Tíminn - 10.12.1994, Blaðsíða 10

10
t
&í$iúmu
Laugardagur 10. desember 1994
Hjálmar Vilhjálmsson, helsti sérfrœbingur landsins um iobnu, varbi á dögunum doktorsritgerb sína um ísienska
lobnustofninn. Tíminn tók dr. Hjálmar tali:
Marhnútafræðingur á laun,
segir loðnuna eðalfisk
„Þú getur rétt ímyndab
þér ab eftir aö ég kom
heim gat ég ekki sagt
nokkrum lifandi manni
frá þessari sérgrein
minni. Ég held þab hafi
libib ein fimmtán ár
þangab til ég fór ab
kjafta þessu í vibskipta-
vini mína, nótaskipstjór-
ana. Þá var ég búinn aö
fóta mig í síldinni. Þab
hefbi varla oröiö til þess
ab auka þann litla trú-
verbugleika sem ég hef
haft, ef menn heföu vitaö
aö þab eina sem maöur-
inn hafbi sérþekkingu á,
ef nokkuö, var breskur
marhnútur," sagbi dr.
Hjálmar Vilhjálmsson
fiskifræöingur, í vibtali
vib Tímann. Hann hefur
um langan tíma veriö
loönusérfræbingur Haf-
rannsóknastofnunar og
þab allt frá upphafi
loönuveiba. I síbustu
viku varbi Hjálmar dokt-
orsritgerö sína um ís-
lenska lobnustofninn vib
háskólann í Bergen.
Dr. Hjálmar Vilhjálmsson.
Tímamynd CS
Frænka laxins,
konungs fisk-
anna
Loönan er fiskur sem ís-
lendingar almennt berja
sjaldan augum. Hún er ekki
matfiskur og leiö hennar
liggur einkum úr lestum
fiskiskipanna í þrær fisk-
mjölsverksmiöjanna. En
þetta er merkari fiskur en
viö höfum haldiö.
„Þetta er eöalfiskur og ná-
skyldur laxinum," segir dr.
Hjálmar. „Þar ab auki er
loönan á nánast sama þrepi
fæöukeöjunnar og síld. Hins
vegar verb ég aö játa þaö aö
út af loönu hafa aldrei orðið
styrjaldir. Þaö hefur hins
vegar oröiö vegna síldar, ég
held ég muni þaö rétt aö
þaö hafi verið Hollendingar
og Bretar sem böröust
stundum um síld fyrr á öld-
um."
Loðnan er ekki krassandi
matur, aö því er dr. Hjálmar
segir í samtalinu: „Eg hef
borðað loönu steikta, og
fannst hún í lagi, en ekkert
meira. Ég hef hins vegar
ekki smakkað loönuna eins
og Japanir tilreiöa hana, og
þykir hún lostæti mikiö þar
og víöar. Grænlendingar
boröa hana eins og hún fell-
ur til, og þaö þykir íþrótt á
Nýfundnalandi aö taka á
móti henni í júlí, þegar hún
hrygnir. Þá ausa menn
loðnu upp meö tiltækum
tólum, hún hrygnir nánast á
sandinum. Þar er loönan
boröuö.
Grænlendingar eru hins
vegar þeir einu sem ég hef
heyrt að borði marhnút.
Bjarni Sæmundsson segir aö
marhnútur sé ætur, en ekki
étinn. Þaö mun hafa þýtt á
tungumáli Bjarna heitins aö
þetta hafi nú verið hálfgert
óæti, því hann hafði það
orö á sér aö vera ekki mat-
vandur. En ég hef heyrt aö
marhnútur sé mjög góöur til
átu og einhverjir hafa veriö
aö skoöa þetta hér. En gall-
inn er sá aö í íslenskum
marhnút er mikiö af hring-
ormi."
Breskur mar-
hnútur sem
lokaverkefni
Viö spyrjum dr. Hjálmar
um tildrög þess aö hann
varöi ritgerö sína um loön-
una. Eins og kunnugt er hef-
ur hann um langt árabil ver-
iö helsti sérfræöingur okkar
í loönunni, smáfiskinum
sem bjargaöi miklu í efna-
hagsmálum þjóöarinnar,
þegar veiöar hófu^t.
„Tildrögin til þess, aö ég
hef nú variö doktorsritgerö
um íslenska loönustofninn
viö háskólann í Bergen, má
eiginlega rekja til ársins
1965.
