Lesbók Morgunblaðsins - 04.03.2006, Page 15

Lesbók Morgunblaðsins ˜ 4. mars 2006 | 15
GUÐRÚN HELGADÓTTIR rithöfundur varð
sjötug hinn 7. september síðastliðinn. Af því til-
efni kom út bókin Í Guðrúnarhúsi, greinasafn
um verk Guðrúnar sem hefur að geyma níu
greinar eftir jafnmarga bókmenntafræðinga,
átta konur og einn karl. Það er fátítt að út komi
íslensk greinasöfn af þessu tagi, þar sem kast-
ljósinu er beint úr mörgum áttum að einum og
sama rithöfundinum, en þeim mun gleðilegra
þegar það gerist því slík rit eru fengur fyrir ís-
lenska bókmenntaumræðu. Það er einmitt helst
í tilefni af stórafmælum sem slíkar bækur líta
dagsins ljós og í haust kom einnig út greinasafn
um verk Svövu Jakobsdóttur sem gefið var út í
tilefni af því að Svava hefði orðið 75 ára hinn 4.
október síðastliðinn, hefði hún lifað. Þessar
tvær konur hafa hvor um sig skarað fram úr á
sínu sviði og rík ástæða til að beina kastljósinu
að verkum þeirra.
Titillinn, Í Guðrúnarhúsi, kallast á við titil
einnar bókar Guðrúnar, Í afahúsi, sem kom út
árið 1976. En það var tveimur árum áður að
Guðrún sló í gegn með fyrstu barnabók sinni
Jón Oddur og Jón Bjarni (1974) sem var sú
fyrsta af þremur bókum um hina ógleymanlegu
tvíbura sem íslensk börn og foreldrar tóku sam-
stundis ástfóstri við. Ármann Jakobsson skrifar
grein um þessa ástsælu tvíbura og kallar hana
„Að kunna sér hóf í alvörunni. Þegar nútíminn
kom með tvíburum inn í íslenskar barnabók-
menntir“. Eins og Ármann bendir á ollu bækur
Guðrúnar straumhvörfum í íslenskum barna-
bókum; þær komu inn á heldur tíðindalítið svið
þar sem þýddar bækur voru í aðalhlutverki og
samkeppni við þær lítil. Ármann setur bækur
Guðrúnar í norrænt samhengi og ber þær sér-
staklega saman við bækur Anne-Cath. Vestly
en margir muna eflaust eftir bókum hennar um
Óla Alexander Fílibomm-bomm-bomm. Sá
norski piltur og hinir íslensku tví-
burar voru dæmigerð nútímabörn,
bendir Ármann á, og íslenskar fjöl-
skyldur áttu auðvelt með að tengja
sig við veruleika þeirra, auk þess
sem bækurnar leiftruðu af húmor
sem sjaldséður var í íslenskum
bókum fyrir börn á þessum tíma.
Það er annar ritstjóranna,
Dagný Kristjánsdóttir, sem skrifar
inngangsgrein safnsins þar sem
hún lítur yfir höfundarverk Guð-
rúnar og kynnir aðrar greinar í
bókinni, auk þess sem hún rekur
æviágrip Guðrúnar og fjallar um
barnabókmenntir sem bókmennta-
grein. Grein sína kallar Dagný
„Börn þurfa sögur og sögur þurfa
börn“ og er um tilvísun til orða
Guðrúnar að ræða, en þau eru tekin úr viðtali
sem Matthías Viðar Sæmundsson tók við Guð-
rúnu og birti í bók sinni Stríð og söngur frá
1985. Inngangsgrein Dagnýjar er vönduð og
fróðleg og góður upptaktur að ritinu í heild.
Anna Þorbjörg Ingólfsdóttir fjallar um þær
sögur Guðrúnar sem gefnar hafa verið út í formi
myndabóka. Hún fjallar um einkenni slíkra
bóka almennt og ræðir síðan sérstaklega um
samspil mynda og texta í hverri bók fyrir sig.
Frægasta bókin í þessum flokki er áreiðanlega
Ástarsaga úr fjöllunum (1981) um hina óborg-
anlegu Flumbru, ástamál hennar og syni. Anna
Heiða Pálsdóttir beinir sjónum að bókinni Litlu
greyin (1993) sem hefur ekki verið mikið í sviðs-
ljósinu þótt hún hafi hlotið Barnabókmennta-
verðlaun skólamálaráðs Reykjavíkur árið 1994.
