Lesbók Morgunblaðsins - 21.01.2006, Side 3

Lesbók Morgunblaðsins ˜ 21. janúar 2006 | 3
Í
myndum okkur eyju sem væri
umlukt svo víðáttumiklu Mið-
jarðarhafi eða torfærum Ölpum
að íbúarnir töluðu ennþá latínu.
Börnin myndu læra hana við
móðurkné og nútíminn með öllu
sínu tölvu-, net- og síma-
sambandi væri þar í síendurnýj-
uðum latneskum búningi. Þessi þjóð myndi
eiga ríkulega nútímamenningu á latínu, fyrir
utan arfinn gríðarstóra sem rómverska
heimsveldið lét henni í té, hún væri einka-
erfingi að Virgli, Ovidiusi, Hórasi, heilögum
Ágústínusi og öllum hinum. Fyrir utan
ótæmandi lindir þeirrar latínu sem streymdu
til hennar úr öllum áttum Evrópu allt frá
miðöldum fram til þeirrar átjándu, allt frá
Danasögu Saxa fróða og Hugsunum Des-
cartes til Kirkjusögu Finns
Jónssonar.
Þessi þjóð er að sjálfsögðu
ekki til og nú les enginn lat-
ínu nema fáeinir sérfræð-
ingar og við verðum að nálgast þennan hug-
arheim í gegnum tilfallandi þýðingar (nýlega
var Eneusarkviða Virgils gefin út á ís-
lensku). Sem breytir ekki því að þessi
horfna menning minnir á afskorin, þurrkuð
blóm, við getum rennt grun í fegurð þeirra,
en ilmurinn, hinn lifandi safi, streymir ekki
lengur í gegn.
Á eyju einni í Atlantshafi er enn töluð ís-
lenska, börnin sem fæðast meðtaka hana í
móðurkviði (rannsóknir sýna að fóstrið er
byrjað að leggja við hlustir strax þá). Og
þetta ævaforna mál gengur í endurnýjun líf-
daga með hverju barni sem lítur dagsins ljós
og meðtekur tröllvaxinn nútímann eins og að
drekka vatn um leið og hann berst. Ungling-
ur sem skiptist á boðum við stöllu sína á
smass-íslensku getur í næstu andrá tekið til
við að halda áfram að lesa Völuspá eða
Hávamál og er þá kominn í milliliðalaust
samband við þúsund ára gamlan tíma: „Deyr
fé, deyja frændur …“
Í öllum heiminum er talið að um 300 þús-
und sálir, búsettar á Íslandi, séu þessa að-
njótandi.
Sú var aftur á móti tíð að þetta mál var
talað miklu víðar, meðal annars um gervöll
Norðurlönd, en landfræðilegar ástæður og
frábrugðin áhrif valda því að hin forna tunga
tekur að greinast í mállýskur sem enda með
að missa samband við móðurtunguna sem
heldur velli á Íslandi.
En það er ekki farið að tala um íslensku
fyrr en löngu síðar, fyrstu heimildir um
sjálft heitið eru frá 16. öld, nánar tiltekið ár-
ið 1558 í texta eftir Gísla Jónsson biskup:
„Eru hér nokkrir sálmar útsettir af mér,
Gísla Jónssyni, á íslensku,“ segir þar (með
nútímastafsetningu).1
Snorri Sturluson (1179–1241) aftur á móti
talar um danska tungu og norræna þegar
hann víkur að miðli sínum. Hann minnist
ekki á íslensku, ekki frekar en við færum að
tala um borgfirsku, ísfirsku eða hornfirsku.
Á Íslandi er töluð norræna.
***
Ein afleiðing þess að Norðurlandaþjóðir
missa lifandi samband við móðurtunguna er
að þær hætta að skilja sínar eigin bók-
menntir og ýmist glata þeim að fullu eða
missa þær yfir til Íslendinga sem bæta þeim
við ógrynnin sem þeir áttu fyrir. Þannig er
t.d. um Eddukvæðin sem mörg hver eru
eldri en Íslandsbyggð, en teljast samt til ís-
lenskra bókmennta af því að engir aðrir geta
gert tilkall til þeirra. Það er um þau eins og
hvern annan hlut sem týnist, ef enginn kem-
ur að vitja hans á sá fund sem finnur.
