Lesbók Morgunblaðsins - 18.03.2006, Side 6

6 | Lesbók Morgunblaðsins ˜ 18. mars 2006
Þ
órdís Gísladóttir ritar mikla
grein um tvítyngi í tilefni
greinar minnar í Lesbókinni 4.
mars þar sem ég deildi nokkuð
á þá kröfu atvinnulífsins og
ýmissa menntamanna að koma
eigi á tvítyngi hér á landi með aukinni ensku-
kennslu allt niður í 1. bekk. Þessir aðilar geta
þó verið rólegir því skilji ég skilgreiningu
Þórdísar rétt eru Íslendingar ekki aðeins tví-
tyngdir, heldur mætti halda því fram að þeir
séu það þegar við lok grunnskóla, sumir jafn-
vel þrítyngdir og allmargir fjórtyngdir við
lok stúdentsprófs. Skilgreining Weinreichs
frá 1953, sem Þórdís
vísar til, er þó að mín-
um dómi ekki full-
nægjandi til að skil-
greina hugtakið tvítyngi, því það gerir raun
alla sem erlend mál kunna að einhverju
marki tvítyngda eða fjöltyngda.
Þórdís baunar nokkuð á þá staðreynd að
ég gagnrýndi „hámenntaða menn á öðrum
sviðum en tungumálum“ fyrir að gaspra um
tvítyngi eins og það mætti bara ákveða að
koma því á uppi í menntamálaráðuneyti, en
hvernig hún fær út úr því að það sé mennta-
hroki fæ ég ekki skilið. Reyndar gerði ég það
af skömmum mínum að nota þessa nálgun
besservissersins, en eins og ég sagði nem-
endum mínum í orðræðunámskeiði áður en
ég birti mína grein, gerði ég það vegna þess
að ég vissi að þetta tabúbrot vekti miklu
ákveðnari viðbrögð, eins og komið hefur á
daginn.
Tengi tvítyngi máltöku barna
Ég skilgreini tvítyngi nokkuð þröngt í grein
minni þótt ekki geri ég það beint, en það var
þó dagljóst að ég tengi tvítyngi máltöku
barna og þar með mikilli málhæfni, jafnhliða
tvítyngi eins og Þórdís nefnir það í sinni þýð-
ingu. Ég byggi þessa skoðun ekki aðeins á
eigin reynslu sem enskumælandi barn og fað-
ir tvítyngdra barna, heldur einnig þeim rann-
sóknum sem farið hafa fram á menntun
barna við þessar aðstæður, rannsóknum sem
ég hef kynnt mér vegna þess að málið er mér
í meira lagi skylt. Það var einnig hluti af
doktorsnámi mínu í þýðingafræðum og
menningarfélagsfræði að kanna tvítyngi og
gerði ég m.a. á því tvær litlar rannsóknir á
börnum og unglingum hér á landi sem áttu
við tungumálavanda að etja og vík ég að
þeim stuttlega á eftir.
Þórdís ræðir nokkuð um hugtök í grein
sinni og sýnist mér hún einkum skilgreina
þau út frá afstöðu sem verður dálítið slag-
orðakennd á köflum. Einnig bendir hún á til-
teknar rannsóknir sem styðja mál hennar en
sleppir einfaldlega að nefna aðrar sem gætu
bent í aðra átt. Þetta á sérstaklega við um
hugtakið hálftyngi þar sem hún segir m.a. að
hún sé ekki alveg viss um að hún „skilji hvað
átt sé við, þótt auðvitað sé um að ræða hug-
tak sem ýtarlega hefur verið rætt, og hana
„grunar þó [að ég eigi við] að fólk verði
hvorki talandi á íslensku né öðru máli“ og
finnst mér það nokkuð djörf túlkun í því ljósi
að ég tala sérstaklega um umdæmisvandann
og notkunarsvið tungumálanna í tengslum við
þetta. Hún segist ekki vita „til þess að virtir
tvítyngisfræðingar hafi notað það í alvöru
síðustu áratugina“ og einnig að sér „vitanlega
hefur enginn hálftyngdur einstaklingur gefið
sig fram svo vafasamt er að nota orðið af ein-
hverju viti í fræðilegri umræðu“.
Það hefur greinilega gleymst að láta Þór-
dísi vita af því að hálftyngi (e. semilingual-
ism) hefur verið mjög umrætt eftir að virtir
tvítyngisfræðingar á borð við Jim Cummins
og Tove Skutnabb-Kangas ræddu það á átt-
unda og níunda áratug síðustu aldar. 2)
Vissulega hefur verið hart um það deilt og
margir hafna því af þeim ástæðum sem Þór-
dís tilgreinir, að þótt það hafi upphaflega ver-
ið notað sem skilgreining til að styðja við bak
málminnihlutahópa þá megi túlka það sem
einhvern veginn niðrandi. En það lýsir samt
raunverulegu vandamáli að því er margir
telja, svo raunverulegu að nú nota bæði fjöl-
margir þýskumælandi fræðimenn (af ýmsum
þjóðernum) og ýmsir minnihlutahópar, t.d.