Hér tekur Guðrún á alvarlegum vandamálum,
skilnaði og afbrotum, en eins og Anna Heiða
bendir á gerir hún það af ríkum skilningi og
húmor og forðast af list að gera frásögnina af
vandamálum þrúgandi og neikvæða.
Hinn ritstjóri greinasafnsins, Brynhildur
Þórarinsdóttir, fjallar í grein sinni „Glæpa-
kvendi og góðar sálir“ um þríleikinn Ekkert að
þakka! (1995), Ekkert að marka! (1996) og Aldr-
ei að vita! (1998) sem einnig fjallar um sam-
félagsvandamál, þ.e. glæpi af ýmsu tagi. Bryn-
hildur skoðar sérstaklega „þær
siðferðislegu línur sem lagðar eru
í bókunum“ og sýnir hvernig hinir
fullorðnu verða oft ósamkvæmir
sjálfum sér þegar kemur að því að
kenna börnum rétta siðferðilega
hegðun. Í niðurlagsorðum sínum
segir Brynhildur: „[b]ækurnar
hvetja unga lesendur til að velta
fyrir sér grundvallaratriðum á
borð við: „Hvað er glæpur?“,
„Hver er sekur?“ og „Hvernig á
að refsa fyrir tiltekinn glæp?“
Þetta sýnir að Guðrún gerir mikl-
ar kröfur til hinna ungu lesenda
sinna og sýnir þeim þannig þá
virðingu sem þeir eiga skilda.
Brynhildur endar á því að benda
á að líkt og í glæpasögum fyrir
fullorðna eru glæpirnir í bókum Guðrúnar
rammi um félagslega ádeilu.
Katrín Jakobsdóttir fjallar um leikritið Óvita
og um persónuna Pál Vilhjálmsson sem íslensk
börn þekkja bæði úr samnefndri bók sem og úr
Stundinni okkar þar sem hann var fyrst kynnt-
ur til leiks. Í þessum verkum kemur það
kannski einna skýrast fram að Guðrún Helga-
dóttir er baráttumaður fyrir réttindum barna,
sem reyndar má einnig lesa út úr flestöllum öðr-
um verkum hennar, enda heitir grein Katrínar
„Litlir og stórir baráttumenn og -konur“. Sig-
þrúður Gunnarsdóttir tekur „tvö sýni“ úr höf-
undarverki Guðrúnar og ber saman bókaflokk-
inn um Jón Odd og Jón Bjarna annars vegar og
nýjustu bækur Guðrúnar, Öðruvísi dagar (2003)
og Öðruvísi fjölskylda (2004), en sú síðastnefnda
hlaut tilnefningu til Íslensku bókmenntaverð-
launanna á síðasta ári. Sigþrúður sýnir fram á
að þótt margt sé ólíkt með þessum bókum eiga
þær það samt allar sameiginlegt að þar er rekin
sterk barátta „fyrir réttindum og hagsmunum
barna“ – og ítrekar hún þar með niðurstöðu
Katrínar og reyndar fleiri greinahöfunda.
Þríleikurinn Sitji guðs englar (1983), Saman í
hring (1986) og Sænginni yfir minni (1987)
byggist, eins og kunnugt er, á æsku Guðrúnar
og uppvexti í Hafnarfirði. Það er Hafnfirðing-
urinn Birna Bjarnadóttir sem beinir sjónum að
þessum bókum í greininni „Víglína undir
klaustri“. Birna skrifar fallega um þessar bæk-
ur og bendir á að í þeim blasi „lífið [við] eins og
því er lifað“ og að stórar spurningar séu ekki
sniðgengnar, þótt stundum sé „fátt um svör“.
Aftur mætti kannski minnast á að Guðrún
Helgadóttir kemur fram við lesendur (á hvaða
aldri sem er) af virðingu og gerir til þeirra kröf-
ur og það kunna lesendur að meta. Þetta kemur
skýrt fram í grein Birnu án þess að það séu
hennar orð.