Síðar áttu þessar þjóðir eftir að leita í
sagnaarfinn íslenska til að verða sér úti um
efnivið í eigin sögu. Þannig var um Dani og
Svía sem þrálátt elduðu saman grátt silfur á
öldum áður í kapphlaupinu um forræði á
Norðurlöndum. Þegar tók að renna upp fyr-
ir þeim á öndverðri 17. öld að fortíð þeirra
væri að einhverju leyti að finna á íslenskum
bókum hófst nýtt kapphlaup sem snerist um
að sanna hvor þjóðin væri eldri á svæðinu
með tilheyrandi samtíningi úr íslenskum
handritum, útgáfustarfsemi og eftirspurn
eftir íslenskum fræðimönnum.2
Og ekki þarf lengi blöðum að fletta um
Norðmenn sem þiggja sögu sína á miðöldum
í heilu lagi frá Heimskringlu Snorra Sturlu-
sonar og öðrum konungasögum sem varð-
veist hafa á Íslandi.
Þjóðverjar hafa líka sótt í þennan sjóð því
íslenskan varðveitir efni sem nær allt aftur
til þjóðflutningatímans þegar germanskir
ættbálkar voru á faraldsfæti um álfuna svo
af kviknuðu frásagnir og ljóð sem varða þá.3
Því það er svo mikilvægt að eiga sér sögu,
án hennar troða þjóðirnar skamma stund
marvaðann á ómælisdjúpi gleymskunnar. En
sagan býr í tungumálinu og til að búa henni
varanlegan búning þarf ritmál. Tunga án rit-
máls er hverfult fyrirbæri og hefur lítinn
mótstöðukraft þegar hún mætir utanaðkom-
anndi áhrifum. Af á þriðja hundrað tungu-
málum frumbyggja Ástralíu og á sjötta
hundrað tungumálum frumbyggja Brasilíu
hafa nær öll liðið undir lok og með þeim
ómældir sjóðir sagna, goðsagna og visku.
***
Hver er staða okkar Íslendinga þegar málið
er annars vegar? Erum við með alla okkar
ritmálshefð í svipaðri aðstöðu og með hitann,
rafmagnið og vatnið: eitthvað óþrjótandi
mitt í yfirvofandi skorti svo margra annarra.
Höfum við efni á áþekku andvaraleysi og
þegar við notum 30 lítra af vatni til að
bursta í okkur tennurnar per skipti?
Ekki segir sagan það. Þvert á móti er
ekki ýkja langt síðan íslenskan lenti í
hremmingum og villum svo minnstu munaði
að hún lognaðist út af. Upphaf þess má
rekja allt aftur til siðaskiptanna, en þá
aukast mjög ítök hins erlenda valds á Ís-
landi þegar kóngurinn danski eignast hér
auðæfi sem áður voru í umsjá kirkju og
klaustra. Eignir sem þurfti að sýsla um og
hagsmuni sem þurfti að vernda og viðhalda.
Stjórnsýslan, lagamálið, guðsorðið verður æ
dönskuskotnara, fyrir utan aðsenda embætt-
ismenn ómælandi á íslensku. Íslenskan er
útlæg ger í eigin landi og þegar komið er
fram á átjándu öld stendur málið svo tæpt
að sjálfur rektor Skálholtsskóla, Bjarni
Jónsson, leggur til að landsmenn fari að
dæmi Norðmanna og kasti fyrir róða móð-
urmáli sínu og taki upp dönsku. Og svarar
sjálfur þeim sem kynnu að malda í móinn
vegna fornritanna: að öllum þeim helstu hafi
nú þegar verið snúið yfir á latínu og latínan
mun jú blífa um aldur og ævi.4
Að sjálfsögðu voru þeir til sem vildu
spyrna við fótum og leiftraði þá fyrir sjónum
glæsileiki fornmálsins. Þó er eins og sú við-
leitni finni sér ekki farveg fyrr en sjálfstæð-
isbaráttan er komin á skrið á þeirri
nítjándu. Þráin eftir frelsi er samofin end-
urreisn íslenskunnar, úr þessu tvennu verð-
ur sá kjarnasamruni sem knýr baráttuna
fyrir því fullveldi sem að lokum náðist á síð-
ustu öld.
***
Sæju menn í anda háskólarektor í dag
leggja til að við hættum að tala íslensku og
tækjum í staðinn upp ensku, sem væri hvort
eð er mál viðskipta og í vaxandi mæli stjórn-
sýslu, en Íslendingasögurnar flestar komnar
út á heimsmálinu?