Tyrkir í Þýskalandi, þetta hugtak (þ. dopp-
elte Halbsprachigkeit) til að gera þá kröfu að
móðurmálskennsla minnihlutahópa verði
studd betur. Það hefur sýnt sig að hærra
hlutfall nemenda í þeim hópum á við náms-
örðugleika að etja, ekki vegna þess að þeir
séu eitthvað minna greindir, heldur vegna
þess að fyrirbæri sem kallað hefur verið „frá-
dráttartvítyngi“ (e. subtractive-bilingualism)
virðist eiga sér stað þegar minnihlutahópur
lendir í því að skólakerfið tekur á móti börn-
um hans eins og þau séu bara nákvæmlega
eins og börn meirihlutans. Það sem þá gerist
er að meirihlutamálið tekur yfir ný svið
tungumálsins en minnihlutamálið er aðeins
notað heima við eftir það. Það eru nákvæm-
lega þessi mál sem ofangreindir fræðimenn
hafa verið að ræða og ekki af því að þeim er í
mun að troða á minnihlutahópum, heldur
þvert á móti. Móðurmálskennsla fyrir minni-
hlutahópa er eitt mikilvægasta aðlögunar-
verkefni samtímans og mikið hagsmunamál
fyrir alla aðila.
Þetta snerti nákvæmlega einn þátt í grein
minni sem ég hefði vissulega átt að orða ná-
kvæmar og hann er sá að máltaka til tvítyng-
is fer að mínum dómi fram í fjölskyldunni ef
hún vinnur markvisst að því og hún hefur að-
stæður eða þekkingu til að fylgja því eftir
þegar skólaaldri er náð. Þetta á einnig við ef
útlendir foreldrar ala börn sín upp þannig í
nýja landinu. Stanislaw Bartoszek, sem einn-
ig svaraði grein minni, þótti að sér vegið, en
hann lýsti síðan nákvæmlega þeirri leið til
tvítyngis sem ég tel að sé best fyrir innflytj-
endur til að börn þeirra verði tvítyngd, það
er að styðja við móðurmál barnanna heima
við og styðja þau einnig og fylgja eftir í námi
hins erlenda meirihlutamáls.
Þetta snýst ekki um „yfirráð“ meirihluta-
málsins því hin „innfæddu“ börn þurfa einnig
að beygja sig undir viðmið hins staðlaða máls
sem talað og ritað er í ríkinu sem um ræðir.
Það er nefnilega staðreynd að í öllum ríkjum,
sem nota tiltekið tungumál til grunnkennslu í
lestri, skrift og síðar öðrum námsgreinum,
eru til viðmið um beitingu málsins og þau
börn sem tala meirihlutamálið þurfa einnig
að standast þau og sum eiga erfiðara með
það en önnur.
Rannsóknir mínar bentu í þessa átt, en ég
kannaði tvo hópa barna fyrir um tíu árum,
hópa barna sem skólakerfið var kannski ekki
alveg tilbúið að taka við á þeim tíma. Sá fyrri
samanstóð af börnum á fyrsta ári grunnskóla
sem höfðu alist upp hjá heimavinnandi móður
sem hvorki talaði íslensku né ensku og úti-
vinnandi föður sem talaði ekki mál móð-
urinnar og virtist ekki hafa tekið nægan þátt
í máluppeldi barnsins. Börnin höfðu heldur
ekki notið máláhrifa leikskólans á sterkasta
máltökualdri og fyrsta viðfangsefni kenn-
aranna var að kenna þeim íslensku til að geta
kennt þeim að lesa. Hvort þetta ástand er
greint sem „hálftyngi“ eða eitthvað annað er
í raun aðeins spurning um orðaval, vandinn
fyrir nemendur og kennara var raunveruleg-
ur.
Sárara var að kynnast hinum hópnum sem
safnað hafði verið á einn stað í skólakerfinu.
Þetta voru börn sem flust höfðu til Íslands
eftir að þau urðu stálpuð og mörg þeirra áttu
eitt íslenskt foreldri eða stjúpforeldri. Þau
höfðu lært að lesa og skrifa eins og önnur
börn í gamla heimalandinu og hafði að eigin
sögn oftast gengið ágætlega. Þau voru fús að
svara spurningalistum mínum og var átak-
anlegt að skynja þá einangrun sem þeim
fannst þau þurfa að þola á viðkvæmum aldri
vegna þess að þau kunnu ekki tungumálið
sem hinir krakkarnir notuðu og þarna dugði
þeim ekki einu sinni enska. Ég veit að þessi
mál hafa verið tekin fastari tökum síðan en
ég er einnig viss um að betur má ef duga
skal.