Lokagrein safnsins er eftir Silju Aðalsteins-
dóttur sem hefur þá sérstöðu meðal annarra
greinahöfunda að hver og einn hinna vísar til
eldri skrifa Silju um verk Guðrúnar. Og óhætt
er að kalla Silju sérfræðing í verkum Guðrúnar
því hún hefur manna mest um þau fjallað op-
inberlega. Grein Silju heitir „Úr afahúsi til
engla guðs“ og í henni fjallar Silja um þróun
persónulýsinga í verkum Guðrúnar, frá þeim
fyrstu til hinna nýjustu. Silja sýnir á sannfær-
andi hátt hversu mjög Guðrún hefur vaxið sem
höfundur á þeim þremur áratugum sem ritferill
hennar spannar, þótt hún hafi þegar slegið í
gegn með sínum fyrstu bókum. Kannski dregur
grein Silju saman í hnotskurn ástæðu þess að
Guðrún Helgadóttir hlaut Verðlaun Jónasar
Hallgrímssonar, sem veitt eru í tilefni af degi ís-
lenskrar tungu, 16. nóvember 2005. Þeir sem
hafa lesið bækur Guðrúnar vita hversu vel hún
er að þeirri viðurkenningu komin og greinasafn-
ið Í Guðrúnarhúsi undirstrikar það rækilega.
Hér skal þó tekið fram að þeir fræðimenn sem í
þetta rit skrifa hafa þó ekki uppi eintóna lofsöng
um verk Guðrúnar, þeir benda líka á hinar veik-
ari hliðar, t.a.m. eru ekki allir sáttir við sumar
kvenlýsingar hennar. En ljóst er að fáir íslensk-
ir rithöfundar standa Guðrúnu á sporði þegar
kemur að því að segja sögur sem bæði börn og
fullorðnir geta heillast af og skemmt sér yfir.
Ritið Í Guðrúnarhúsi gefur greinargóða mynd
af verkum Guðrúnar og mun áreiðanlega nýtast
vel þeim sem um bókmenntir fjalla í skólum og
annars staðar. Það er einnig áhugaverð lesning
fyrir aðdáendur verka Guðrúnar.
Baráttumaður barnanna
BÆKUR
Fræðirit
Ritstjórar: Brynhildur Þórarinsdóttir og Dagný Krist-
jánsdóttir. Bókmenntafræðistofnun Háskóla Íslands
og Vaka-Helgafell 2005, 176 bls.
Í Guðrúnarhúsi
Soffía Auður Birgisdóttir
Guðrún Helgadóttir
Leiklist
Tvær áhugaverðar frumsýningar verða í Þjóð-
leikhúsinu um helgina sem Lesbók ætlar að
leyfa sér að mæla með óséðum. Þar er annars
vegar Virkjunin eftir Nóbelsverðlaunahöfund-
inn austurríska Elfriede Jelinek í leikstjórn
Þórhildar Þorleifsdóttur og leikgerð Maríu
Kristjánsdóttur. Hins vegar er það frumsýning
í kvöld á Pétri Gaut í leikstjórn Baltasars Kor-
máks en það er opnunarsýning hin nýja leik-
sviðs Kassans sem miklar væntingar eru tengd-
ar.
Verður að leyfa sér að vona að sýningarnar
standi undir væntingum en mikið er í lagt svo
vel takist til.
Tónleikar
Lesbók mælir með tónleikum Sinfóníu-
hljómsveitar Íslands í Háskólabíói á fimmtu-
dagskvöldið, en þar verða eingöngu leikin verk
eftir Jón Nordal í tilefni af áttræðisafmæli hans
í vikunni. Þar gefst tækifæri til að hlýða á fimm
frábær hljómsveitarverk eftir Jón; Choralis,
Tvísöng og þrjá einleikskonserta – fyrir selló,
píanó og klarínettu. Einleikarar á tónleikunum
verða margir snjöllustu tónlistarmenn þjóð-
arinnar: Einar Jóhannesson, Guðný Guðmunds-
dóttir, Ásdís Valdimarsdóttir, Víkingur Heiðar
Ólafsson og Erling Blöndal Bengtsson, en gam-
all kunningi hljómsveitarinnar og fyrrum fasta-
gestur á stjórnandapallinum, Petri Sakari,
stjórnar. Þetta er sjaldgæft og einstakt tæki-
færi til að heyra mörg bestu verka Jóns á einum
tónleikum.
Myndlist
Það er ekki ofsögum sagt að myndlist blómstri
um þessar mundir en ljóst er að vel á annan tug
myndlistasýninga opna um þessa helgi. Tölu-
vert er um opnanir utan höfuðborgarsvæðisins;
m.a. í galleríinu Suðsuðvestur þar sem sýning á
verkum Önnu Guðjónsdóttur opnar í dag kl. 16.