Þótt líkindi til þess teljist ekki mikil er
engu að síður hollt að hafa í huga að málið
er ekki sjálfgefið, þvert á móti er ævinlega
ástæða til að vera á tánum, minnug þess að
íslenskan hefur áður staðið tæpt. Að vísu
blasir við að tungan hefur á síðastliðnum
hundrað árum gengið í gegnum blómaskeið,
ritfeikn síðustu aldar að ógleymdri ljós-
vakamiðlun málsins votta það.
En áherslurnar færast til. Nýr miðill kom
til sögunnar á ofanverðri 20. öld sem ger-
breytti stöðu bæði prentverks og útvarps.
En þá gerist það að íslenskt sjónvarp nær
ekki máli á þjóðtungunni. Um leið snuðar
það landsmenn í stórkostlegum mæli um
sjálfan veruleikann. Þeir eru að heita má
framandi í eigin landi, heilu árgangarnir
hafa vaxið upp annars hugar, þ.e. með hug-
ann á allt öðru málsvæði, öðru umhverfi.
Það má heita regla á Íslandi að eftir að
fréttum og Kastljósi lýkur heyrist ekki ís-
lenskt orð í sjónvarpi allra landsmanna. Með
helstu menningarþjóðum er þessu svo þver-
öfugt farið að hið erlenda efni er talsett á
þjóðtungunni. Þannig heyrist aldrei enskt
orð í sjónvarpi Þjóðverja, Frakka, Ítala,
Spánverja svo dæmi séu tekin af fjórum evr-
ópskum stórþjóðum.
Og mætti einhver millivegur vera.
En það má mikið vera ef þessi fjarvera Ís-
lendinga frá málhverfi sínu og hugarheimi á
ekki stóran hlut í hvað okkur tekst oft bág-
lega að fóta okkur í veruleikanum, hvað við
erum oft eins og gestkomandi í eigin að-
stæðum (vorum við ekki síðast um daginn að
horfa á danskan fréttaskýringarþátt um „ís-
lensku útrásina“?).
***
Hér hefur verið talað eins og iðkun og rækt-
un málsins sé eftirsóknarverð og af hinu
góða. En þá má ekki gleyma hinu sjónarmið-
inu sem hefur skotið upp kolli í nútímanum,
nefnilega að öll málstýring sé af hinu vonda,
andlýðræðisleg og þegar allt kemur til alls
tæki valdastéttarinnar til að viðhalda völdum
sínum.5
Þessi skemmtilega hugmynd er eins og að
líkum lætur upprunnin í Frakklandi þar sem
stéttaskipting er geirnegld og málið op-
inbera óvígur kastali innan hvers hin
franska valdastétt hreiðrar sig, hvort sem í
hlut eiga sósíalistar, gaullistar eða lengra að
komnir hægrimenn. Þeir eru allir úr sömu
útungunarstöðinni og lifa og hrærast utan
við samfélagið og ekki fyrr en búið er að
kveikja í talsvert mörgum bílhræjum eða
sturta x-mörgum tonnum af tómötum á göt-
ur og torg að þeim verður á að líta út um
gluggana á Palais Bourbon.
Hugmyndafræðingar þaðan á borð við
Bourdieu, Foucault og Barthes hafa eðlilega
beint sjónum að stéttaeðli tungumálsins og
séð í því ómissandi lið í undir- og yfirtökum
valdastéttarinnar.
Roland Barthes tók m.a.s. svo djúpt í ár-
inni að lýsa því yfir að öll málbeiting væri
fasismi.6
Nú hljóta allir sem á annað borð vinna
með tungumál að finna fyrir beiningu máls-
ins og á stundum allt að því afvegaleiðingu
þess. Tökum til dæmis orðaleppinn „stærsta
framkvæmd Íslandssögunnar“, hér er raðað
saman þremur orðum sem öll eru jákvæðrar
merkingar, „stór“, „framkvæmd“, og kór-
ónað með sjálfri „Íslandssögunni“. Sam-
anhengd mynda þau nánast óvinnandi vígi
sem verst hverri atlögu, eins þótt hvert
klámhöggið á fætur öðru ríði af innan þess.
Annað dæmi er „hlýnun andrúmsloftsins“
sem sniðgengur kerfisbundið kólnunina sem
af henni hlýst þegar hafstraumarnir raskast
og golfið nær ekki lengur til stranda Ís-
lands.
