Lesbók Morgunblaðsins - 21.01.2006, Page 10

10 | Lesbók Morgunblaðsins ˜ 21. janúar 2006
Þ
egar kemur að skáldsögu eins
og þessari, sem fjallar í aðra
röndina um sjálfa sig, liggur
beint við að spyrja: Hvers
vegna skrifa menn skáldsögur?
Já, hvers vegna í ósköpunum
leggja menn á sig ómælt erfiði við að skálda
sögur þegar fyrir liggur, eins og Philip Roth
sagði í frægri grein árið 1960, að veruleikinn
skákar alltaf ímyndunaraflinu. Hvaða þörf
rekur menn áfram og hvaða
löngun er verið að svala?
Þetta eru stórar spurningar
sem menn hafa lengi glímt
við, en úr því mannskepnan hefur staðið í
þessu skáldskaparstússi öldum saman hljóta
að vera merkileg svör við þeim. Eitthvað
hlýtur að gerast í skáldskapnum sem ekki
gerist í öðrum tjáningarformum.
Samt er það svo, ekki síst hér í fámenninu,
að fólki hættir til að lesa skáldskap sem
sjálfsævisögu höfundarins. Það leitar oftar en
ekki að fyrirmyndum að persónum og gerir
því skóna ef nokkur kostur er að höfundurinn
sé að skrifa um sjálfan sig. Árni Bergmann
kemur inn á þetta í nýrri bók sinni, Listin að
lesa, og segir þá sem aðhyllast slíka lestr-
araðferð „hlaupa yfir sjálfan galdur sköp-
unarferlisins, láta sér sjást yfir það, með hve
róttækum hætti efniviðurinn ummyndast á
leið sinni inn í bókmenntirnar“ (111). Það er
þessi ummyndun, þessi galdur, sem hlýtur að
vera lykillinn að erindi skáldskaparins við
okkur öll. Svo hratt sé farið yfir sögu, skapar
téð ummyndun listform sem kallast á við
veruleikann en er jafnframt eitthvað miklu
meira. Það er þess vegna sem skáldskapurinn
er oft á tíðum betur í stakk búinn til þess að
höndla ákveðinn sannleika en frásögn sem á
að heita sannsöguleg.
Á annarri löppinni
Í Slow Man kryfur J. M. Coetzee eðli skáld-
skaparins og sköpunarferlið. Paul Rayment
er sextugur ljósmyndari sem býr í Adelaide í
Ástralíu (þar sem Coetzee býr nú) en hefur
jafnframt nokkur tengsl við Frakkland. Í
upphafi bókarinnar verður hann fyrir því
óláni að bíll keyrir utan í hann þar sem hann
er á ferð á reiðhjólinu sínu einn gæskufullan
morgun. Skiptir engum togum að hann flýgur
af hjólinu og í stuttum og hnitmiðuðum setn-
ingum er því lýst hvernig hann virðist aldrei
ætla að lenda og getur svo ekki einu sinni lyft
fingri þegar hann loksins lendir. Rayment er
fluttur á sjúkrahús og reynist hafa slasast svo
illa að taka verður annan fótinn af fyrir ofan
hné og í framhaldinu verður hann nánast
ósjálfbjarga (sbr. titil bókarinnar) enda neitar
hann alfarið að nota gervifót – hefur greini-
lega ekki frétt af Össuri. Hann einangrar sig
líka frá þeim fáu vinum sem hann á og er
óhætt að segja að kyrrstaða yfirtaki líf hans;
hann verður afar „hægur maður“. Þangað til
hann ræður sér hjálparhellu sem er af króat-
ísku bergi brotin, Marijönu Jokic. Það er ekk-
ert með það, hann fellur umsvifalaust fyrir
þessari giftu konu og gerist smátt og smátt
þátttakandi í lífi hennar og fjölskyldu hennar.
Byrjun bókarinnar er afar sterk og gríp-
andi og minnir að því leyti á aðra þekkta bók
eftir Coetzee, Vansæmd. Maður lifir sig inn í
vandræði ljósmyndarans Pauls eins og maður
lifir sig inn í vandræði prófessorsins Davids
Lurie, enda blundar sjálfsagt í okkur öllum
ótti við að lenda í hremmingum sem þessum.
