okkur í fremstu
röð á sviði upplýsingatækni, ef
vib skiljum kall tímans. Þetta
dæmi sýnir kannski betur en
margt annað, ab vegir framfara
og framtíðar eru líkt og vegir
Guðs órannsakanlegir. Eina hald-
reipið er traust trú á gildi mennt-
unar og góðra skóla.
Kæru kandídatar, nú er komið
að þeirri stundu, ab þib takiö við
vitnisburbi Háskólans um árang-
ur ykkar í námi. Háskólinn er
metinn eftir menntun þeirra,
sem frá honum koma, hvort sem
það er til frekara náms í öbrum
háskóla eba til starfa í þjóbfélag-
inu. Við vonum að ykkur farnist
vel og þið berið héöan staðgott
vegarnesti. ■