Stundum hafa menn talið sig geta siglt
fram hjá farangrinum sem heitin bera með
sér með því að skipta um nafn, dæmi um
það er „nýbúi“ sem átti að krækja hjá gild-
ishlöðnu orði á borð við „innflytjandi“. En
hvað gerist? Nýbúi samsamast inntakinu
sem átti að forðast og gott ef ekki bætir við
sig seinni tíma vandræðagangi með þeim af-
leiðingum að þeir sem áttu að njóta góðs af
hljóta að fúlsa við.
En lengra nær samlíkingin við franska
dæmið tæpast. Af hverju? Af því að íslensk-
an er alþýðusprottin í meiri eða minni and-
stöðu við yfirstétt landsins sem hallaðist að
dönsku. Til marks um fyrri stöðu íslensk-
unnar má hafa orð nítjándualdarmannsins
séra Árna Helgasonar, að um aldamótin
1800 á Suðvesturlandi „þá var það haldið á
sínum stöðum ósómi að tala íslensku, þó ís-
lenskir menn væru; það hét næstum því hið
sama að vera íslenskur og að vera villudýr“.7
Svona skrifaði t.a.m. Sveinn Sölvason lög-
maður sem á átjándu öld var einn af áköf-
ustu talsmönnum þess að íslenskan tæki mið
af dönskunni:
Að síðustu vil eg ekki gleyma að standa mínar
skriftir fyrir Mr. Logicis Grammaticis et Philolog-
is, um það er eg hefi bæði viljandi og óviljandi
syndgað á móti þeirra reglum: og fyrst hvað
mínar Definitiones áhrærir, veit eg þær halda
ekki Stik, ef examinerast skyldu juxta methodum
definiendi et demonstrandi logicam, og ekki
verðugar að heita utan Descriptiones; því eg
hefi látið mér segja, að slíkur Methodus passi
sig ekki eiginlega í Scientiis Practicis, heldur all-
eina Theoreticis, hverjar sig láta mathematice
demonstrera 8
Hvarflar að mönnum að allt hefði orðið
hér miklu frjálsara og lýðræðislegra ef
menn hefðu fengið að rita hver eftir sinni
sérvisku og sletta holt og bolt þeim tungum
sem þeim voru tamar? Liggur ekki í augum
uppi að sú málstefna að smíða og þýða á ís-
lensku er mun lýðræðislegri aðferð? Það
væri leikur einn að taka til að mynda orð á
borð við epistemologia og lima það inn í ís-
lenskt mál. „Ég legg stund á epistemológíu“
gæti námsmaður sagt. En hverju er óinn-
vígður viðmælandi hans bættari? Aftur á
móti er til íslenskt heiti sömu merkingar:
„þekkingarfræði“ og nú á hver sem á annað
borð er mæltur á málinu að eiga sjens í ein-
hverja skilningsglætu.
Hitt er jafn satt að fjölmörg erlend orð
eiga heima óbreytt í hvaða máli sem er, ein-
faldlega af því að þau bera með sér hughrif
sem verða trauðlega flutt á milli eða þýdd.
Til dæmis að taka „rasisti“ sem er allt of bil-
lega sloppið að kalla „kynþáttahatara“.
Fleira mætti nefna af vanhugsaðri mál-
vöndun. Þannig mátti lengi vel í fræðslu-
bæklingum til skólabarna ekki tala um „bíl“
og „götu“ heldur „bifreið“ og „akbraut“.
Fyrr skyldi íslensk æska verða fyrir bíl (bif-
reið) en jafn hversdagslegt orð og „gata“
öðlaðist þegnrétt í íslensku máli. Skemmti-
legt dæmi um ógöngur slíkrar ofvöndunar er
að finna í nýútkominni endurminningabók
Solveigar Einarsdóttur þar sem segir frá því
að hún hafi sem krakki ekki sinnt banni við
að hjóla niður Bankastræti af því að hún
misskildi fyrirmæli á umferðarskilti svo-
hljóðandi: „Hjólreiðar bannaðar“ og
Staða málsins
’En það eru blikur á lofti. Eða skyldi sá fimmti hverunglingur sem útskrifast ólæs úr grunnskóla ekki vera
jafn ólæs á klassíska texta sem annað lesmál? ‘
Eftir Pétur
Gunnarsson
peturgun@
centrum.is
Staða málsins