Þetta er sérlega vel stíluð frásögn, jafnt sam-
töl sem lýsingar, og fyllist maður strax áhuga
á afdrifum ljósmyndarans ólánsama, þó að
hann geti ekki talist litríkur; Paul Rayment
er algjör meðaljón sem hefur þar að auki átt
fremur viðburðasnauða ævi, er fráskilinn og
barnlaus. En sem maður er í sínum innlif-
unarham, farinn að trúa á persónuna og lifa
með henni eins og manneskju af holdi og
blóði, er maður fyrirvaralaust löðrungaður:
Kynnt er til sögunnar gömul söguhetja
Coetzees, skáldkonan Elizabeth Costello, sem
bar uppi samnefnda ritgerðaskáldsögu. Eliza-
beth er heimsfrægur rithöfundur og hefur
ferðast um heiminn til að halda fyrirlestra um
efni sem Coetzee sjálfum eru hugarhaldin.
Fjandinn! hugsaði ég, þurfti Coetzee endi-
lega að gera þetta, koma í veg fyrir að ég
gæti notið þeirrar listrænu blekkingar og
nautnar að lesa vel skrifað og trúverðugt
verk? Hér gerbreytir hann bókinni í einni
svipan og fer fram á allt annan leshátt. Hefur
ekki Philip Roth krufið þetta mál til mergjar
eins vel og hægt er? John Fowles? Ian
McEwan? Hvað um það, um leið og Elizabeth
Costello ryðst inn á heimili Rayments, hreiðr-
ar þar um sig og fer að ráðskast með fólk, er
þessi bók í aðra röndina orðin að sögu um
sögu. Reyndar býður Coetzee líka upp á þann
valkost að halda áfram að lesa bókina sem
raunsæissögu, en það tókst mér ekki nema að
litlu leyti því eftir innrás Costello fór heilinn í
ákveðinn greiningargír.
Gangvirki skáldskaparins
Ég hef velt því talsvert fyrir mér hvers vegna
Coetzee grípur til þessa ráðs inni í miðri
skáldsögu sem var kominn á gott flug. Skyldu
þetta vera aukaverkanir Nóbelsverð-
launanna? Finnst honum að nú þegar hann
hafi hlotið æðstu orðu bókmenntaheimsins
fyrir skáldsagnagerð þurfi hann að grand-
skoða eðli skáldskaparins og sköpunarferl-
isins? Eitthvað hlýtur alltént að brenna á
honum um hlutverk skáldsins í veruleikanum.
Elizabeth Costello ber að garði þegar les-
andinn er kominn í þá hefðbundnu stellingu
að búa sig undir óviðurkvæmilegt ástarsam-
band Rayments og Marijönu. Hún hringir
dyrabjöllunni hjá honum þegar hann er að
vonast eftir Marijönu og paufast upp stigana,
móð og másandi. „Slæmt hjarta,“ segir hún
(80). „Næstum jafn mikill dragbítur og slæm-
ur fótur“ (ég bið lesendur að afsaka þessa
hráu þýðingu en nú ríður á að halda upp á
samræmið í notkun lýsingarorða). Þetta
finnst Rayment óviðeigandi athugasemd úr
munni ókunnugrar manneskju. Elizabeth seg-
ist vera komin til þess að rannsaka hvers
konar maður hann sé og fer síðan með upp-
hafslínur bókarinnar Slow Man fyrir hann,
orðrétt. Eins og það sé ekki nóg til að sann-
færa lesandann um að Rayment (sem rímar
við vraiment: sannarlega) sé hugarfóstur eða
sköpunarverk hennar segist hún hafa spurt
sjálfa sig í fyrsta skipti sem hún heyrði þess-
ar línur hvað hún hefði við þennan mann að
gera. Og þegar Rayment spyr ringlaður hvað
hann sé henni svarar hún: „Þú komst til mín,“
og kveðst ekki hafa beðið um það – þarna er
innblásturinn kominn.