Tvítyngd lönd og pidginmál
Þórdís nefnir í grein sinni að „[m]örg lönd
séu tvítyngd eða fleirtyngd, raunar á það við
þau flestöll“ og er það eðlilegt í ljósi hinnar
mjög svo opnu skilgreiningar hennar á tví-
tyngi. Þetta þýðir t.d. að lönd eins og Kan-
ada, Svíþjóð, Finnland og Belgía séu tví-
tyngd, þótt aðeins mikill minnihluti íbúanna
geti notað fleiri en eitt mál sem talað er í
landinu að einhverju gagni. Það er þó ekki
þess konar tvítyngi sem verið er að kalla eft-
ir hér á landi, enda ekkert hefðbundið minni-
hlutamál til hér og reyndar snýst þetta um
ensku sem flestir kunna að einhverju marki á
unglingsárum. Má til sanns vegar færa að í
raun sé verið að kalla á að íslenska verði að-
eins annað opinbert mál hér og að hana megi
nota á þeim sviðum sem hentast þyki svo
spara megi kostnað við að íslenska ýmislegt,
t.d. námsefni, reglur, samninga, löggjöf um
viðskipti t.d. eða skattalög, í stuttu máli að
gera ensku að opinberu máli atvinnulífs,
menntunar og stjórnunar og nota íslensku í
heimilislífinu og annars staðar þar sem hún
truflar ekki. Þetta er leið sem hægt er að
fara ef menn vilja og þá eru máláhrif ensk-
unnar áreiðanlega komin út fyrir slangurmál
unglinga sem Þórdís telur að sé einungis
áhyggjuefni fólks sem komið er á miðjan ald-
ur.
Það er hins vegar einnig alveg víst að stór
hluti þjóðarinnar er ekki enn það vel að sér í
ensku að geta tekist á við þetta allt og það er
þess vegna sem ég notaði hugtakið pidgin,
sem sumir telja eigi rót sína að rekja til
enska orðsins business (aldrei má hrekkja
neitt), af því það mætti í raun bera slíka
breytingu á viðhorfi og framkvæmd málstefn-
unnar við það að íslenska væri sett í nýlendu-
samband við enskuna og þá yrði fyrst til mál-
blendingur sem væri auðvitað undanfari
kreóliseringar en ekki tvítyngis. Það væri
málbreyting á öðru stigi en við höfum átt að
venjast og rekja mætti til þeirrar umdæma-
sviptingar sem mislukkuð tilraun til opinbers
tvítyngis hefði í för með sér. Það kann að
vera að ég hafi ekki rétt fyrir mér, að það
hafi bara minni háttar og eðlileg áhrif á ís-
lenskuna að hætta að nota hana alls staðar
þar sem það kostar eitthvað. En ég er alls
ekki viss um að tilraunin sé þess virði.
 Helstu heimildir:
Baker, Colin. Key Issues in Bilingualism and Bilingual
Education, Clevedon: Multilingual Matters, 1988.
Cummins, Jim. An introductory Reader to the Writings of
Jim Cummins, ritstj. Colin Baker og Nancy Hornberger.
Clevedon: Multilingual Matters, 2001.
Dixon, R.W. The rise and fall of languages. Cambridge:
Cambridge University Press, 1997.
Eubank, Lynn o.fl. ritstj. The Current State of Interlang-
uage. Amsterdam: John Benjamins, 1997.
Freeman, Rebecca D., Bilingual Education. Clevedon:
Multilingual Matters, 1998.
Lindholm-Leary, Kathryn J., Dual Language Education.
Clevedon: Multilingual Matters, 2001.
Soziolinguistik : ein internationales Handbuch zur Wis-
senschaft von Sprache und Gesellschaft, ritstj. Ulrich Am-
mon o.fl. Berlin: De Gruyter, 1988.
http://www.ids-mannheim.de/prag/sprachvariation/
fgvaria/Schulkarriere2002.txt.PDF
http://www.elise.uni-essen.de/elise/elise_01_01/
elise_01_04_01.pdf
http://www.pabw.at/~furch/RdeCillia.pdf
http://www.ncela.gwu.edu/pubs/pigs/pig22.htm
http://www.ss.ucalgary.ca/JArchibald/BlairCh2.pdf
Gauti Kristmannsson, Dr. phil. og lektor í þýðingafræði
Weinreich hafði einnig ýmislegt að segja um blöndun
tungumála, sjá The Rise and Fall of Languages eftir R.W.
Dixon, Cambridge: Cambridge University Press, 1997. S.
23.
1 Sjá t.d. „Linguistic Interdependence and the Educational
Development of Bilingual Children“ í An Introductory Rea-
der to the Writings of Jim Cummins, ritstj. Colin Baker og
Nancy Hornberger. Clevedon: Multilingual Matters, 2001.
S. 63-95.
Tvítyngið málum blandið
Hér er svarað grein Þórdísar Gísladóttur frá
síðustu Lesbók um tvítyngi.
Morgunblaðið/Sverrir
Tvítyngi: Móðurmálskennsla fyrir minnihlutahópa er eitt mikilvægasta aðlögunarverkefni samtímans og mikið hagsmunamál fyrir alla aðila.
Höfundur er lektor í þýðingafræðum
við Háskóla Íslands.
Eftir Gauta
Kristmannsson
gautikri@hi.is