Mesta athygli þessa helgi vekur þó opnun sýn-
ingar á verkum Spencer Tunick í Listasafni Ak-
ureyrar, en hann hefur gert garðinn frægan fyr-
ir myndir af nöktu fólki sem fjölmennir á ýmsa
hversdagslega staði sem oft á tíðum heyra svo-
nefndri siðmenningu til – og varpar þar með
ljósi á tengsl mannsins við uppruna sinn í dýra-
ríkinu, en einnig á tengsl manns og samfélags. Í
Listasafni Akureyrar opnar einnig sýning Höllu
Gunnarsdóttur, sem hún nefnir Svefnfara, en
þessi verk hennar hafa ekki verið sýnd áður hér
á landi.
Kvikmyndir
Lesbókin mælir að þessu sinni með kvikmynd-
inni The Constant Gardener með Ralph Fienn-
es og Rachel Weizs í aðalhlutverkum. Leikstjóri
myndarinnar er Fernando Meirelles, sá hinn
sami og færði okkur verðlaunamyndinni City of
God. Sæbjörn Valdimarsson kvikmynda-
gagnrýnandi Morgunblaðsins hefur meðal ann-
ars þetta um myndina að segja:
„Meirelles kemur frábærlega til skila bæði um-
hverfisstemningunni í viðsjárverðu álfunni
svörtu, spennunni sem skapast þegar Justin fer
á stúfana og að gefa áhorfandanum nasasjón af
framkomu lyfjarisanna við þriðja heiminn. Þeir
eru hið illa afl sem Sovétið var löngum í bókum
höfundarins og kæmi fáum á óvart að Le Carré
hefði fundið í þeim verðugan arftaka, nú þegar
kalda stríðið tilheyrir fortíðinni.“
Lesarinn
44 Scotland Street, eftir Alexander McCall
Smith útg. 2005 Polygon
Espresso Tales, eftir Alexander McCall Smith
útg. 2005 Polygon.
Skoski rithöfundurinn Alex-
ander McCall Smith er höf-
undur The No. 1 Ladies’
Detective Agency-bókanna
sem fjalla um Precious
Ramotswe frá Bótsvana sem
vinnur sem sjálfstætt starf-
andi spæjari, og margir hafa
lesið. Hér er hann hins veg-
ar á heimaslóðum með sögu-
persónur venjulegra íbúa í
Edinborg. Í formála er skemmtileg lesning um
hvernig höfundur kom sér í þann aflagða sið að
vera með daglega framhaldssögu í dagblaðinu
The Scotsman. Bækurnar tvær eru samantekt á
framhaldssögunum í blaðinu og sú þriðja er í
smíðum. Í stuttu máli má segja að Smith takist
hér það sama og heillar í sögum um frú Precious
Ramotswe, þ.e. þessi hæga og hlýlega nærvera
höfundar við venjulegt fólk. Í upphafi sögu eiga
sögupersónurnar það eitt sammerkt að búa í
sama húsi; nr. 44 við Scotland Street, og við
fyrstu sýn er eins og ekkert sé að gerast, alla-
vega engir „viðburðir“, en lesningin fangaði at-
hygli mína þannig að hvor bók um sig var lesin
viðstöðulaust nema að ég varð að leggja aðra
bókina frá mér til að jafna mig á einum atburði
(opnaðar dyr á skáp), segi ekki meir. Nú bíð ég
eftir að heyra meira af lífi sögupersónanna, með
svipaðri tilfinningu og maður fylgist með lífi
uppáhalds ættingja sinna og vina.
Dagbókarbrot
Úr dagbók Kristófers Kólumbusar
Sunnudagur 3 mars 1506.
Eftir sólsetur fylgdi hann stefnu til austurs.
Vindsveipur kippti í seglin og hann taldi sig í
mikilli hættu en Guð sá aumur á þeim. Hann
varpaði hlutkesti um að senda pílagrím, sem
hann sagði, skyldu fara á skyrtunni til Santa
María de la Cinte í Huelva, og það kom í hlut að-
mírálsins. Þeir hétu því einnig allir að neyta ein-
ungis brauðs og vatns á fyrsta laugardegi land-
töku. Hann komst sextíu mílur áður en seglin
rifnuðu; síðan sigldu þeir með ber möstrin
vegna roksins og sjávarins sem gekk á tvær
hliðar yfir skipið. Þeir sáu merki um að land
væri nærri; þeir voru á nágrenni Lissabon.
Lesbók
mælir með…
Pétur Gautur eftir Henrik Ibsen verður frumsýnt á nýju leiksviði, Kassanum, í Þjóðleikhúsinu í kvöld.
Björg Sveinsdóttir