Ég held að við þurfum ekki frekar vitnanna
við, það er augljóst að hér leyfir Coetzee
skáldi og sköpunarverki að takast á eins og
um tvær raunverulegar manneskjur sé að
ræða. Er þetta snjallt? Eða eyðileggur þetta
bókina, eins og sumir gagnrýnendur hafa
haldið fram? Kannski er þetta svona eins og
„óhljóðin“ sem Björk læðir inn í sum af lög-
unum sínum til þess að erta hlustandann og
koma í veg fyrir að hann festist í fyr-
irsjáanlegu fari. Öðru fremur er þetta þó
árétting á því að persónur verða æði raun-
verulegar jafnt fyrir höfundi sem lesanda og
geta haft heilmikil áhrif á mannlífið. Mér
kemur í hug bókin Friðþæging eftir Ian
McEwan í þessu samhengi, en þar hefur ung
stúlka verið að lesa rómantískar bækur sem
leiðir til þess að hún rangtúlkar veruleikann
sem aftur leiðir til mikils og margslungins
harmleiks.
Það má velta ýmsu fyrir sér sem fer á milli
Costello og Rayments. Coetzee ýjar t.d. að
því þegar hann lætur hana jafna saman
slæmu hjarta og slæmum fæti að samband
höfundar og sögupersónu sé spurning um yf-
irfærslu eða annað sjálf. Eru söguhetjur oftar
en ekki eins konar hliðarsjálf höfundarins?
virðist hann spyrja, tæki til að koma því á
framfæri sem höfundinum sjálfum liggur á
hjarta? Sú pæling er margbrotin því Eliza-
beth Costello á jú ýmislegt sameiginlegt með
Coetzee sjálfum. Hann hefur t.d. flutt fyr-
irlestra í nafni hennar og þeir urðu síðar að
tveimur bókum, Lives of Animals sem síðan
varð uppistaðan í bókinni Elizabeth Costello,
og til þessara fyrirlestra er líka vísað í Slow
Man. Ef marka má Nóbelsverðlaunaræðu
Coetzees, sem hann kallar „He and his man“,
virðist þetta samband höfundarins og sköp-
unarverksins alltént vera honum hugleikið
sem þarf ekki að koma á óvart þegar hugsað
er til allrar þeirrar umræðu sem hefur fylgt
honum um tengsl skáldverka hans við veru-
leika hins hrjáða ættlands hans, Suður-
Afríku, en honum var gjarnan borið á brýn að
nýta ekki hæfileika sína beint í þágu barátt-
unnar gegn aðskilnaðarstefnunni. Í stað þess
að skrifa áróðursrit setti hann saman bækur
sem fólu í sér almennari umfjöllun um valda-
hlutföll og afleiðingar þeirra fyrir mannfólkið.
Líta má á þá rannsókn sem fram fer á eðli
skáldskaparins í Slow Man sem rökrétt fram-
hald af þessari umræðu allri.
Sjálf virðist Elizabeth Costello vera afar
meðvituð um vandann við að færa veru-
leikann yfir á bók. Þegar Rayment spyr hvort
hún sé komin til að rannsaka sig svo hún geti
notað sig í bók svarar hún: „Ég vildi að þetta
væri svo einfalt“ (88). Rayment áttar sig ekki
á því hvað sé svona flókið við þetta og biður
hana að skýra mál sitt. „Ef ég ætlaði að setja
þig á bók, eins og þú orðar það, mundi ég ein-
faldlega gera það. Ég mundi bara breyta
nafninu þínu og einhverjum aðstæðum í lífi
þínu til þess að sneiða hjá meiðyrðalöggjöf-
inni. Ég þyrfti sannarlega ekki að setjast að
hjá þér. Nei, þú komst til mín, eins og ég
sagði þér: maðurinn með slæma fótinn“
(88–9).
Þó að samband Costello við persónur sínar
minni stundum á heilaleikfimi, já og kannski
á brúðuleikhús líka, er þessi bók enn eitt
dæmið um það hversu meðvitaður Coetzee er
um þá fagurfræðilegu og siðferðilegu erf-
iðleika sem fylgja því að breyta þjáningu af
mannavöldum í list.