Þannig var aö ég læröi úti í
Skotlandi. Áöur en ég var
búinn var það afráðið aö ég
færi aö vinna hérna á Haf-
rannsóknastofnun, sem þá
hét nú reyndar Fiskideild Át-
vinnudeildar Háskólans. Þar
átti ég aö vinna við síld
undir stjórn Jakobs Jakobs-
sonar. Sem prófverkefni fékk
ég send utan tiltekin gögn
varðandi íslenska sumar-
gotssíld og ætlunin var að
ég skrifaöi um hana kandíd-
atsritgeröina. Nú æxlaðist
þaö svo að gagnasöfnunin
fór eitthvaö úr böndunum
og haustið áöur en ég klár-
aði sat ég uppi án þess aö
hafa nægan efnivið. Nú
fannst mér úr vöndu að
ráöa. En umsjónarkennar-
inn minn, dr. Peter Miller,
var hvergi banginn og ég
fékk ekki betur séð en að
hann væri bara ánægöur
meö þessa þróun mála. Hans
áhugamál voru breskir fjöru-
fiskar og þaö endaöi meö
því að ég skrifaði mína
kandídatsritgerð um tvo
hópa breskra marhnúta,
annars vegar frá Orkneyjum
og hins vegar frá Cornwall.
Út á þetta var ég útskrifaöur
sem fiskifræöingur."
í loönuna
fyrir tilviljun
„Næsti þáttur þessarar
sögu er sá aö ég lýk námi á
miöju sumri og fer heim aö
vinna meö Jakobi í síldinni,
þrátt fyrir marhnútana. Viö
vorum svo í þessu á haus al-
veg fram í október aö það
verður stund á milli stríöa.
Einhverju sinni sat Jakob
inni á skrifstofu og opið inn
til hans eins og alltaf. Ég
heyrði þá að forstjórinn, Jón
Jónsson, kom askvaðandi
inn til Jakobs, en Jón var þá
nýkominn af ársfundi Al-
þjóöahafrannsóknaráösins í
Kaupmannahöfn.
„Heyröu," segir hann, „ég
er búinn aö lofa því aö þú
takir saman allt sem vitaö er
um loðnu viö ísland fyrir
mikinn fund á vegum ráös-
ins næsta haust og hafir
klárt í ritgeröarformi."
Jakob tók þessu heldur fá-
lega, enda ekki aö hugsa um
loönu á þessum árum.
„Jón," sagöi hann, „ég má
ekkert vera aö svona dundi,
þú getur sett strákinn í
þetta." Og þannig má segja
aö afskipti mín af loönunni
hafi hafist, en þau uröu til
þess aö ég varöi doktorsrit-
gerðina um þennan smáa en
ágæta fisk á dögunum."
Lobnuveibar
hefjast
„Um veturinn 1965 fóru
menn í alvöru að fást viö
loðnuveiðar hérna í flóan-
um og lönduðu þá um 50
þúsund tonnum. Þaö var
hægt að bræöa þetta og nýta
eitthvað. Á næstu árum
smájókst loðnuveiðin og
menn færöu sig upp á skaft-
iö, þannig að áriö 1973 fóru
menn aö veiða út af Austur-
landi í janúar, áöur tóku
menn á móti loðnunni út af
Hornafirði í febrúar. Eftir aö
veiðar byrjuöu strax í janúar
fyrir austan fór vertíðarafl-
inn upp í hálfa milljón
tonna og auöséð aö afkasta-
geta verksmiöjanna leyfði
ekki meira á þessum stutta
tíma. Þá var farið aö spekúl-
era í veiöum á öðrum árs-
tímum. Sumarveiðar fóru
svo í gang 1976, eftir mis-
heppnaöa tilraun áriö á
undan vegna hafíss. Á
tveimur árum jókst aflinn í
meira en milljón tonn. Síð-
an hrundi stofninn upp úr
1980, eins og allir vita. En
loönan kom aftur og stofn-
inn rétti viö á tveim árum
þangaö til 1990 aö veiðin
dalaði aftur um tíma."
Hver étur
hvern?
„En þaö hefur verið mikið
aö gera í loönuveiðum og
rannsóknaátakiö fylgir
gjarnan aflanum. Menn eru
ekki ginnkeyptir fyrir því að
setja peninga í rannsóknir,
nema þeir sjái augljósan
hagnað af þeim. Því er nú
verr. En ég lenti semsagt í
loönuslagnum viö upphaf
veiðanna og hef setið í súp-
unni síðan.
Fyrir svona 5 til 6 árum
fór ég að finna til þess að