Hliðrun
Hliðrun er eitt af eftirlætisviðfangsefnum
Coetzees, þ.e.a.s. fólk sem af einhverjum
ástæðum er kippt út úr umhverfi sínu og sett
niður þar sem það þekkir sig ekki, ýmist sem
innflytjendur eða úrköst. Hans frægustu
bækur eru þessu marki brenndar, s.s. Life &
Times of Michael K, sem fjallar um litaðan
mann með skarð í vör á tímum aðskiln-
aðarstefnunnar, og Vansæmd (Disgrace) sem
fjallar um hvítan bókmenntaprófessor sem
hrekst úr starfi vegna ósæmilegrar kynhegð-
unar skömmu eftir fall aðskilnaðarstefn-
unnar. Í Slow Man eru mörg tilbrigði við
þetta viðfangsefni. Rayment hefur verið
stjakað út úr eigin lífi sökum slyssins og að
einhverju leyti sökum aldurs, Marijana er
innflytjandi, eins konar forvörður (!) að
mennt en hefur þurft að sætta sig við önnur
viðfangsefni í Ástralíu. Sjálf er skáldkonan á
ókunnum slóðum í hinni nýju bók sinni, bók-
inni sem við erum að lesa, því rithöfundurinn
er jú stöðugt eins og innflytjandi í sínum
sagnaheimi og verður smátt og smátt að læra
að rata um hann. Þar að auki streitist að-
alsöguhetjan gegn skapara sínum sem minnir
á klisjuna um að sögupersónur hafi tilhneig-
ingu til að lifa sínu eigin lífi þó að þær geti
það auðvitað ekki nema að vissu marki enda
háðar margslungnu höfundarvaldi.
Ef til vill er rétt að minna á það að Coetzee
er sjálfur innflytjandi í Ástralíu þó að hann
þurfi ekki að læra nýtt tungumál. Söguhetjan
Rayment á í býsna flóknu sambandi við ástr-
alskt samfélag og sjálfur hefur hann upplifað
hliðrun í heimsóknum til skyldmenna í
Frakklandi á yngri árum. Hér þarf hann hins
vegar að laga sig að innflytjendum nú þegar
hann er orðinn hreyfihamlaður og þarfnast
umönnunar. Einum þræði fjallar þessi bók
því líka um þá aðlögun sem heimamenn þurfa
að leggja á sig vegna innflytjenda sem er
e.t.v. eitt form hliðrunar. Smátt og smátt
verða heimamenn þátttakendur í lífi innflytj-
enda, oftar en ekki vegna kynferðislegs að-
dráttarafls eins og hér er. Rayment býðst í
framhaldinu til þess að kosta skólagöngu son-
ar Marijönu, sem er kannski eins konar hórfé
af hans hálfu (Rayment rímar við payment),
og er þar með orðinn áhrifavaldur í lífi þeirra.
Þessa bók má því að vissu leyti lesa sem
ádeilu á vestræn samfélög sem eru sumpart
orðin svo fötluð að þau geta ekki séð um sig
sjálf og flytja inn fólk (þræla nútímans?) til
að vinna erfiðustu og leiðinlegustu störfin,
ráðskast með það og líf þess eins og menn-
ingarlandslagið býður, rétt eins og rithöf-
undur ráðskast með frásögn. En ádeilan er
ekki einhlít, ekki einföld og ekki borðleggj-
andi.
Leiksoppar sagnamanns
Suður-afríski rithöfundurinn J. M. Coetzee
hefur sent frá sér sína fyrstu skáldsögu eftir
að hann hreppti Nóbelsverðlaunin í bók-
menntum árið 2003. Hún ber heitið Slow Man
og þar heldur hann áfram ævilangri rann-
sókn sinni á eðliseiginleikum skáldskaparins
og tengslum hans við veruleikann.
Eftir Rúnar
Helga Vignisson
rhv@hi.is
J.M. Coetzee „Í Slow Man kryfur J.M. Coetzee eðli skáldskaparins og sköpunarferlið.“
Höfundur er rithöfundur og þýðandi og hefur
m.a. þýtt tvær bækur eftir J.M. Coetzee.